Romanda portret tasviri

(Murod Mansurning “Judolik diyori” romani misolida)

Taniqli adib Murod Mansur nasr yoʻnalishida, xususan, roman janrida faol ijod qilib kelayotgan ijodkorlardan biridir. Shu kungacha uning bir qator nasriy asarlari nashr etildi, ammo, bular orasida “Judolik diyori” romani alohida oʻrin tutadi. Asarda bir qancha qatagʻonlarga qaramay, oʻzligini yoʻqotmagan, qalbidagi ilm-maʼrifat ziyosini saqlab qolgan, iymon-eʼtiqodi butun insonlar bilan din va diyonatdan butunlay yuz oʻgirgan hamda zulm-zoʻrlik, xiyonat yoʻliga kirgan iymoni zaif kishilar bir-biriga qarama-qarshi qoʻyiladi.

Yozuvchi romanda bir qancha oʻzbekona obrazlar yaratadi. Romanda Sultonmurod, Maqsudxoʻja, Salomxon aya, Nusratulla pochcha, Soli, Mahfuza, Margʻuba, Olim, Bahriddin, Chaman kabi obrazlar oʻz qiyofasiga ega. Shulardan Sultonmurod obrazi asar markazida turadi. Sultonmurodning hayot yoʻli mashaqqatli kechadi. Muhabbat bobida ham ayriliqlaru judoliklarga duchor boʻladi. Asarda Sultonmurodning tarixdan yaxshigina xabardor ekaniga guvoh boʻlamiz. Bunga sabab, romanning oʻrtasida Sultonmurodning Oqsaroy va Goʻri Amirni ziyorat qilgani, Oloy malikasi – Qurbonjon Dodxoh tarixi bilan qiziqqaniga ishora bor.

Sinchiklab razm solinsa, hodisalarning asl mohiyati jiddiyroq, teranroq ekani maʼlum boʻladi. Sultonmurod asarning ikkinchi qismida kamroq koʻrinsa-da, uchinchi qismida namoyonlik paydo etadi. U yaqinlaridan uzoq-uzoqlarga yashirinib yurishga majbur boʻladi. Lekin asarda voqealar Sultonmurod bilan chambarchas bogʻliq holda kechadi.

Yozuvchi obrazlar portretini qahramon xarakteri bilan birgalikda yoritib beradi. U qahramonlar portretini toʻla tasvirlamaydi, balki qisqa, ayrim hollarda asar qahramonlari tili, nigohi bilan berishdan keng foydalanadi:

“… Yostiq izi tushib qolgan choʻziq yuzini ishqab, kerishdi. Sultonmurod akamning kelbati, chavandozlarnikidek edi. Chayir qiygʻir burunli. Labining ustidagi kalta moʻylovi bir yarashibdi. Shu turishda toʻn kiyib, chakkasini durra bilan tangʻib olsami, uloqchining oʻzi. Lekin hozir shaharcha kiyingan, ustiga-ustak boshyalang, sochlari jingalak edi. Egnida hali ham bu tomonlarda rasm boʻlmagan iroqi gulli yoqasiz koʻylak. Ipak bogʻichlari bir chiroyli. Oʻrnidan turib, boʻyi shiftga yetgudek boʻlib yana kerishgan edi, kuraklari shiqirlab ketdi”. Yozuvchining mahorati shundaki, bu jumlalarda u birorta nuqson yoki kamchiliklarni koʻrsatmaydi. Aksincha, Sultonmurod qiyofasi, yuz tuzilishining chiroyi, kelbati rasoligi, yaʼni, jismoniy jihatdan kuchliligini tasvirlaydi.

Yozuvchi Sultonmurod obrazi haqida bir joyda maʼlumot bermay, balki qahramonning tashqi qiyofasi, ichki ruhiyati, xarakteridagi xususiyatlarni voqealar bayonida asta-sekin yoritib boradi.

