Post Views:
31
Muhammadaminbek va ayniqsa farzandlarining millat manfaatlari yo‘lida olib borgan xayrli ishlari keng xalq ommasiga ma’qul bo‘lsa-da, kimlarningdir g‘azabini oshirar, g‘ashiga tegar, millat, Vatan fidoyilarini tiyib qo‘yish, ta’qib ostiga olish uchun imkon qidirar edilar. Buning uchun katta imkoniyat ham topila qoldi. 1914 yilda Rusiyasining Birinchi jahon urushida qatnashishi natijasida butun mamlakat, ayniqsa, mustamlaka Turkiston xalqlarining ham iqtisodiy, ham siyosiy ahvoli keskin og‘irlashdi. Mustamlakachilar tomonidan Turkiston ekin ekiladigan yerlarining to‘la paxta plantatsiyalariga aylantirilishi o‘lkada don ekinlari hajmini keskin qisqartirib yubordi. Xalqni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda mustamlaka o‘lkani Rusiyaga to‘la qaram qilib qo‘ydi. Urush avj palasiga chiqqan 1916 yilga kelib, Rusiyaning do‘ppisi tor kelib qolgan bir paytda xalq o‘rtasida qahatchilik, ocharchilik ham avjiga chiqdi, xalq noroziligi kuchaydi. Buning ustiga, o‘lka xalqlaridan front inshootlarini qurish uchun mardikor olish haqidagi Rusiya hukumati farmoni “o‘lganning ustiga tepgan”dek bo‘ldi. Ko‘cha-ko‘ylarda ochlikdan o‘lib qolayotgan odamlarning son-sanog‘i yo‘q, ularni ko‘mishga ham odam topilmaydigan zamon edi. Ko‘plab ijodkorlar qatorida shoir Ubaydulloh Zavqiy bu haqda maxsus “Qahatlik” nomli doston ham yozdi. Unda shunday dardli misralar bor:
Payambar bo‘lsa non, osh avliyodur, Yana ochlik davosiz bir balodur. O‘lim xavfi o‘rab qishloqlarni, Ne qishloqu jibol, avloqlarni. Qirildi qancha odamlar vabodin, Nishona qolmadi mehru vafodin. Shishib o‘lganni ko‘makka kishi yo‘q, Kim o‘lgan birla odamning ishi yo‘q. Kishi boqmas jigar, hamsoyasig‘a, Qochib shafqatki anqo soyasig‘a. G‘aribu bekasu bechora behad, Bamisli “dol” yanglig‘ xam bo‘lib qad. Yo‘qotdi nechalar nomus-uyotin, Unutdi kim sharafli odam otin.
Shunday vaziyatda eski shaharda katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan Muhammadaminbek hoji Eski Jo‘vadagi Kappon bozorida tog‘-tog‘ qilib uyub qo‘yilgan qop-qop bo‘g‘doy va boshqa don mahsulotlarini oz-ozdan bo‘lsa ham och xalqqa tarqatish yoki sotish, shu yo‘l bilan xalqni ochlik balosidan saqlab qolish haqida kuyunib gapirganda, dehqonlar:
– Otaxon, biz och xalqqa donlarimizni sotishga, hatto nochorlarga tekinga berishga ham rozimiz, lekin shariat peshvolari, qozilar bu donlarni ichki Rusiyaga – sallotlarga yuborish haqida fatvo chiqarganlar, – deb javob beradilar.
Shunda Hoji jahl ustida:
– Bu nodon qozilar o‘z xalqidan ko‘ra bosqinchi o‘ris sallotlarini afzal ko‘radilar! O‘zlarining arzimagan manfaatlari yo‘lida xalqining qirilib ketishi bilan ishlari yo‘q! – deb, shariat peshvolarini, qozilarni qattiq haqorat qilib yuboradi va nochor xalqni bunday katta fojiadan saqlab qolish uchun millatning boy-badavlat qismini ochlarga, beva-bechoralarga zakot berishga, ko‘cha-ko‘ylarda ovqat qilib tarqatishga da’vat etadi. Shundan keyin ko‘p mahallalarda, masjidlarda, choyxonalarda katta-katta qozonlar osilib, ochlar uchun ovqat tarqatilgani haqida ma’lumotlar yetib kelgan.
