Tarixi Aliquli (Alimquli) amirlashkar. 2-fasl

Post Views:
70

II. BU FASLDA XO‘QAND XONLARI BILAN RUSIYA DAVLATI ORALARIGA TUSHKAN VOQEALARNING IBTIDOSINING BAYONI TURUR

Ma’lum olg‘aykim, Rusiya sultonlari bilan Xo‘qand xonlari oralariga avvaldan hech muxolifat va dushmanlik tushmay, hamisha muhabbat va oshnolig‘ bo‘lganekan. Bizlarni(ng) asrimizdan ilgari Umarxon vaqtida Xo‘qanddan Shodmonxo‘ja mingboshi amakisi Tursunxo‘ja sudur (bilan) Fitirburxga elchi bo‘lib boribdi. Improturi a’zam g‘oyatda ularni e’zoz qilib, muddati qirq kundan ziyod Fitirburxda izzat bilan tavaqquf qilib, undan so‘ng xushvaqt va xursand qaytarib, Chu soyidan beri tarafga O‘rusiyaga askari va nari tarafga Xo‘qand askari o‘tmasga muqarrar qilib, ittifoq bo‘lgan erkanlar.

Yana (bir daf’a) Muhammad Alixonning ibtidoi davlatidan janobi hidoyatpanoh mazhari lutfi robi jalil hazrati Miyon Xalil Sohibzoda ki, sidqguftor va olinasab va vofurhasab, zuko, oqillik va xushmandlig‘da aqli mujarrar, so‘zlashda loyiq va munosib edilar, Muhammad Alixon tarafidan ba tariqi elchilik va saforat, Fitirburxga boribdi. Improturi a’zam nihoyat izzatva ehtirom aylab, muvofiqi fazlu donishlari Eron, Xorazm va boshqa viloyat elchilaridan sarfi nazar qilib, muqaddam o‘lturg‘izib, tamomi muddao‘ va maqsadlarini qabul aylab, xushvaqt va sarafroz etibdi va ikki podshoh orasida muhabbat va do‘stlik binosi nihoyat istehkom topibdi. Hatto Toshkand hokimi Lashkar beklarbegi Chu soyidan o‘tib, shimol tarafidan ulug‘ toqqa va mashriq tarafidan Qaffolga qo‘rg‘on solib, bu o‘rtadagi elotiyalarni Xo‘qand va Toshkandga tobe’ qilib, zakot va ulfon olursan demasdan erkin va ozod qo‘yubdi. Xo‘qand tavobeoti va mulki vus’at topib, nihoyat daraja obod bo‘lgan edi.

Ammo bu orada Toychiq to‘ra va Ahmad to‘ra va Sidiq to‘ra, otalari Kenjasari to‘ra degan Qosim o‘g‘li sho‘x va bebok chiqib, O‘rusiya tavobeotiga daxl va taaruz qilib, molu amvollarini g‘orat va toroj qilgani sababli fuqaro Rusiya sardorlariga arz qilibdi. O‘rusiya askari Kenjasari to‘rani quvlab va to‘raning o‘ruslarga muqobil bo‘lmoqg‘a toqat kelturmay, beri surub qochibdi. Kam-kam ushbu tariqa birla O‘rus tavobioti Toshkand tavobioti birla aralashib yaqinlashtilar. Kenjasari to‘ra O‘rusiyaga qilg‘on ishi ustiga Xo‘qandga yov bo‘lib, Toshkand tobei Suzak degan joyni qozoqiya qo‘shini bilan qamadi. Suzak hokimi Rais degan g‘ayratlik kishi shujoat zohir qilib, Kenjasari askarini shikast va hazimat berib qaytardi. Kenjasari to‘ra bir necha muddat Itkechuk va Avliyo otaga tobe’ elotiya orasida yurib, oxir ul-amr taqriban sana 1263 hijriyda (milodiy 1847 yili) Pishkak tavobeoti Kabklik mavzeida sulta va sarbag‘ish qirg‘iziyalari ustiga kelibdi. To‘rani mazkur ular bilan urushib, tamomi tavobiotlari birlan maqtul bo‘libdi.

