ҚАЛБИМ МЕНИНГ ТОҒЛАРДА

РАСУЛ ҲАМЗАТОВ

(Достон)

1

Тошқин ёз шаҳарни тарк этди тамом…
Яна мен ҳақимда бўлмағур гап-сўз.
У асфальт йўллардан, ўрлаб тоғ томон,
Аварлар уйида кайф сурар ҳануз.
Ғийбатнинг боиси: мен – ёш йигитча,
Манманлик дардига чалинганмишман.
Янгрармиш қўшиғим уйдан узоқда,
Ёдга олмасмишман – қояга маҳкам
Ёпишган овулу ранги қулф урган
Иси таниш тошлоқ она-заминни.

Бўйнимда бўйинбоғ, эшак думидай,
Бошимда шляпа, кир тоғорадай.
Елкаси тердан нам, жарни ёқалаб,
Ўтлоқдан уйига пичан ташиган
Тоғли аёлни ҳам унутганмишман.

Камназар эмишман Гуниб қишлоққа,
Хунзах кўкати-ю, яшнаган боққа.
Бегона бўлибман, қайтмоғим гумон.
Яшармишман фақат шуҳратим дебон,
Жисмимда тоғликнинг югурик қони
Қайнамасмиш, э воҳ, анчадан буён.

… Шу хил даъволарни тап тортмай, бирдан
Тутоқиб гапирди, чол – қишлоқдошим.
Тушлик ҳам қилмади, мен –ҳайрон билан,
Майимни татимай, хўрлади ёшим.

Эътибор бермади хонам саҳнига,
Енгилгина чўкиб юмшоқ диванга.
Бефарқ кўз ташлади мен не юртлардан
Танлаб келтирганим совға-саломга.

Сигаретни, қаранг, қатъий рад этди,
Тамаки халтадан қўлболасини
Олди-ю, тинмасдан жавраганича
Папирос ўради ҳидлаб исини.
Зарема қизим-ла, ўйнаркан, меҳмон,
Тикиларди ўйчан дадам расмига.

Енгсиз чакмонини остига тўшаб,
Барини устига қайирганича,
( Тоғтакага найза санчиб, яралаб,
Бироз тин олган у овчи сингари)
Ухлади, меҳмоним ўтирганича,
У учун тўшалган тўшакдан нари.

… Оҳ-ҳо, камон ўқи,
Шоир севинчини поралаган сен –
Қалбига отилган ватаннинг тоши!
Ҳатто панжангмасман, якка ҳолда мен,
Яғмо-бўҳтонларга ишонма халқим!
Шуҳрат деганлари не даркор менга?
Ўзиммас. Сен, ахир, ягона фахрим!
Мен бир учқуниман сенинг шуҳратинг,
Сенингсиз, ул учқун сўнмоққа маҳкум.

Мен – баланд тоғларинг ўтлоқларида
Ниш отган чилтонман, сенсиз – забунда.
Чанг-тўзон ичида сўлмоғим аниқ,
Тошқин оқимларинг ўзанларида.
Сачрамиш томчиман, тўлсам-да лиқ-лиқ,
Сенсиз соп бўлмоғим, қуришим аниқ.

Ушлаб кўр, кафтларим силлиқмас, дағал,
Улар томирида оқмоқда тафтинг.
Кўзларимни сендан айирган маҳал,
Қўмсов сели босар, сарғайтиб афтим.

Қалбим сеникидир, фарзандлик қалбим,
Тириклиги тоғда – отам юртида.
Унда ўчмас севги, жонажон халқим,
Сени дилдан севгум, умрим борича!

2

Эсимда: уйдаги қоп-қора ўчоқ,
Завққа тўлдирган он олов ёлқини.
Ҳанузгача ўшал хотирим қайноқ,
Сўнмасдан ҳар лаҳза иситар мени.

Эслайман: шом тушди дегунча, дадам
Қўйтери пўстинин елкага ташлаб,
Чиқиб томимизга куйларди бирам,
Қалб қўрин менга деб, мени ардоқлаб.

