Sulola. Dolimovlar shajarasi. “Brilliant uzuk” voqyeasi

Post Views:
63

Qattiq ta’qib va tazyiqlarga qaramay, faoliyat doirasi ancha keng bo‘lgan “Turon” xayriya jamiyati qoshidagi “Turkiston kutubxonasi” nashriyotining rahbarlari Komilbek va Karimbek Norbekovlar muassisligida Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Muhammadrasul Rasuliy, Rustambek ibn Yusufbek hoji, Holid Said, Mo‘minjon Muhammadjon o‘g‘li – Toshqin, Hoji Muin, Majid Qodiriy, Shokirjon ibn Abdurahmon, Inoyatulloqori ibn Domullo Mirzajon, Abdusame’qori, Shokirqori ibn Zokirqori domla kabi o‘nlab jadid pedagoglari va muallimlarining turli fanlarga oid ellikdan ortiq darsliklari, o‘quv qo‘llanmalari nashr etildi va maktablarga tarqatildi. Bunday darsliklar Turkiston o‘lkasining Toshkentdan boshqa shaharlari jadid maktablariga ham keng tarqatilar edi. Bu ishlar katta mablag‘ va tashkilotchilikni talab qilar edi.

Keyinroq jadidlarning boshqa gazetalari qatorida “Turon”, “Sho‘roi islomiya” gazetalari ham Komilbek va Karimbek Norbekovlarning muassisligida nashr etilgan.

1917 yilning erta bahor faslida Ufadagi “Oliya” madrasasini yangi tugatib kelgan jadid ziyolilarining otashin publitsisti Mirmuhsin Shermuhamedov (Fikriy)ning mutaassib peshvolarni, usuli qadim tarafdorlarini jazavaga solgan “Tarixiy ikki voqyea” maqolasi Abdulla Avloniy o‘zi tashkil etgan va yangi muharrirlik qila boshlagan “Turon” gazetasida bosiladi. Maqola 1917 yil Fevral inqilobi munosabati bilan yozilgan bo‘lib, unda shunday chaqiriq so‘zlari bor edi: “Aziz millat bolalarining ranglarin sap-sarig‘ samon qilgan, ochlikdan tishlarin kirini so‘rdirgan Buxoro va Xivadagi dahshatli, qorong‘i, zah zindonlar eshigi buzildi… Maktab va madrasa islohi desa, tishlarini qichirlatib, ko‘zlarin olayturadurg‘on maorif dushmanlari – sudrama chopon, jonli tegirmonlar… qozikalon, qushbegi, oftobachi, tag‘in nima balolar ismi ila shuhratlangan Buxoroning miqroblari endi quvulurlar. Talabalarni(ng) yarim umrin to‘zon qilib ko‘kka uchurgan muqovasi qalin “Sharhi mullo”lar shoyad endi otilib tashlanurlar. Aning o‘rniga shoyad yangi qoida ila yozilgan darsliklar o‘qutulur ham o‘qulur” [“Turon” gazetasi, 1917 yil, 2-son].

Natija shunday bo‘ldiki, Mirmuhsin Shermuhamedov “Toshkent ulamolar jamiyati” hay’ati va raisi mufti Sadriddin a’lam tomonidan o‘limga hukm etildi va ularning talabi hamda general-gubernatorlikning faol aralashuvi bilan “Turon” gazetasi faoliyati qattiq nazorat ostiga olindi, Avloniy muharrirlikdan chetlatildi va bundan buyon gazeta nashr etmaslik haqida tilxat berishga majbur qildilar. Mirmuhsin do‘stlari va qarindosh-urug‘lar yordamida zindondan qochishga muvaffaq bo‘ldi, bir necha yil yana Ufada faoliyat ko‘rsatdi. Norbekovlarning “Maktab kutubxonasi” nashriyoti faoliyati to‘xtatildi.