Yana Oqmasjid tarafidan Rahim qal’asi degan joy, avvaldan Urganj tobe’i edi. U yerga Urganj xoni tarafidan Xoja Niyozbek degan hokim edi, shu uchun “Xoja Niyoz qo‘rg‘oni” atar edilar. Bu Xo‘ja Niyoz ham qo‘tohaql va kamandesha odam ekan. Rahim karvonboshi degan kishi Buxoro karvoni va ko‘p yuk bilan kelganda, Xo‘ja Niyoz: “Men bu molu yuklarni ochib zakot qilurman”, deb (karvonni to‘xtatadi). Rahim karvonboshi: “Munda zakoylik mol yo‘q, tamomi zakotini Buxoroda berganmiz”, desa ham, qabul qilmay: “Men zakotlikmolni o‘zim topib olaman”, deb yukni yeshguncha sabr qilmay, arqonlarini pichoq bilan kesibdi. Savdogar moli parishon bo‘lib va qanchasi yo‘qolibdi. Yuk boylaydurg‘on barbandchi va simbandchi yuk bog‘lamoqg‘a arqon topolmay, savdogarlar ko‘p kulfat va mehnatlar chekib, tashvish tortib (erkanlar). Shu daf’a Rahim karvonboshi improturi a’zamga: “Yo‘lda bu nav’ qaroqchi vaquto ut-tariq bor, emdi bizlarga savdogarlik va avqot qilmoq mushkul bo‘ldi”, deb yig‘lab, arz qilib(di). Improturi a’zami mazkur yo‘l eminligi va savdogar tinchligi uchun askar yuboribdi. Xo‘ja Niyozbek mahoriba quvvati bo‘lmay, Urganj tarafiga qochibdi. O‘rusiya askari mazkur qo‘rg‘onga joylanib, Rahim karvonboshi arzi birla olingan sababli “Rahim qal’asi” deb ot ko‘tardi.

Bu sabab birla Oqmasjid tarafidan Rusiya askari va fuqarosi Xo‘qand askari va fuqarosiga aralashib va fuqaro va o‘sha xalq oralarida munoziat va muxosimat tushib, do‘stlik binosiga xila xalal yetdi.

Muning ustiga, Muhammad Alixon oxiri ayom davlatida Hoji Qurbon otlig‘ bir noqisul-aql va xaziful-xiradu sifla va asfiya odamni elchi qilib Fitburxga yubordi. Bu elchilar Rusiya sarhadiga borganda, sarhad hokimi bularni to‘xtatib. Elchi kelgan xabarini improturi a’zam xizmatlariga ma’lum qilibdi. Improturi a’zam: “Fitirburx va Maskov bu atrof javonibda shiddatlig‘va qattig‘ vafo bo‘lubdur, mening o‘z fuqarom va askarimdan har qancha o‘lsa, Xudoyi taolo taqdiri va rizosi deb sabru tahammul qilurman, ammo menga do‘stlikdan elchi yuborgan podshoni(ng) bir kamtarin nafar odamiga vabo tegib nobud bo‘lsa, uning afsus va hasrati hargiz ko‘nglumdan chiqmasa kerak. Elchilar ne tariqa xohlasalar, shu tariqa izzat va ikrom bilan to‘xtatib, xatlarini menga yuboringlar va men har na iltimos qilg‘on bo‘lsalar, tamoman qabul aylab, xushvaqtu xurram qaytaray”, deb javob yozgan ekan.

Hoji Qurbon bu so‘zni eshitib, nihoyat kamaqlik va bexiradlik bilan arbada (janjol) qilib: “Men xatimni sizlar qabili odamga beradurg‘on kishi emasman, o‘z qo‘lim bilan improturi a’zam qo‘llariga topshirib, og‘zilaridan qulog‘im bilan so‘z eshitib qaytadurg‘on odamman!” deb hazyonot va behuda kalimot boshlab (yuboribdi).

Rusiya boshlig‘lari: “To‘g‘ri. Biz xo‘b bildik va tajriba qildik. San na musulmon va na nasroniy va na juhud va na gabru, na hindiy va hech bir din egasi odam emas ekansan. Qildurg‘on ishing kechasi araq ichib, mastu piyon bo‘lib, xushdan ajrab, zino qilmoq va Muhammad Alixonu Lashkar beglarbegi shukuhi va shikoyatini va dashnomu haqoratini qilmoq va subhidamda it kabi uyqulamoq va kunduzi behuda so‘zlamoqdur. Xudo amirini va o‘z xonining qadrini va valine’mati shukri ne’matini bilmagan odam bizni(ng) podshohimiz qimmatini nechuk bilsun?! Ket! Yo‘qol! Bizlarga kasofat va shumlug‘un yuqmasun!” deb improturiga ma’lum aylab, sharmanda etib qaytardilar. Bu sabab birla do‘stlik qasri inhidom topib (buzulib), muhabbat va oshnolik oradin ko‘tarildi.

Taqriban sana 1266 hijriyda (milodiy 1849-50 yili) Musulmonquli mingboshi Xo‘qanddan Mullo Xolbek qushbegi va Mullo Karimquli mingboshiga yov bo‘lib, Musulmonquli mingboshi Xo‘qand begi Yoqubbek Badavlatni Oqmasjiddan olib kelib, Toshkandga bahodurboshi qildilar. Badavlat Musulmonquli bilan Chalchiq (Chirchiq) labida urushib, Musulmonquli shikast topib, qirg‘iziya tarafiga qochti. Uni(ng) o‘rniga O‘tamboy qushbegini mingboshi qilib, Xudoyorxon bilan Xo‘qand tarafiga qaytdilar.

(davomi bor)

Muhammad Yunus bin Muhammad Amin

Manba: Muhammad Yunus Toib. Tarixi Alimquli amirlashkar//Sharq yulduzi. –1996. -№ 1-2.