Muhammadaminbekning haqorat so‘zlari tezda shariat qozisi idorasiga yetib boradi va Sebzor dahasi qozisi G‘ulomrasulxo‘ja Muhammadrasulxo‘ja o‘g‘li va Sadriddin a’lam boshchiligidagi mutaassib shariat-din peshvolari hay’ati Muhammadaminbek hoji Norbek o‘g‘lini o‘limga hukm qiladi. Bu gaplarni men ko‘p marta adamdan, ba’zi hollarda amakilarimdan eshitar edimu, ba’zan ishonib, ba’zan shubhalanib yurardim. 1967 yilda adam Subutoy Dolimovning 60 yillik yubeleyi O‘zbekiston respublikasi miqyosida keng nishonlandi, universitetda katta ilmiy anjuman bo‘lib o‘tdi, unga “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” faxriy unvoni berildi. Anjumandan keyin qarindosh-urug‘lar, hamkasblar, yoru do‘stlar, olimlar, universitetning ko‘pgina domlalari ishtirokida Chimboy mahallasidagi hovlimizda kichikroq bir ziyofat ham bo‘ldi. Unda Toshkent davlat (Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy) universiteti rektori akademik, jahonga mashhur matematik olim Sa’di Hasanovich Sirojiddinov ham qatnashib, ko‘pchilikni xayratga solgan shunday so‘zlarni aytgan edi:
– Dolimbek otaning farzandlari Nu’monbek aka, Subutoy aka, Ziyodbek aka, Sultonbek aka, yaqinroq kelinglar. Komilbek va Karimbek otalarning farzandlari ham bormi? Ular ham yaqinroq kelishsin.
Komilbek otamning o‘g‘illari Muhiddinbek hamda Faxriddinbek aka va Karimbek otamning farzandlari Munavvarbek va Arslonbek tog‘alarim ham Sa’di Hasanovich yonlariga kelishdi.
– Sizlarning buvangiz Muhammadaminbek hoji Toshkentning eng e’tiborli va ma’rifatli, xalqparvar va haqiqatparvar boylaridan bo‘lgan. Otamning bir necha bor aytishlariga qaraganda, bobom Sirojiddin maxsim aka-uka Dolimbek, Komilbek va Karimbeklar bilan juda yaqin aloqada bo‘lib, quritilgan mevalar: turshak, mayiz, yong‘oq, pista-bodom bilan Toshkentda savdo qilar ekan. Buvamning qop-qop mollari sizlarning Sag‘bondagi saroyingizda saqlanar, mevalarning katta qismi ularning Peterburg va Moskvadagi do‘konlariga jo‘natilar ekan. 1916 yilda butun Turkiston o‘lkasida qattiq qahatchilik bo‘ladi, odamlar ochlikdan qirila boshlaydi. Shunda Kappon bozoridagi tog‘day qilib uyub qo‘yilgan qop-qop don mahsulotlarini o‘ris soldatlariga – urushga yuborishga fatvo bergan shariat qozilarini Muhammadaminbek hoji haqorat qilib yuborgani uchun qozi uni o‘limga hukm qilgan. Xuddi shu vaqtda Konibodomdan Toshkentga kelib qolgan buvam Sirojiddin maxsim Muhammadaminbekni yashirin ravishda Buxoroga olib ketgan va uch oy davomida Buxoro qozikaloni bilan uchrashishga yo‘l topib, “jaholat ustida og‘izdan nojo‘ya – haqorat so‘z chiqib ketsa, uni kechirish mumkin” degan mazmunda Buxoro amirligi qozikaloni Burhoniddinning muhri bilan tasdiqlangan oqlovchi fatvo olib kelishgan va shundan keyingina Muhammadaminbek hoji ta’qib va tazyiqdan qutulib, ozodlikka chiqqan ekanlar. Buvalaringiz o‘z hayotini xavf ostiga qo‘yib bo‘lsa-da, xalq, Vatan manfaatlari uchun kurashgan odam edi, – deb, gaplarini tugatdilar.
Sa’di Hasanovichning bu gaplaridan keyin adam va amakilarimning aytganlariga to‘la ishondim. Darhaqiqat, katta buvamiz Muhammadaminbek hoji xalqparvar, vatanparvar, haqiqatgo‘y, shu bilan birga, cho‘rtkesar odam bo‘lgan ekanlar. SHo‘rolar mafkurasi hamma narsaning toshu torozusi, hamma ishda ustuvor bo‘lib turgan bir paytda sho‘ro qatag‘oniga uchragan bobolarimiz haqida akademik, buning ustiga, Respublikamizning eng katta va birinchi universiteti rektori Sa’di Hasanovich Sirojiddinovning bunday haqiqat so‘zlarni aytishi qanchalar katta jasorat ekanligini ko‘ngildan o‘tkazish qiyin emas, bunday ulug‘ insonlar uchun haqiqatni aytish, xalqqa yetkazish har narsadan ustun edi.
Davomi bor…
Ulug‘bek Dolimov
«Ahli irfon»
Toshkent, «Akademnashr», 2015
Ushbu kitobni taqdim etgan Elbek Dolimovga minnatdorchilik bildiramiz
https://shosh.uz/uz/sulola-dolimovlar-shajarasi-buxoro-qozikaloni-fatvosi/