Qizil olma

Chingiz Aytmatov

Tun boʻldi, Isabekov boʻlsa haliyam oʻy surib oʻtiribdi. Xatni nimadan boshlasin? Bu xatda oʻzi nimani yozadi? Juda qiyin, judayam qiyin. Koʻp gaplarni yozishi kerak, rosa yigʻilib qolgan! Kechikkan izhorlarni u tushunarmikan?

Koʻp yillik ogʻir oilaviy hayot ortda qoldi. Shuncha xafagarchiliklar, soʻngsiz taʼnalar, koʻpincha nohaq, shuncha janjal va yarashuvlardan soʻng, va nihoyat, ajrashgandan keyin u odamgarchilik qilib uni tushunamikan, kechira olarmikan? Turmushning ilk yillaridagi kabi – begʻubor, ochiq, mehribon boʻla olarmikan? Boʻlolmasa-chi? Uni tushunmasa, undan ham yomoni, oQrinib, yana ayollik gʻururi va baxtsiz qismatdan soʻz ochsa… Unda nima boʻladi?

Isabekov uning eʼtirozlarini ayollarga xos xudbinlik deb baholaganini esladi.

U har doim dugonalariga hasad qilardi.

– Sezdingmi, u hatto mehmonda ham ayoldan koʻz uzmadi, odamlarning oldida tiz choʻkib, tuflisining ipini bogʻlab qoʻyishdan tortinmadi.

– Birovga yoqishga urinmayman, bunaqa erkalashni ham bilmayman, – degandi Isabekov kesib.

– Yoqishga urinish nimasi? Senda noziklik, mehribonlik yoʻq, nima desa boʻlarkan, sevgingdan uyalasanmi-yey. Men bunday yashashni xohlamayman, sevgan kishim meni ochiq sevishdan qoʻrqmasligini istayman. Yoʻqsa, odamga ogʻir botadi. Sen bu haqda hech qachon oʻylamagansan.

– Oʻylashni istamayman ham. Bunga vaqtim yoʻq. Shunday boʻla turib, axir, dissertatsiyang yaqinlashib qoldi-ku, bunday mayda-chuydaga – kim kimning bogʻichini bogʻlaganiga qanday ahamiyat berasan: hayronman.

– Senga gapirishdan foyda yoʻq, baribir, hech baloni tushunmaysan.

Ammo endi u xotini nima haqda gapirganini tushunardi, uning nimadadir haq boʻlganini oʻziga iqror boʻlmasa-da, his qilardi.

U koʻchada ketayotib, oʻtgan-ketganlarning eʼtiborini tortishi Isabekovga xush kelardi. U ham xotinini jozibali, aqlli, latofatli deb bilardi. Qadam tashlashi ham yoqardi. Umuman, u oʻta yengil va chiroyli yuradi, ingichka poshnali tufli kiyib olsa, qiz bola deb oʻylash ham mumkin. Raqs tushishi-chi, odamlarning havas bilan qarayotganini sezganda, koʻzlari baxtiyor chaqnab ketadi! Bunday daqiqalarda u ayolini juda sevardi.

Ammo baribir, nimadir uni erkin, qaysi fazilati uchun yaxshi koʻrishini oʻylamay sevishiga xalal berardi. Shunchaki sevishiga. U yoshligiga qaytish uchun oʻzini majburlashi, ortda qoldirishi kerak boʻlmagan narsani qoldirganini xijolat bilan his qilardi.

Endi Isabekov xatosini tan olishi kerak, agar buni xato deb boʻlsa. Ammo uni boshqa narsa koʻproq tashvishga solardi: endi ular xarakterlari toʻgʻri kelmay, shunday taʼriflash odat tusiga kirgan-ku, bir-birlaridan uzoqroq boʻlish va hammasini uzil-kesil hal qilish niyatida ketganlaridan soʻng u oʻzidan kechib, tashqaridan oʻtgan umrga nazar tashlay olarmikan? Bunday qilolmasa-chi? Unda hammasi tamommi? Alvidomi? Yoʻq, u bunga yoʻl qoʻymaydi!

Isabekov bir necha marta qoʻliga qalam oldi, tashladi, deraza yoniga borib, ancha paytgacha devorga yopishgancha tek turdi.

Soʻnggi avtobuslar burchakda toʻxtab, yoʻlovchilarni tezda olib, kuzgi xira chiroqda qizil chiroqlarini lipillatib ketishardi.

Qandaydir yigit qoʻshnining qizi bilan bir necha marta podʼyezd oldiga keldi, keyin yana ketdi va yana qaytdi, xuddi bogʻchadagi kabi bir-birining qoʻlini qoʻyib yubormay ushlab olgan. Isabekov ularga hasad qilmadi, ammo bu manzarada unga sogʻinch qadar tanish, taʼsirli, yaxshi bir narsa bor edi.

