Qovunchi madaniyati

Post Views:
292

QOVUNCHI MADANIYATI – miloddan avvalgi 2-asr – milodiy 6-asrga oid arxeologik madaniyat. Dastlab o‘rganilgan joy – Qovunchitepa xarobasi nomidan olingan. Qovunchi madaniyati Toshkent vohasi, Sirdaryoning o‘rta oqimi va Farg‘onaning shimoli-g‘arbiy qismida tarqalgan. 1934-37 yillarda Qovunchi madaniyati komplekslarida qazish ishlari olib borgan arxeolog G.V.Grigoryev uni 2 bosqich – Qovunchi 1 va Qovunchi 2 ga ajratgan (u Qovunchi 1 miloddan avvalgi 2-ming yillik oxiri va 1-ming yillik boshiga oid, Qovunchi 2 miloddan avvalgi 6-asr – milodning boshlariga oid, deb belgilagan). Arxeolog A.I.Terenojkin Toshkent vohasi va So‘g‘ddagi yodgorliklarni o‘rganib, Qovunchi 1 ni miloddan avvalgi 2-1-asrlarga, Qovunchi 2 ni milodning boshi – 6-asrga oid deb topdi. Arxeolog L.M.Levina esa sopol majmualarini o‘rganib, Qovunchi 1 ni miloddan avvalgi 1 – milodiy 3-asr, Qovunchi 2 ni milodiy 4-5-asrga oid, deb belgilashni taklif etdi va Qovunchi madaniyatini yana Qovunchi 3 bosqichi (6-8-asr boshi)ga ajratadi. Shoshtepani o‘rganish natijasida birinchi marta madaniy qatlamlarning aniq stratigrafiyasi belgilandi. Bu esa Qovunchi madaniyati aniq davrini (Qovunchi 1 miloddan avvalgi 2-1-asrlar; Qovunchi 2 ikki bosqichga bo‘linib, uning 1-bosqichi milodiy 1-4-asrlar, 2-bosqichi – 5-6-asrlar) belgilashga asos bo‘ldi. Qovunchi madaniyati Toshkent vohasidagi qadimgi dehqonchilik bilan shug‘ullangan tub aholi madaniyati (q. Burganli madaniyati) asosida «xalqlarning buyuk ko‘chishi» davrida Toshkent vohasiga kirib kelgan sarmatlar, hunnlar, usun va boshqa xalqlarning etnik madaniyati taʼsirida rivojlangan. Toshkent vohasi Qovunchi madaniyati shakllanishining asosiy markazi bo‘lgan. Qovunchi majmualarida meʼmorlik anʼanalariga asoslangan, yuksak mudofaa inshootlariga ega bo‘lgan shaharsozlik, sopol idishlar va haykalchalar shaklining o‘ziga xos xususiyatlari tarkib topgan. Qovunchi madaniyati vohada shaharlar va shahar madaniyati paydo bo‘lishi hamda irrigatsiya sistemalarining takomillashishi asosida dehqonchilikning yana-da rivojlanish davrida tarqalgan. Qovunchi majmualari asosida Toshkent shahar madaniyati paydo bo‘lgan va yana-da rivojlana boshlagan. O‘sha davrdagi aholi maskanlari ark va uning atrofida 1 yoki 2 qishloqdan iborat bo‘lib, ularning ayrimlari mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Shaharlar hunarmandchilikning har turli kasb-hunarlari qaror topgan joy va savdo-sotiqning asosiy tayanch manzili hisoblangan. Metallga ishlov berish (temirchilik, jez asboblar quyish) ancha rivojlangan. Kulolchilikda sopol idishlar yasash asosiy o‘rin egallagan, ularning turi, shakli ko‘paygan. Sopol idishlarning tagi tekis bo‘lgan. Qovunchi 1 da kuvacha, tovoq, qizg‘ish yoki bo‘g‘iq qo‘ng‘ir rang berilgan sopol idishlar; Qovunchi 2 da quloqli xurmachalar, bandlari hayvon shaklidagi turli idishlar va xurmachalar uchraydi. Qovunchi madaniyatiga xos idish qopqoqlari, ko‘ralar, shuningdek, diniy marosim buyumlari, 2 boshli qo‘chqor yoki shoxli ho‘kiz boshlari shaklida yasalgan o‘choq poy-tagliklari topilgan, ulardan tutatqi solinadigan va qurbonlik qilinadigan idish sifatida ham foydalanilgan (yana q. Amaliy bezak sanʼati). Xo‘jaligi dehqonchilik va yaylov chorvachiligiga asoslangan qovunchiliklar jamiyatida aholi dehqonchilik maʼbudalari, olov va ajdodlarga sig‘inishgan. Milodning dastlabki asrlarida (4-asrdan) Qovunchi madaniyati janubga tomon tarqalib, So‘g‘d, Qashqadaryo hududidagi mahalliy madaniy majmualarga taʼsir eta boshlagan. Bu esa qovunchiliklarning janubga ko‘chib o‘tganligidan dalolat beradi. 6-asrga kelib, O‘rta Osiyoning markaziy rayonlaridagi vohalar bilan iqtisodiy va savdo aloqalarining kuchayishi hamda umumso‘g‘d madaniyati taʼsirida Toshkent vohasida Qovunchi madaniyati 6-asrdan o‘ziga xos alomatlarini yo‘qotdi, sekin-asta butun Movarounnahrga xos yagona madaniyat vujudga kela boshladi.

“Toshkent” ensiklopediyasi. 2009 yil