“… Uy oʻrtasida arslonning oʻligiday choʻzilib, birov yotar edi! Boshi ostida bitta yostiq, oʻzi taqir gilamga yuztuban choʻzilgancha uxlab qolibdi”. Gap Sultonmurod haqida ketmoqda. Yozuvchi hayot murakkabliklarini badiiy tadqiq va tahlil qilib, voqelikning munosabatini uning portreti orqali tasvirlab koʻrsatadi. Adib Sultonmurodning yana bir koʻrinishini tasvirlar ekan, unda yuqoridagi holatning aksini koʻramiz.

“Ammo bir suratki ajoyib! Oʻzi xuddi shu iroqi gulli koʻylakda-yu, lekin bir hurpayib, achchigʻlanib turibdiki, hayron qolasiz… Shaharning urishqoq, chapani yigitlari ham bunchalik boʻlmas, bunday yovqarash qilib turmas (Tavba nimadan buncha alamzada?). Yoqa valongar, lab alam-la qimtilgan, koʻz yonaman deydi. Savatdek soch toʻzgʻib ketgan”. Sultonmurodning bu holati tamoman boshqacha. Tasvirda Sultonmurod ruhiyatidagi achchiq alamzadalik koʻrinadi. Sultonmuroddagi haqiqatga boʻlgan ishonch, bu yoʻlda uning dadil qadam bosishi, unda xalq gʻamiga sherik boʻlishdek olijanob fazilatlarning mavjudligi voqealar tarkibiga singib ketgan.

Asar qahramoni murakkab tuygʻular egasi. Kitobxon, Sultonmurod xatti-harakatlarida, uning butun kechmishida maʼnaviy tomondan azob-uqubatlarga giriftor qilingan millat vakillariga ishorani koʻrgandek boʻladi.

“Men uning Boʻzsuv shamollarida qorayib, ancha dagʻal tortgan yuz-koʻzlariga qarab oʻtirib, yana vahmim ortib boryapti. U xontaxtaning bir yonini egallab, koʻksini berib oʻtirgani uchunmi, yo aslida ham shundaymi, yelkalari kattalashib, qaddi-basti toʻlishganday, oʻzi ancha salobatli koʻrinardi. Rostini aytsam chilla chiqishi bilan kechalari salqin tushib, Qoʻldosh togʻamning nosrang kitel-shimini kiyib olganidan, ustiga-ustak oyogʻidagi etik ham harbiylargami, kimgadir oʻxshatib qoʻygan”. Bu tasvirdagi qiyofada oldingi ikki koʻrinishdagi tasvirdan umuman boshqacha holatga duch kelamiz. Asarda Sultonmurodning yurtidagi hayotining koʻp qismi taʼqiblar taʼsirida togʻu toshlarda oʻtadi.

Murod Mansur “Judolik diyori”da bir qator xotin-qizlar obrazlarini ham yaratadi, bular oʻz portreti, xarakteri bilan bir-birlaridan farq qiladilar, voqealarning borishida faol ishtirok etadilar. Romandagi asosiy obrazlardan biri – Salomxon aya obrazidir. Salomxon aya – Maqsudxoʻjaning onasi. Sultonmurod uning jiyani. Bu obraz romanda oqila, mulohazakor, qanoatli, mehribon shuning barobarida, qatʼiyatli ayol sifatida gavdalanadi.

Asarda Salomxon ayaning tashqi koʻrinishiga, portretiga deyarli chizgilar berilmagan, biroq gap ohanglari, ruhiy munosabatlar bilan yuzida aks etadigan oʻzgarishlar tasvirlanadi. Yozuvchi qahramonlarining portretini rang-barang qilib koʻrsatishda yumordan yaxshigina foydalanadi:

“Hay, Sultonmurod, san esingni yeb ol. Koʻpam bu kashmirilarning qiziga aylanishaverma.

Akam hoholab kuldi, kulib yengmoqchi boʻldi.