Qayerlardadir, shahar tashqarisida, togʻlarda boʻlsa kerak, jonli olov yulduzchaday nur sochardi. Hoynahoy, choʻponlarning gulxani. Shu lahzada uning hech narsani oʻylamay, quyuq tun zulmatidan junjikib, olovga oʻtin tashlagisi kelib ketdi.

Keyin u derazadan nari ketib, yotoqxonaga, qizi Anoraga koʻz tashlashga kirdi. Katta boʻlib qolgan-u, har doim ustini ochib tashlab sovuq qotib qoladi. Bu gal Anora tinchgina uxlayapti, kun boʻyi charchagan boʻlsa kerak. Ha, qizi tinchgina uxlar, bugun nima qilib qoʻyganini bilmasdi. Eh, Anora, Anora! Otasining yuragini tashvishga qoʻyganini xayoliga keltirmasdi! Shunday kech paytda nima uchun uxlamayotganini bilmasdi. Isabekov qiziga termulgancha sassiz shunday derdi: “Tinchgina uxlayotganing yaxshi. Hali ulgurasan, ulgʻaysang, oʻylarga toʻla tunlar boʻladi. Bundan hech kim qochib qutulolmasa kerak. Hozircha esa, uxla, uxla, shirin tushlar koʻrgin”.

Kunduzi u Anorani shaharga olib bordi. U oʻsha yerda, tabiat qoʻynida, onasi bilan munosabatlarini tushuntirib bermoqchi edi. Xotini xatda shuni qatʼiy talab qilgan. U qiziga onasi Moskvaga faqat dissertatsiyasi uchun ketmaganini, birga yashamaganlari maʼqulligini, Anora esa kim bilan turishni tanlashi kerakligini aytmoqchi edi. Isabekov bola uchun ogʻir bu suhbatni boshlashga choʻchirdi. Nimagadir shahar tashqarisida bu ishni qilish osonroqday, qizi u bilan qoladiganday, xotini ilmiy tadqiqot insitutiga doimiy ishga oʻtib, Toshkentda yashamoqchi edi, u shaharga ketishni istamaydigandek tuyulgandi.

Anora otasi chaqirganda hovlida oʻynayotgandi.

– Sviteringni kiy, shahar tashqarisiga boramiz.

– Shahar tashqarisiga?! – Anora chapak chalib yubordi, keyin ajablanib soʻradi: – Nimaga?

– Shunchaki, aylanib kelamiz.

Isabekovni koʻchada mashinalar koʻpligi asabiylashtirdi, mashinalar zoʻrQa-zoʻrQa yurardi. Yakshanbada har doim shu ahvol. Shahardan chiqqach, mashinalar oqimi tindi. “Volga” chayqalgancha tezlikni oshirib borardi. Silliq asfalt yoʻl uzoq toQlarga tomon ketardi. Isabekov oldinda oqarib turgan choʻqqilarga jimgina tikilardi.

– Dada, sekinroq haydang, – iltimos qildi Anora.

Isabekov tezlikni kamaytirdi.

– Qoʻrqyapsanmi?

– Yoʻq, shunchaki, – dedi u va yana derazaga yopishdi.

– Axir, har doim tez yurishni yoqtirarding-ku.

Anora oʻgirilmadi, goʻyo eshitmagandek hech nima demadi.

Isabekov uning yupqa sviterni turtib chiqqan ozgʻin yelkalariga, qora mayin sochlari yopishgan ingichka boʻyniga qararkan, eshikka yopishgan vujudida unga xos boʻlmagan, begona narsani tuydi. Qizcha bezovtaday edi.

Balki u sezayotgandir? Axir, bolalar sezgir boʻlishini koʻpincha unutib qoʻyamiz-ku. Nega u hech qachon hech nimani soʻramaydi?

Bu oʻylardan Isabekovning koʻngli buzildi. Yoʻq, qayerdan bilsin? Buni bilishi mumkin emas. U ham, xotini ham sezdirmagan. Yana kim bilsin! Eng qoʻrqinchlisi – u har doim shundan qoʻrqardi – bolaning ruhini buzish. Inson qalbi shunday yaralgan: uni muzlatish oson, ilitish qiyin, baʼzan esa umuman ilojsiz. Keyin nevrasteniklar paydo boʻladi. Yoʻq, Anora normal qiz. Balki u nimanidir sezayotgandir? Axir, uyda bir nima boʻlsa, u doim bilgan-ku. Oʻshanda qanchalik azob chekkanini hech kim tasavvur qilmagan. Nimayam qilsin, ertami-kechmi, baribir, bilishi kerak. Bu boʻlmasa, onasi aytadi, u toʻgʻrisoʻz-ku. Yaxshisi, oʻzi aytadi. Boshqa iloji yoʻq. Ortiq choʻzib boʻlmaydi… Balki, unga shunday tuyulgandir, Anora derazadan toʻkilayotgan barglarga zavqlanib qarayotgandir. Umuman olganda, bu hech nimani oʻzgartirmaydi, baribir, aytish lozim. Eh, bugun kun yaxshi. Yurakda ham shunday halovat boʻlsa yaxshiydi…