Энди мен ҳам ўшал болалигимда
Уққан қўшиқларни қизимга ёддан
Куйламоқдаманки, берилиб ҳисга,
Сасим паст бўлса-да, отамникидан.

Қирчиллама ёшдан ўтаётирман,
Сочу соқолимга қўнмоқда қиров.
Аммо, мунис онам қаршисида мен
Сезаман ўзимни боладай дарров.

Қанийди, шу чоғда тоғли гулбадан
Елкадаги кўзасин энгаштирганча
Қондирсайди мени булоқ сувига.

Ҳозир ҳам сўнмас бир иштиёқдаман –
Эски таниш дара, гулхан четида
Узоқ-яқинлар-ла, ўлтирсам дейман…

От сурмоқ, жон-дилим!
Лек, ташвишдаман –
Энди асов отга эгар урмоқни
Ёшлигимдагидай эплармиканман?
Бедор тунларимда, билсангиз, яна
Овулимиздаги ҳўкиз қўшилган
Арава ғичирин сезмоқ анъана.

Эслайман: ёз бўйи пичан қуритиб,
Қишда қори тирнаб куралган томни.
Тезак тутунини не кўйга солиб,
Самога узатар эски мўрконни.

Куз келди, деганча аварлар уйи
Сурлаш-чун осилган нимтага тўлар.
Наврўз келгунича бутун қиш бўйи,
Нимта камайса-да, иси тўйдирар…

О, халқим! Тарихинг қалам биланмас,
Сиёҳдан оққан кўп қон-ла битилган.
Солномачинг бўлган ханжари ҳаққост,
Ҳамда сон-саноқсиз даҳманг – йитилган.

Ҳануз қулоғимга чалингандайин:
Аварлар ханжарин жаранг-журунги,
Боболарим босган қадамлар саси,
Жанглар садоси-ю, отлар дупури.
Андалал ери-ю, Эрон шоҳининг
Гулли чодирида тортишув чоғи,
Суракат жанговар хитобин акси,
Элимнинг сир тўсар чўққили тоғи
Мунгида янграшин сезаман доим.

Кўрдим: Хунзахдаги оловли майдон,
Хочбарни кутмоқда ёлқинли гулхан.
Ўлимга бўй бермай, Гидатли ўғлон
Рақсга тушганини мўйлов бурабон.

Кўрдим: Элдарилав матонатини –
Писанд ҳам қилмайин ичган заҳарни,
Олганча қўлига дилкаш қўбузин,
Куйлади сенингдек бўй эгмас халқни.

Мардларинг жанг чоғи ўнг қўлсиз қолса,
Шу заҳот чапига қилич олганлар.
Мабодо жанговар боши кесилса,
Танасин тик тутган ҳолда қолганлар.

Ёхуд кўкрагига қадалса ханжар,
“Қўлим, душманимга, етсин”, – деб дигар,
Мардларинг пўлатни ичкари ниқтар!
Қул бўлмайин, дебон тушса гар асир,
Елка била девор тешмоққа тайёр.

Баланд ёнбағирда, булутлар аро
Ин қурган бургутга тушганда кўзим,
Ўшал юксакликдек мардликни раво
Фарз билган элимга ҳавасда ўзим.

Кўрдим ўғлонларинг – ярадор, чўлоқ,
Бир қўлсиз, тупроқда ётар, беланиб.
Сўрсангиз алардан: “ Нечун курашмоқ?”
“Бир сиқим тупроқ-чун она замин, деб.”

Сўрсангиз: “Қай жойда истеҳкомингиз?”
Тор бир дарадаги тошни кўрсатар.
Шундан ҳавасдаман, дейми изма-из
Юрсам улар қатор, ишончим забар.

Улар ҳаётидан фахрим, ғурурим
Вафотидан йиғим, қайғули дамим.
Қизиққонлигингни севаман, халқим,
Бир сўзли, ўжару ўткир забоним.