– Voy, xola-yey! Juda ajoyibsiz-da! Har bitta begona kashmiri boʻlavursa, sogʻi kim qoladi?!

– San kulma, bular shunday ustaki, koʻzingga qarab turib, avrab qoʻyganini bilmay qolasan.

– Koʻzingga qarab turib deng-a?

– Ha, qarab turib duosini oʻqisa tamomsan. Oyisining parilari borligini, childirma chalib odam oʻqishini bilmaysanmi?

– Bilaman dedi akam, oʻsha-oʻsha kulib.

– Bilsang nimaga kulyapsan?

– Hamma qatori bir qiz-ku.

– Ho-o, dedilar oyim choʻzib, – hamma qatori ekanmi, voy tavba-yey?”

Yozuvchi Salomxon aya obrazi tilidan gapirilgan bu tasvirni, Abdulla Qodiriyning “Oʻtkan kunlar” romanidagi Oʻzbek oyim bilan Otabekning margʻilonlik kelin – Kumush borasidagi bahsiga qiyoslaganga oʻxshaydi. Oʻzbek oyim ham Kumushni “andi” deb atab Yusufbek hoji va Otabekning kulgisiga sabab boʻladi. Murod Mansur Salomxon aya obrazini Oʻzbek oyim obraziga qiyoslaganda, uning qatʼiyatli, mehmonnavozligi Oʻzbek oyimga tortib ketishiga, biroq, Salomxon ayani oqila, “mulohazakor”, qanoatli, mehribon ayol sifatida tasvirlashga intiladi. Yoʻqotishu judoliklar Salomxon ayaning qalbida oʻchmas jarohat qoldirsa-da, yozuvchi asarda ayolning mustahkam irodasini sindirmaslikka harakat qiladi:

“ – Janozadan keyin qoraxat kelib tursa nima deyaringniyam… – deb mingʻirladi amaki.

– Voy oʻlmasam, Bahriddinginadanmi?

– Oyim yuzini qoʻshqoʻllab changalladilar, etaklaridagi jiyda yer bilan bitta boʻlib ketdi”.

Ayon boʻlyaptiki, ruhiyat kechmishining portret koʻrinishlari voqealar davomida koʻrinish beradi. Adib Salomxon aya obrazi orqali haqiqiy oʻzbek ayolining real timsolini yaratishga intiladi.

Romanning asosiy qahramonlaridan yana biri – Margʻuba obrazidir. Asarning sarguzasht voqealari Margʻubaning achinarli taqdiri bilan bogʻliq tarzda kechadi. Kuyovi Bahriddinning toʻy kuni yoʻqolishi Margʻubani qattiq iztirobga soladi. Bahriddin taʼqibchilardan qochadi. Bahriddin joʻrasi bilan kiyimlarini almashtirgani tufayli, uning oʻrniga joʻrasini oʻldirishadi. Qotillar jasadni tanimasdan “Bahriddin” deb koʻmib yuborishadi. Bahriddinning tirikligidan bexabar Margʻuba biroz vaqtdan soʻng Sultonmurodga koʻngil qoʻyadi. Sultonmurod Margʻubaning Haybatga uzatilayotganini eshitib, uni olib qochadi. Sultonmurod Margʻubani nega olib qochadi? U Margʻubani birinchi nikohidagi kishiga yetkazishga jazm qiladi.

Asarda Margʻuba haqida soʻz borar ekan, yozuvchi uning portretini tabiat tasviriga qiyoslab yaratadi, tashqi libosga eʼtiborini koʻproq jalb qiladi.

“Koʻz oldimizda salomga egilgan kelinchakdek boʻlib, oʻsha bir toʻp (qiygʻos gullagan) shaftoli turardi. Topdim! Men uni ilgari ham koʻrganman! Asol xolamnikiga toʻydan keyin birinchi borganimizda koʻrganman. Shunda u boshiga shaftoli gulli uzu-un simroʻmolmi, toʻrroʻmolmi tashlab chiqqan. Avval oyimlarga, soʻng menga bir chiroyli salom qilganida, xiyla vaqtgacha esim ogʻib qolgan edi… Piyolani uch barmogʻining ustiga qoʻndirib choy uzatarkan, shirin jilmayib: “Oling qaynim, qaynijonim, dasturxonga qarangla”, deya qistagan edi”.