Barglar sochilgan yoʻllar kuzga xos boʻlganiday quruq. Isabekov chindan ham bunday tezlikda ketish nomaqbulligini oʻyladi. Barglar, ohista aylangancha, asta yerga tushyapti. Baʼzilari bir lahzaga oynaga urilib kapotga tushadi, keyin nariga uchib, goʻyo ortda qolishni istamagandek bir muddat mashina bilan birga ketadi. Yoʻlning ikki tomonida quyosh nuri sochilgan quruq sariq dalalar, yigʻishtirilgan uzumzorlar yastanib yotibdi. Oltin kuzning soʻnggi kunlari.

“Yomgʻirlar oʻtadi, hamma yoq qorayib, chiroyini yoʻqotadi”, oʻyladi Isabekov afsus bilan. U oʻt yoqqichni yondirib, sigaret tutatdi va yana Anoraga boqdi. U derazaga qarab ketardi.

– Nega jimsan, Anora?

Qizcha taajjub bilan otasiga qaradi-yu, indamadi.

– Kecha darslaringni qilganmiding?

U bosh irgʻadi.

– Atrof goʻzal-a?

– Ha, judayam.

Isabekov xijolat boʻldi. Bu majburiy, zerikarli savollar kimga kerak? Unga nima boʻldi? Axir, ular, odatda, erkin va oson gaplashishadi-ku. Bugun oʻzi zerikarli boʻlsa kerak.

– Robertino! – tipirchiladi Anora. – Voy, dada, Robertino. Sinfimizda uni hamma yaxshi koʻradi. Qizlar ham, oʻgʻil bolalar ham. Siz ham uni yaxshi koʻrasiz-ku? Onam ham.

– Ha, Anora, ha. Albatta, onang ham. Biram chiroyli boʻlib ketgansanki, qizim. – Isabekov qizining katta ochilgan qisiq koʻzlari birdaniga chaqnab ketganidan hayratga tushib sochlarini silab qoʻydi. – Mendan xafamisan, deb oʻylayotgandim.

– Nimalar deyapsiz, dada!

– Juda yaxshi, kel, eshitamiz. Keyin men senga Shubert va Robertinoning vatani haqida gapirib beraman.

Suhbat davom etarkan, “Ave Maria” sadolari kuzgi kengliklar uzra ulugʻvor suzar, goʻyo bu kuzni ham, zaminni ham, inson qalbini ruhlantirardi. Isabekovda kutilmaganda quyoshni, oldindagi viqorli togʻlarni, Robertinoning ovozini hamda qizining hayajonini qamragan uygʻunlik hissi uygʻondi.

Har bir yurakda goʻzallikka chanqoqlik hissi yashasa kerak. Bu inson tabiatiga xos boʻlsa kerak. Ammo koʻpincha biz, oʻzimiz tushunmagan holda, bu goʻzallikni qadrlamaymiz. Mana, hozir ham u bolaning hali mustahkamlanmagan, yarim ertak tasavvurlarini barbod qilishi kerak…

Robertino kuylardi, Anora ham unga qoʻshilib past ovozda xirgoyi qilardi. Mashina boʻlsa bu vaqtda katta olma bogʻi toʻsigʻidan oʻtib, daryo yonidagi shossega burildi.

Isabekovlar bu yerga yozda kelishardi. Bu yerga kam odam kelardi: daryo kichkina muzdek togʻ suvi orasida toshlar koʻrinardi. Plyaj ham yoʻq edi. Ammo togʻlar yaqin edi. U yerdan, tepadan Anora chiqishni yaxshi koʻradigan katta xarsanglar tushib qolgan. Balki shuning uchun Isabekov ham bu joylarga talpinar.

Atrof jimjit. Anora xarsanglar yoniga yugurdi, uning Robertinoga taqlid qilayotgan ovozi toshlar ortida goh yoʻqolar, goh yana eshitilib qolardi.

“Ave Maria” ohanglari Isabekovni tark etmas, atrofdagi hamma narsa yangilanganday tuyulardi.

Bogʻ, allaqachon boʻshab qolgan, daryo ustida boʻlib, toza, tartibli edi. Goʻyo “Hali mevalarni terishga yana kelishmasmikan!” deb quloq solayotgandek tuyuladi. Toʻsiq yonidagi somonlar uyumi oʻtib ketgan yozdan darak beradi. Yozda bu yerda hamma narsa boshqacha boʻlgan boʻlsa kerak, u eslolmaydi, goʻyo yozi boʻlmagandek. Ana, bulutlar paydo boʻldi – oppoq boʻtaloqlar. Oh, ovulda boʻlsang! U yerda boʻlmaganiga ham ancha boʻldi…

Anora soʻqmoq boʻylab boqqa yugurib ketganini sezgan Isabekov bu yerga nima uchun kelganini eslab, qichqirdi:

– Qayerga ketyapsan?

