ROSSIYADA FUQAROLAR URUSHI — Oktyabr toʻntarishi natijasida Rossiyada hokimiyatni qoʻlga kiritgan bolsheviklar bilan boshqa ijtimoiy guruhlar va siyosiy kuchlar oʻrtasidagi urush (1918—1922). Bu urush Rossiyaga bostirib kirgan 14 ta davlatning intervensiyasi bilan oʻzaro qoʻshilib ketgan. Rossiya Birinchi jahon urushidan chiqqandan keyin Germaniya va AvstriyaVengriya qoʻshinlari unga karashli Ukraina, Belorussiya, Boltiqboʻyi va Jan. Rossiyani bosib olishgan (1918-y. fev.). Brest sulhi (1918-y. mart) imzolangandan keyin bu hududlarning katta qismi Germaniya ixtiyoriga oʻtgan. 1918-y. martda Angliya—AQSH — Italiya — Kanada qoʻshinlari Murmanskka tushirildi; apr. da yaponlar Vladivostokni egallashdi; may oyida AvstriyaVengriya armiyasining asir olingan 40 ming kishilik chexoslovak korpusi askarlari isyon koʻtardi. Bularning hammasi yangi hokimiyat uchun jiddiy xavf tugʻdirgan.
1918-y. yozi — kuzida Rossiyaning 3/4 qismida turli hukumatlar, Mas, 8-iyunda Samarada esermensheviklarning Volgaboʻyi hukumati — taʼsis majlisi aʼzolarining komiteti (Komuch) (xukumat raisi — eser V. K. Volskiy); 23-iyunda Tomskda Muvaqqat Sibir hukumati (xukumat raisi — P. V. Vologorskiy); 23 sent. da Ufa Direktoriyasi (raisi — N. D. Avksentyev); 28 sent. da Arxangelsk guberniyasida shim. viloyat Muvaqqat xukumati (xukumat raisi general Ye. K. Miller); Ashxobodda Zakaspiy Muvaqqat xukumati (xukumat raisi — eser Funtikov) tuzilgan. Biroq hokimiyatni zoʻravonlik b-n egallagan bolsheviklar uni kurol kuchi bilan saqlab qolishga urinishgan. 1918-y. fev. da qizil armiya tashkil qilingan, bolsheviklar «harbiy kommunizm» siyosatiga oʻtishgan. Oziq-ovqat taqsimoti (razvyorstka) natijasida oziqovqat toʻplovchi otryadlar (prodotryadlar) tashkil qilinib, ular aholi qoʻlidagi oziq-ovqat mahsulotlarini tortib olish b-n shugʻullangan. 1918-y. yozida qizil armiya zudlik bilan qayta qurilgan. 18 yoshdan 40 yoshgacha boʻlgan barcha erkaklar uchun majburiy harbiy xizmat joriy qilindi, armiyada harbiy komissar lavozimi taʼsis etildi, sinfiylik tamoyillariga amal qilindi va markaziy boshqaruvga oʻtildi (1918-y. iyul). Sovet rejimi oʻz mavqeini saqlashda harbiy tayanchi boʻlgan qizil askarlarga koʻplab imtiyozlar bergan.
1918-y. 5 sent. da RSFSR XKS «Kizil terror haqida» dekret chiqarib, front va uning orqasida kurashning shafqatsiz shakli — ommaviy terrorni qoʻllagan. Butunrossiya Favkulodda Komissiyasi (BFK) ga fuqarolarni hech qanday sud va tergovsiz otish huquqi berilgan. Chekistlarning shafqatsizligi sovet hokimiyatining oʻziga xos ramziga aylangan. Bolsheviklar va sovetlarga qarshi kuchlar ham ularga nisbatan xuddi shunday choralar koʻrishgan. Fuqarolar urushi oʻzining butun dahshatli qonunlarini ommaviy ravishda namoyish kilgan.
Qizil armiyaning qayta kurilishi natijasida u tez orada dunyodagi eng katta va tajovuzkor armiyalardan biriga aylangan (1918-y. bahorida 300000; yozida 600000; kuzida 1 mln. ; 1920-y. da 5 mln. kishi). 1918-y. 2-yarmida u Sharqiy frontda dastlabki gʻalabalarini qoʻlga kiritgan. Volgaboʻyi va Uralni egallagan. 1918-y. 13 noyab. da sovet xukumati Brest sulhini bekor qilgandan soʻng, Ukraina, Belorussiya va Boltiqboʻyi Rossiyaga qoʻshib olingan. «Harbiy kommunizm» siyosati, kazaklar va badavlat krestyanlar (dehqonlar)ni yoʻqotishga moʻljallangan harbiy harakatlarga qarshi Rossiyaning turli mintaqalarida krestyanlar va kazaklarning koʻplab isyonlari va qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtgan. Biroq sovet hokimiyatiga qarshi qaratilgan bunday norozilik chiqishlari (1918-y. iyun — Tambov; iyul — Yaroslavl; avg. — Livensk va h. k.) ni qizil armiya shafqatsizlik bilan bostirgan.