Adib Margʻubaning kelin salomini, qiygʻos gullab, egilib turgan shaftoliga qiyoslaydi. Yozuvchi ibo, hayo deb atalmish goʻzal xislatlarni ham Margʻuba portretiga singdirib yuborgan. Tashbeh sanʼati ham oʻrinli qoʻllangan. Margʻuba portreti tasvirida, yozuvchi qahramon qiyofasini toʻla maʼnoda yoritmay, balki voqealar davomida uning xarakter xususiyatlarini berish orqali ham tashqi, ham ichki qiyofasini chizadi.

“Judolik diyori” romanida Asol xola, Hidoy xola, Haybatning onasi – “oppogʻoyim”, Mubor xola, Huri amma kabi obrazlarning portretlari ham puxta ishlangan. Romanda Asol xolaning boshiga koʻp ogʻir tashvishlar tushadi. Toʻyi kuni chimildiqqa ham kirishga ulgurmay, bedarak ketgan, biroz vaqt oʻtib, oʻgʻli Bahriddinning oʻldi, degan xabarini eshitgan Asol xolaning ogʻir ruhiy holati tasvirlanadi.

“Kelinginamni kutvolishga ham qoʻymalaring! Qamab tashlalaring! Yoʻlatmalaring men bechorani! – deb siltanadilar hadeb. Roʻmollari oyoq ostiga tushib, oppoq sochlari bir xunuk toʻzgʻib ketibdi, yuzlari ayanchdan bujmayib…”

Asol xolaning bu portreti orqali muallif oʻz qahramonining ichki oʻrtanishlarini ochib bergan. Xalq taʼbirida uchraydigan “koʻzi bor”, “koʻzi tegadi” kabi qarashni Mubor xola portretida uchratamiz.

“… shu xolamning koʻzlari bor. Mijjalaridagi ajinga oʻxshab ketadigan allaqanday xollari koʻzining oʻtkirligidan nishonaday edi. Xolang yaxshilab qarasalar, oʻynoqlab borayotgan, otni ham yiqitadilar, hazir boʻlish kerak”, deydilar oyim”.

Hidoy xola obrazi portretida esa tamomila buning aksini koʻramiz.

“Oq sariqdan kelgan yuzlaridan hamisha nur yogʻilib turadi, vujudlaridan qalampirmunchoq hidi anqib, quchoqlariga olganda, bagʻirlariga singib ketging kelaveradi odam. Bir chiroyli kamzullar, nimchalar tikadilar”. Adib Hidoy xolani ochiq koʻngil, nurli ayol sifatida tasvirlaydi.

Muallif ayol obrazi portretini yaratganida, qahramonlarning deyarli barchasiga samimiyat, ochiq koʻngillilik, mehnatsevarlik, mehr-oqibat tuygʻularini chuqur singdiradi.

Oʻziga xos portret yaratish usuliga ega boʻlgan Murod Mansur qahramonlarning portretlarini rang-barang qilib koʻrsatishda, ruhiy olamini tasvirlashda bir qancha unsurlardan unumli foydalangan.

Yozuvchi qahramonlar portretini chizar ekan, ularning xarakteridagi belgilarni ochib berishga harakat qiladi. Faqat qahramonlarning tashqi qiyofasinigina chizmay, ularning ichki dunyosini ham oʻziga xos detallar vositasida mahorat bilan tasvirlaydi. Bu esa tabiiyki, asar taʼsirchanligini yanada orttiradi.

Sanobar TURSUNOVA,

tadqiqotchi

“Sharq yulduzi”, 2012–4