– Boqqa. Daraxtga chiqmoqchiman.

– Sen bilan gaplashib olishim kerak.

– Nima haqda, Robertino haqidami?

– Ha.

– Keyin eshitarman, tez kelaman, – Anora boqqa yugurib ketdi.

Isabekov yana qiziga hammasini qanday aytishini oʻylashga tushdi. Aytmoqchi boʻlgani oʻziga ham gʻalati, bemaʼni, dahshatli boʻlib tuyular, bu kuz kuni, nurga yoʻgʻrilgan tuygʻular, Robertinoning ovozi hamda “Ave Maria” bilan bogʻlanmasdi. Unda qoʻrquv paydo boʻldi. Anora uzoqroq oʻynashini, aytishi kerak boʻlgan gapni aytishga majbur qilmasligini xohladi. Bogʻdan qizining nimadandir hayratlangan, ajablangan ovozi eshitilganda esa, u titrab, boshini eggancha orqasini oʻgirib yerga oʻtirib qoldi.

– Dada, dada! Qarang, nima topdim!

U oʻgirilmadi. U qizining yugurib kelayotganini, hansirayotganini eshitdi. Anora chopib kelib, otasining boʻynidan quchdi va kattakon qizil olma uzatdi.

– Olma topdingmi?

– Ha, barglar orasiga berkinib olibdi, umuman koʻrinmayotgandi! Ayyorligini-chi. Men esa topdim! U fonusga oʻxshab yonayotgandi. Bu eng oxirgi va eng shirin olma. Butun bogʻda boshqa bunaqasi yoʻq. Qarang, qanday chiroyli, hidini aytmaysizmi! Xuddi quyoshga oʻxshaydi!

– Ha, judayam chiroyli, bu qishki aport, – kutilmaganda qoʻshib qoʻydi: – Bilasanmi, Anora, bu baxt belgisi. Bu olma yoz boʻyi seni kutgan, hech kim koʻrmasligi uchun yashirinib olgan. Sen boʻlsang, topib olding. Bu olmani yegan odam juda baxtli boʻladi.

Isabekov olmani dastroʻmoli bilan artib qiziga uzatdi.

– Ma, ye.

– Robertino haqida qachon gapirib berasiz?

– Keyin, hozircha bogʻda oʻynab tur.

– Bilasizmi, dada, daraxtga zoʻr chiqaman. Olmalar katta, baland, shoxlariyam semiz, chiqishga qulay. Oʻrik boʻlsa yomon daraxt, tikanlari koʻp.

– Sen yaxshi daraxtlarga chiq, – kulib yubordi Isabekov.

– Dada, siz bir marta boʻlsayam shunaqa olma topganmisiz? – kutilmaganda soʻrab qoldi Anora.

Isabekov dovdirab qoldi. Javob berishdan oldin bir muddat jim turdi-da, past ovozda dedi:

– Ha. Sen bor, oʻynab kel, men shu yerda oʻtirib turaman.

Anora qoʻlida qizil olmasi bilan boqqa yugurib ketdi, u esa boshqa qizil olmani esladi va gʻalati oʻxshashlikdan ajablandi. U ham bir paytlar shu yerda, faqat boshqa bogʻning narigi tomonidan, olmalar dalalarga qaragan joydan xuddi shunday qizil olma topgandi…

* * *

Urushdan soʻng u hozir oʻzi maʼruza oʻqiydigan qishloq xoʻjaligi institutiga kirish uchun shaharga keldi.

Xuddi shunday kuz kunlaridan birida ularning butun guruhini ertalab kolxozda lavlagi kavlash uchun yuborishdi. U paytlar yoʻl hali asfalt qilinmagan edi.

Kun boʻyi ishlab, qora non burdasi allaqachon yeb boʻlingan, kechga borib charchab, ochiqib shaharga qaytishardi. Qaytishda butun guruh kolxozga yoʻlni burdi. Hosil allaqachon yigʻib olingan, ammo oʻtlar va barglar orasidan baʼzilar olma topish baxtiga muyassar boʻldi. Doʻstona ravishda boʻlishib yeyishdi. Ochlik hissi yana kuchaydi. Hamma tarqab ketdi, bogʻni axtarishga tushishdi. Ammo arzirli hech nima topolmay yoʻlga chiqa boshlashdi.

Isabekov, hozir eslashicha, bogʻda oʻrtoqlarining ketidan yugurib ketayotganda, barglar orasida yorqin bir nima koʻrindi. U toʻxtadi, ammo hech nimani koʻrolmadi. Koʻzimga koʻrindi, deb oʻyladi. Bir necha qadam yurib, yana ortiga qaytdi. Qari daraxtlar orasida oʻtqazilgan yosh olma daraxti atrofida aylandi. Bu daraxtning barglari boshqalaridan farqli oʻlaroq hali quyuq edi. Quyosh soʻligan barglarga quruq, qaynoq nur sochardi. Gugurt chaqsang bas, daraxt yonib ketadi. Lekin u koʻrdi va hayratda shivirladi: “Oh!”