Komilbek va Karimbeklar o‘zlari yashab turgan mahalla ahllari bilan ham hech qachon aloqani uzgan emaslar. Ularning Sag‘bon mahallasidagi tengdoshlari bilan ham yaqin aloqasi, ulfatchiligi bo‘lgan. Ayniqsa, Shorahmat, Shotursunqori, Shoakram kabi mahalla ziyolilari, Mastonjon bog‘bon, bobodehqon Umarxon, Abdushukur, Tojiboy, Jo‘rimboy kabi hunarmand-kosiblar, bog‘bonlar, savdogar boylardan Siddiqboy, Tillaboy (akademik Obid Sodiqov va professor Rahim Tillayevlarning otalari va buvalari – U.D.) kabilar ularning jo‘ralari edi. Adam Subutoy Dolimov Komilbek va Karimbek otamning Sag‘bon mahallasidagi do‘stlari bilan bo‘lib o‘tgan bir ulfatchiliklari haqida gapirib bergan edilar. Ehtimol, bu voqyeani o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarini, ko‘proq xalq iboralarini, maqollarini mukammal biluvchi, adam bilan birga ularni “Keng uyning kelinchagi” nomi bilan nashr ettirgan rahmatli Shotursunqori ota Shomaqsudov (1890 –1979) adam Subutoy Dolimovga aytib bergan bo‘lishlari mumkin: “1920-yillarning boshlari edi. Shotursunqori aka Toshkent shahridan tashqarida – “Xotin ko‘prik” mavzesidagi shinam bog‘ida ulfatlarining navbatdagi gapini o‘tkazadilar. Mevalar g‘arq pishgan, ayniqsa, qipqizil jonoqi olmalar hushbo‘y hid taratadi: to‘rt tomoni mevali daraxtlar bilan o‘ralgan, tangadek yeriga oftob tushmaydigan katta chorsu supa otlarda, izvoshlarda shahardan chiqqan mehmonlar bilan to‘la, ichkari qo‘rg‘onda qo‘sh qozonlarda turli ovqatlar qaynayapti. Supa to‘rida bolishga yonboshlab o‘tirgan Komilbek aka barmog‘idan chiroyli uzugini olib, ro‘molchasi bilan arta boshlaydi. Buni zimdan kuzatib o‘tirgan jo‘ralaridan Tojiboy:

– Bek, nega muncha uzugingizni ko‘z-ko‘z qilib qoldingiz? – deydi piching aralash.

Komilbek darrov xushyor tortib:

– Yo‘g‘ye, unday emas, shunchaki artayapman-da, – deydi.

Tojiboy shu gapini yana takrorlagach, Komilbek barmog‘idagi uzugini olib, supa yonida oqib turgan ariqqa otib yuboradi. Bu voqyeani kuzatib turgan Shotursunqori akaning ukasi Shoakram va ulfatda xizmat qilayotgan ularning yaqin qarindoshi Hojiboy darrov suvni to‘xtatib, ariq loyining ichidan uzukni topib beradilar va mehmonlarni hijolatdan chiqaradilar”.

Bu haqda Shotursunqori otaning o‘rtancha o‘g‘li Anvar Shomaqsudov ham o‘zining “Dildan tilga ko‘chgan qissalar” risolasida aytib o‘tgan [Anvar Shomaqsudov. Dildan tilga ko‘chgan qissalar. T.: 2004, 13 – 14-bet].

Bu uzuk atoqli davlat arbobi Fayzulla Xo‘jayev tomonidan qadrdon do‘sti Komilbek Norbekovga esdalik sifatida taqdim etilgan bir necha karatli qimmatbaho brilliant uzuk edi. 1918 yilning mart oyida Kolesov voqyeasi tufayli Buxoro amiri Olimxon tomonidan “yosh buxoroliklar” partiyasi a’zolari ta’qib ostiga olingan, Sadriddin Ayniy 75 darra urdirilib, o‘lim holiga keltirilgan, ba’zilari o‘limga hukm qilingan bir vaqtda Fayzulla Xo‘jayev hamda uning safdoshlari Buxorodan ketishga va Toshkentda jon saqlashga majbur bo‘ladilar. Fayzulla Xo‘jayev bir necha oy Komilbekning shahar tashqarisida, Chimboy maxallasidagi bog‘ hovlisida Buxoro amirligi ayg‘oqchilaridan yashirinib yashashga majbur bo‘ladi. Bu haqda Komilbek va Karimbek Norbekovlarning faoliyatini chuqur o‘rgangan jadidshunos olim Sirojiddin Ahmad quyidagilarni yozadi: “Buxoro jadidlari Kolesov voqyeasidan so‘ng Toshkentga boshpana izlab keladilar. Fayzulla Xo‘jayev bir necha oy Komil Norbekovning bog‘ida yashirinib yotadi” [Sirojiddin Ahmad. Qayum Ramazonning ushalmagan orzusi. T.: 2005, 16-bet].

Fayzulla Xo‘jayev 1918 yil noyabr oyida Moskvaga ketish oldidan Komilbekka yuqorida tilga olingan uzukni, uning har qancha qarshiligiga qaramay, esdalik sifatida taqdim etgan ekan.

Davomi bor…

Ulug‘bek Dolimov
«Ahli irfon»

Toshkent, «Akademnashr», 2015

Ushbu kitobni taqdim etgan Elbek Dolimovga minnatdorchilik bildiramiz