1919-y. mart—may oylarida kizil armiya Rossiya sharqida admiral A. V. Kolchak, jan. da general A. I. Denikin, gʻarbida general N. N. Yudenichning juda katta hujumlarini qaytarishga muvaffaq boʻldi. Sharqiy front koʻshinlarining may — iyul oylaridagi umumiy hujumi natijasida qizil armiya Ural, keyinchalik Sibirni egalladi. 1919-y. apr. avg. oylarida xorijiy davlatlar Jan. Ukraina, Qrim, Bokudan oʻz qoʻshinlarini olib chiqib ketishga majbur boʻlishgan. Kizil armiyaning Jan. front qoʻshinlari Oryol va Voronej atroflarida Denikin armiyasini magʻlubiyatga uchratib, ularni Qrimga surib chiqargan (1920-y. mart). 1919-y. kuzida Petrograd atrofida Yudenich armiyasi tormor kilingan. 1920-y. boshlarida Rossiyaning Shim. Guberniyalari va Kaspiy dengizi sohillari egallandi. Antanta davlatlari barcha qoʻshinlarini butunlay chaqirib olgan.
Rossiya-Polsha urushidan soʻng, kizil armiya general P. N. Vrangel (1878— 1928) qoʻshinlariga kuchli zarba bergan va ularni Qrimdan surib chiqargan (1920-y. noyab.). Vrangel boshchiligida 145693 kishi 126 kemada Sevastopoldan xorijga joʻnab ketishga majbur boʻlgan. Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston respublikalaridagi mustaqil milliy hukumatlar ham qizil askarlar tomonidan tormor keltirilgan. Bu hududlarda sovet rejimi oʻrnatilib, ular sovet Rossiyasi tarkibiga kiritilgan (1920—21). 1921 — 22 y. larda Kronshtadt, Tambov guberniyasi (A. S. Antonov boshchiligida), Ukrainaning koʻplab tumanlari va b. joylarda bolsheviklarga qarshi koʻtarilgan isyonlar va qoʻzgʻolonlar ham qizil armiya tomonidan shafqatsiz ravishda bostirilgan. Uzoq Sharqdagi oq gvardiyachilar hukumati ham tugatilgach (1922-y. 25 okt.), R. f. u. tugadi.
Rossiyadan farqpi oʻlaroq, bu davrda Turkiston mintaqasida fuqarolar urushi boʻlmagan, xorijiy davlatlar bu hududga oʻz qoʻshinlarini ham kiritmaganlar (faqat Zakaspiy viloyati bundan mustasno). Turkistonda sovet rejimi oʻrnatilgach, bosqinchi kizil armiya va bolsheviklarga qarshi istiqlolchilik harakati boshlangan. Keyinchalik baʼzi oq gvardiyachi ofitserlar Rossiyadan Fargʻona vodiysiga kelib, qoʻrboshilar guruhlarida harbiy instruktor sifatida faoliyat koʻrsatishgan. Katta Ergash, Madaminbek, Junaidxon bilan Kolchak, A. I. Dutov, Annenkov oʻrtasida ayrim aloqalar boʻlgan. Biroq Kolchak va b. ning Turkistondagi bu harakatdan oʻz maqsadlari yoʻlida foydalanishini sezgan qoʻrboshilar ular bilan aloqalarni toʻxtatishgan.
Rossiyada fuqarolar urushi katta yoʻqotishlar keltirgan. Ocharchilik, turli kasalliklar, terror vaharbiy harakatlarda 8—13 mln. kishi (ulardan faqat 1 mln. qizil askarlar) qalok boʻlgan. Bu davrda 2 mln. kishi Rossiyani tark etgan. Xalq xoʻjaligiga keltirilgan moddiy zarar taxm. 50 mlrd. oltin rublni tashkil qiladi. Sanoat mahsulotlari i. ch. 1913-y. ga qaraganda deyarli 20%, koʻmir qazib chiqarish 33%, neft olish 50%, q. x. mahsulotlari yetishtirish esa 40% qisqargan.
Ad.: Grajdanskaya voyna v Rossii: perekrestok mneniy, M., 1994; Istoriya Rossii XX vek, M., 2000; Istoriya Sovetskoy Rossii, Sankt-Peterburg, 2001.
Qahramon Rajabov.