Ikki mushtcha keladigan katta qip-qizil olma, balki bu daraxtning yagona mevasidir, barglar orasida ingichka, egilgan shoxda osilib turardi.

Bir necha lahza Isabekov bu moʻjizani tomosha qilib turdi, keyin sakrab, oyoq uchida turib osilib turgan qizil sharni uzib oldi. Xoʻshboʻy hid boshini aylantirib yuborayozdi. Yupqa alvon poʻchogʻi orasida yumshoq, suvli meva koʻrinib turardi. Ogʻizga solib olging kelardi. U olmani boʻlishga chogʻlangandi hamki, soʻnggi damda fikridan qaytdi.

Bu olmani unga beradi!

Oʻsha lahzada uni qanday esladi? Biram ajoyibki! Ammo Isabekov har doim u, oʻsha notanish, ismini ham bilmagan qiz haqida oʻylardi. Qanday qilib eslamasin! Boshqa hech nima toʻgʻrisida oʻylamay Isabekov olmani choʻntagiga suqa boshladi. Ammo bundan naf chiqmadi. Shunda u kurtkasining tikilgan joyini soʻkib tashlab, teshikka olmani soldi-da, oʻrtoqlarining izidan yugurib ketdi. Ular yoʻlda yoʻlovchi mashina kutib turishardi. Isabekov shu zahotiyoq doʻstlariga bor gapni aytishga qaror qildi.

– Bolalar, men olma topib oldim, ammo uni hech kimga bermayman. Uni bir odamga sovgʻa qilaman.

– Olmaning oʻzi qani?

– Mana, ushlab koʻrlaring.

– Voy, kattaligini!

– Qanaqasiga bir odamga sovgʻa qilasan? Kimga? – uning yoniga keldi Sher.

– Kimgaligining nima farqi bor? – dedi Isabekov.

– Buni qarang-a, olma topib olibdi. – Ensasini qotirib kulib Isabekovning yelkasiga qoqib qoʻydi Sher. – Mugʻombirlikni yigʻishtir, olmani bu yoqqa chiqar.

Sher Isabekovning yuziga kulib, hazil qilibmi yo chindanmi, olmani olish niyatida kurtkasidan ushlab oldi.

Isabekov uning qoʻliga qattiq urdi. Sher chetga surilib ketdi.

Bolalar kulib yuborishdi.

Shu payt yoʻlovchi yuk mashinasi kelib qoldi, bolalar kuzovga otilishdi.

Isabekov bu gʻaroyib olmani oʻsha notanish qizga sovgʻa qilishga qaror qildi. U qizni shahar kutubxonasida koʻp koʻrardi. Shuning uchun boʻlsa kerak, qishloq xoʻjaligi instituti joylashgan chekka joydan shahar markaziga sudralib borardi. Oʻquv zalida oʻtirgancha qandaydir ichki tuygʻuga asoslanib uning qachon paydo boʻlishini sezardi. U qizni shunday kuchli hayajon bilan kutardiki, nima oʻqiyotganini tushunmasdi. Isabekov eshik qarshisidagi stolga oʻtirib, u ostonada paydo boʻlganda, nigohini kitobdan uzar, koʻzlar bir lahzaga toʻqnashardi. U tikilib turishdan qoʻrqardi. Qiz ham uning xijolat boʻlganini sezganday tezda boʻsh joyga borib, stolga sumkasini qoʻyardi-da, kitobga ketardi. Isabekov esa kitoblarni olib, magʻrur, erkin, hamisha chiroyli kiyingan holda yana yonidan oʻtishini kutardi.

U juda aqlli va tarbiyali boʻlsa kerak. Isabekov bu haqda faxr bilan oʻylar, uning bundayligidan quvonar, gʻururlanardi.

Uning oʻquv zalida oʻtirishining oʻzidanoq Isabekov ham quvonch, ham azob hissini tuyardi. U yon tomondan qizga moʻralashni, oʻychan egilgan kipriklari, tinimsiz ravishda daftarga nimalarnidir yozayotgan yumshoq qoʻllariga qarashni yaxshi koʻrardi. Birortasi uning oldida toʻxtab qolsa yoki bolalar stoliga xatcha tashlasa-yu, qiz oʻqisa, joni chiqardi. Isabekov stol tagida mushtlarini tugib, hammaga tashlanishga tayyor boʻlardi. Ammo uning surbetlarning xatlarini yirtib tashlaganda, xiringlash va shivirlashlarga hatto oʻgirilib qaramaganda, qalbi taskin topar, minnatdor boʻlardi. Isabekov bu yerda unga hech kim yoqmaydi (oʻzi sal-pal) deb oʻylardi. U buni juda istar, bu haqda shunday orzu qilardiki, sal sezilarli tabassumlar va bosh irgʻashlarni oʻziga nisbatan simpatiya tarzida qabul qilardi. Ammo Isabekov u bilan tanishishga jurʼat qilolmasdi. Qiz unga oʻta intelligent boʻlib tuyular, u esa shaharda yuzlab topiladigan ovullik oddiy bir yigit edi. Qolaversa, Isabekov oʻzining tashqi koʻrinishidan uyalardi. U akasidan qolgan etik va gimnasterkada, dala sumkasi bilan yurardi. Qishda ham akasining shineli bilan yurishi kerak edi.

U kutubxonada ancha kech paydo boʻlar, baʼzan oʻquv zali yopilguncha qolib ketardi. U stoldan turib, kitoblarini topshirishga ketayotganda, Isabekov tezda narsalarini yigʻishtirardi-da – kutubxona kitoblarini kech qolmaslik uchun avvaldan topshirib qoʻyardi, – koʻchaga chiqardi. Boshqa tomonga oʻtib, qizning chiqishiini kutardi. Mana shunday masofada, odamlar orasidan qaragancha uyigacha kuzatardi. Qiz yaqinda, kutubxonadan ikki mavze narida, ulkan kulrang uyda yashardi.

Uni kuzatgach, Isabekov shahardan yayov yotoqxonasiga borardi. Yoʻl-yoʻlakay shahar bogʻiga kirib oʻtardi. U yerda raqs maydonchasi bor edi. Qizlarning belidan quchgancha, qoʻlini ushlab musiqa ohangiga mos raqs tushayotgan yigitlarga qanchalik uning havas qilishini hech kim bilmasdi. Yigitlar qizlarga nima deyishar, ular esa jilmayib, bundan yanada baxtiyor boʻlishardi. Raqs tushayotganlarga qarab turarkan, Isabekov eng chiroyli va sevgisi eng kuchli juftlikni tanlab, yigitning oʻrnida oʻzini, qizning qiyofasida esa uni tasavvur qila boshlardi. Uning tasavvurlari shunchalik chuqur, shunchalik haqqoniy ediki, sevgilisi bilan raqs tushibgina qolmay, suhbatlashardi ham. Bu xayoliy suhbatlar taxminan shunday edi:

– Bilasizmi, men faqat sizni deb kutubxonaga kelaman.

– Ha, bilaman. Har doim meni kutishingizni bilaman.

– Men sizni kun boʻyi – maʼruzalarda ham, oshxonada ham, yotoqxonada ham oʻylayman. Men kinoda oʻtiraman-u, ekranda nima boʻlayotganini koʻrmayman. Siz haqingizda oʻylaganda qanchalik zavqlanishimni bilsangiz edi.

– Qiziq, men ham baʼzan siz haqingizda oʻylayman. Ammo nega hecham yonimga kelmaysiz, gaplashmaysiz?

– Men shundoq ham xursandman. Agar siz tonggacha kutubxonada oʻtirsangiz, men ham sizga termulib oʻtirardim.

– Meni yigitlar kuzata boshlasa-chi, unda nima qilasiz?

– Bunga yoʻl qoʻymayman. Siz ham yoʻl qoʻymaysiz, toʻgʻrimi, axir, men sizni sevaman.

– Yoʻl qoʻymasligimni qayerdan bilasiz?

– Siz unaqa emassiz.

– Men haqimda hech nima bilmaysiz-ku, qanday qilib xulosa chiqaryapsiz?

– Sizga juda ishonaman. Men sizni bilaman. Sochlaringiz isini, ovozingizni sira eshitmagan boʻlsam-da, qanday kulishingizni bilaman. Sizning koʻzlaringizga ishonaman, siz yaxshisiz, eng goʻzal va eng aqllisiz.

– Voy, juda koʻp gapirib yubordingiz. Shularning bari chinmi?

– Chin.

Oʻsha kuni kechqurun, yotoqxonagacha qaytgach, Isabekov olmani tumbochkaga soldi-da, eng avval yuvinishga, etiklarini tozalashga yugurib ketdi – kutubxonaga borish uchun oʻzini tartibga solishi kerak-ku. Ammo yoʻlakdagi soatga qarab kech boʻlganini tushundi.

Xonada hamma allaqachon uyquga ketgan, u esa olmani ertaga qanday qilib berishini oʻylab aQanab yotaverdi. U qizning hayrati va quvonchini koʻrganday boʻldi, – Axir, bunday paytda shunday rang va shunday hidli olmani butun dunyoni axtarib ham topib boʻlmaydi-ku. U albatta oʻzining topilmasi – eski kuzgi bogʻdagi yosh olma daraxti va bu daraxt kechki quyoshning oltin nurlarida hammasidan chiroyli boʻlgani haqida gapirib beradi.

Yana orzusini aytadi va har gal uyga kuzatib borishini, raqs maydonchasida birga raqs tushishini, suhbatlashishini ham bildiradi. U kulib yuborib, “Devona!” desa kerak. Bu gapni aytayotganda, uning ovozida mazax emas, mehrni tuyadi. Keyin kinoga borishsa kerak, u qizning yonida oʻtiradi, yaqinligini his qiladi va, tabiiyki, hech qanday kinoni koʻrmaydi, unga kino kerakmas ham. Kostyum bilan tuflisi yaxshi boʻlganda edi. Etikda uning yonida noqulay-da. Ammo u aqlli-ku, demak, bunga eʼtibor bermaydi.

Isabekov shu oʻylar bilan uyquga ketdi. Ammo tunda karavotdan sakrab turdi. Tushida surbet Sherning qizil olmani yeb qoʻyayotganini koʻribdi. Isabekov uyqusirab Sherga tashlandi, ammo u xurrak otib yotar, boshqalar ham uxlardi. Shunda ham Isabekov tumbochkani ochdi-da, olmani ushlab koʻrib, koʻngli joyiga tushdi. “Mendan koʻrasan!” pichirladi u olmaga.

Ertalab darchani ochgan bolalar olmani hidlab-hidlab qoʻyishdi.

– Isabekov, olmang ham zoʻr ekan-da. Hidini qara! Uni kasalxonaga birovga olib borsang, tezroq olib bor, yoʻqsa, Sher yeb qoʻyadi.

– Kecha yeb qoʻymoqchiydim, – toʻngʻilladi Sher. – Oʻzlaring qoʻllamadilaring.

– Urinib koʻrgin ham-chi! – tahdid qildi Isabekov past ovozda.

Keyin hammalari darsga ketishdi. Maʼruzalar shunday azobli ediki!

Tanaffusdan soʻng Isabekov Sherning auditoriyada yoʻgʻligini sezib qoldi. Isitmasi chiqib ketayozdi. U oʻrnidan sakrab turdi-da, zoologiya domlasining maʼruzasini boʻlib, dedi:

– Kechirasiz, professor. Tezda, hoziroq ketishim kerak.

– Sizga nima boʻldi, yigit? – ajablandi professor.

– Tushuntirib berolmayman, ammo iltimos qilaman, menga javob bering…

Isabekov oʻquv korpusidan yotoqxonagacha mushtlarini tukkancha yugurib bordi. Sher xonada yoʻq ekan. Isabekov tumbochkaga otildi – olma joyida turgan ekan. U ham xijolat, ham xursand boʻldi. Demak, Sher shunchaki zoologiyadan qochib ketgan. Hayajon va yugurganidan hansirab qolgan Isabekov karavotda oʻtirgancha pichirlardi: “Kechir, kechir meni, Sher! Sen haqingda endi hech qachon bunday yomon xayolga bormayman!”

Kechki payt gazetaga oʻrogʻliq olmani qoʻltigʻiga qisgancha Isabekov nihoyat kutubxonaga joʻnadi. U odatdagidan ertaroq keldi va har doimgidek eshik yonidan joy olib, stol ustiga daftar-kitoblarini qoʻyib kuta boshladi. Va har doimgidek odamlar kitobga engashgancha oʻtirishar, shivirlashar, chekish xonasiga borib, yana qaytib kelishardi. Bularning hammasi Isabekovning tushida boʻlayotgandek edi. U kutardi. Gazetaga oʻrogʻliq qizil olma stol tagida tizzasida turar, shuning uchun qimirlashga qoʻrqib oʻtirardi. Bir yarim soat oʻtdi, koʻchaga qorongʻulik choʻkdi. U kelavermadi. Ikki soat oʻtdi – yoʻq! Uch soat oʻtdi – yoʻq! Isabekov hamon kutardi. U kelmadi.

Ertasiga u yana maʼruzalarda oʻtirib, kech tushishini kutdi, yana shahar boʻylab olmasini koʻtarib yurdi. Avvalgidan ham alamliroq sabrsizlik bilan kutdi kutubxonada. U ostonada paydo boʻlganda esa, oʻzining yurak urishlaridan quloqlari bitib qolgandek boʻldi. U har doimgidek sezilar-sezilmas jilmayib, yengilgina bosh irgʻadi, oʻtib ketayotib esa, qoʻli bilan biroz turtib yuborgandek boʻldi, soʻng bir stol naridan joy egallab, kitob olishga ketdi.

Isabekov hayajon baxsh etgan quvonchdan mast boʻlib, stol tagida oʻzining muqaddas qizil olmasini titragancha ushlab oʻtirardi.

Keyin u kitob koʻtarib qaytdi va har doimgidek hech kimga qaramay, hech narsaga eʼtibor bermay, daftariga nimalarnidir koʻchira boshladi.

Isabekov esa hamon kutardi. Vaqt yana choʻzildi, ammo u bugun orzusi amalga oshishini oʻylab baxtiyor edi. U yon tomondan qizning tartib bilan taralgan sochlariga, oʻychan egilgan kipriklariga va yumshoq qoʻliga termulib oʻtirarkan, “Devona!” deyishni oʻzicha tasavvur qilardi.

Shunday baxtdan yuragi gursillab urardi. Ha, u qizga hammasini, olmani yeyishga shaylanganda, qanday eslab qolganini, biror yaxshi, chiroyli narsani koʻrganda, har doim uning yonida boʻlishni, u bilan birga quvonishni istashini, chunki faqat u bilan goʻzallikning butun jozibasini his eta olishini aytadi.

Koʻchada tungi chiroqlar yongan, kitobxonlar tarqala boshlagandi, u esa hamon joyidan jilmasdi. Isabekov ham kutib oʻtirardi. Keyin, qiz narsalarini yigʻishtira boshlagach, u tezda konspektlarini sumkasiga tiqdi-da, gazetaga oʻrogʻliq olmani olib koʻchaga chiqdi. U yoʻlning nariga tomoniga oʻtmadi, hayajonini bosishga kuchi yetmay, yoʻlakda toʻxtadi. Ogʻzi qurib ketdi, tashnalik sezdi. Nihoyat, tosh zinalardan uning poshnasi ovozi eshitildi va u kalta chiroyli paltoda paydo boʻldi. Isabekov olmani bagʻriga bosgancha u tomonga yurdi. Qiz indamay yonidan oʻtib ketdi.

– Yaxshi qiz! – qatʼiyatsiz tovushda chaqirdi Isabekov.

– Ha, – qiz toʻxtab ortiga oʻgirildi. – Menga nimadir demoqchimisiz?

Noqulay jimlik choʻkdi.

– Men sizga… olma olib keldim, – dedi Isabekov zoʻrgʻa.

– Olma? Buni qarang-a! Nima, siz meni umrida olma koʻrmagan deb oʻylayapsizmi?

– Yoʻq, bilasizmi, men uni topib oldim…

– Xoʻsh, nima boʻpti? Sizga mendan nima kerak oʻzi, – asabiy tarzda dedi u va hech qayoqqa qaramay, tez nari ketdi.

Qiz oʻzining qizil olmasidan uzoqlashib ketayotgandi.

Isabekov esa uning ortidan oʻzining bebaho qizil olmasini ushlagancha, nima boʻlganini tushunmay qotib qarab turardi. Qizil olma sabab yaralgan ajoyib olam toʻsatdan parcha-parcha boʻlib, qulab ketdi.

Isabekov uyga sudraldi. U birdan qoʻlini siltab, olmani uloqtirib yubordi. U qayerdadir devorga borib urildi.

U xuddi mast odam kabi boʻm-boʻsh koʻchalarda toʻgʻri koʻprik ustidan ketib borardi. Ahyon-ahyondagi mashinalar ehtiyotkorlik bilan uni chetlab oʻtishardi.

Keyin u koʻp qizlar bilan tanishdi, ammo hech biriga qizil olma sovgʻa qilgisi kelmadi. Ular ham buni istashmasdi…

Ammo bir umr undan qizil olma talab qilgan, yolvorgan, kutgan yagona ayol bor ekan, bor ekan. Bu uning xotini Sobira edi. Hozir kuzgi bogʻ toʻsiqlari oldida oʻtirgancha Isabekov shu haqda oʻylardi.

Kechki payt Isabekov va Anora uyga qaytishardi. Tez qorongʻu tushdi. Oldinda shahar chiroqlari porlab turardi. Mashina barglar sochilgan yoʻldan ohista suzib borardi.

Isabekov sigaret olib, oʻt yoqqichi bilan oʻt oldirdi-yu, Anoraning qoʻlidagi qizil olmani koʻrdi.

– Ie? Haliyam yemadingmi?

– Yoʻq, men oyimga olib qoʻydim, – deya asta javob qildi qiz.

– Oyingga? – mingʻilladi Isabekov. Issiq bir nima tomogʻiga tiqildi. – Toʻgʻri, uni oyingga olib boramiz.

Ortiq hech nima haqida gaplashishmadi. Isabekov qizi toʻgʻrisida oʻylardi. Anora hammasini tushunarkan-ku. Ishqilib, har doim shunday boʻlsin-da. Ishqilib, hech qachon qizil olmasidan voz kechmasin-da.

Isabekov xat yozolmadi.

Ertalab, u uxlab yotganida, Anora otasining stolida Moskvaga joʻnatilmagan xatni koʻrdi: “Sobira, biz sening yoningga ketyapmiz”. Qizcha ruchka olib, katta harflar bilan qoʻshib qoʻydi: “Bizni kutib oling, oyi. Sizga qizil olma olib ketyapmiz”.

Komila tarjimasi