3

У – тоғлар қўшиғи. Онажонгинам
Жўшиб куйлаганин унутмам ҳечам.
Қўшиқ – онам кўзу кипригида нам,
Ингандай ўтлоққа тонг чоғи шабнам.

Эслайман, суратда қотган оқсоқол
Кузатганин жангга икки акамни.
Опам маржонларин сотиб, хайри ҳол
Отамнинг номида буюртган танкни.

Отам ўлимидан салгина олдин,
Машҳур қаҳрамонга бахш этди достон.
Афсуски, ўшанда Шомилни такрор
Бадном қилишгани бўлганди аён.
Балки шу қайғу-ғам бўлмагандайди
Кўпроқ яшармиди отам, ҳойнаҳой…
Чорак аср ёвни жангда пайдар-пай
Қулатган боболар кескир қиличин
Ғализ бир шеъримда, кўпам ўйламай,
Хоин яроғига менгзаганим чин.

… Тунлари қадамин гусури босиқ,
Чироқ ўчирдимми, ойнада акси.
Гоҳо Ахулгога қўриқчи, аниқ,
Гоҳо гуниблик чол, хонамда саси.

У шундай сўз қотди: “Не бир тутунли
Ёнғину, жангларда тўкмадим, мен қон!
Ўн тўққиз еримдан яралангандим
Йигирманчиси, сен бўлдинг, нодон!

Яраларим – билсанг ўқу ханжардан.
Бироқ, сеники-чи – аламли бўҳтон.
Асло кутмагандим тоғлик дўстлардан
Бундай жароҳатни дилга ҳеч қачон.

Энди ғазавотга ҳожат йўқ бугун,
Лекин у қутқарган сен суйган тоғни.
Қуролинг эскирган дейдилар менга,
Озодлик деб тутдим ўшал яроғни.

Чарчоқ нималигин билмасдим жангда,
Қон тўкдим жанггоҳда, қайсар тоғлидай.
Имконим йўқ эди куйга, базмга
Шеърбозларга қамчи босганман, тинмай,
Бахши, оқинларга танбеҳ берганман.

Балки ўшанда мен янглишгандирман,
Оқину шеърбозни сиқувга олиб.
Аммо, сендекларни тинмай, беармон
Қувганим тўғридир олдимга солиб”.

Шу зайл тонг отар таъна қилганча,
Турарди тепамда меҳрибон отам.
Бошига саллали қалпоқ кийганча,
Бўялган соқолин силаб дам-бадам.

Энди мен не дейин унга, сенга ҳам,
Она халқим, айбим – авфсиз гуноҳ.
… Имомнинг ноиби Ҳожимурод ҳам,
Уни ташлаб кетиб, чектирган оҳ-воҳ.

Ҳожимурод ортга қайтмоқни ният
Қилганда, ботқоққа чўккан. Вовайло!
… Имомга қайтмоғим кулгили ҳолат,
Менинг йўлим бошқа, замоним авло.

Ўзим ёзган бўҳтон битигимни деб
Уйқусиз кечалар чекаман озор,
Узр сўрагум бор имомдан бориб,
Бироқ, ботқоғига чўкмасман зинҳор.

Менинг янглиш фикрим, алданганимни
Сезган у, демакки, кечирмас дарров.
Ғализ шеъримдаги самум бўҳтонни
Қиличда ёзарлар кечирмаслар-ов…

Майли…
Доно халқим, сен ўзинг кечир,
Сени дилдан севишим ҳаққи.
Сен эса, она Ер шоир ўғлингни
Асра жоду сўздан бермагил дакки.

Ранж-алам сўнгуси йил ўтган сайин,
Ҳар баҳор кўк либос кийганинг каби.
Севаман – озодсан, мағрурсан тайин,
Қувончинг – Шомилдай ўғлинг борлиги.

4

Шоирлар аввали кўрмаган юртдан
Қўшиғу куй олиб қайтарлар чунон.
Гомер ватанида бўлсам-да, бир кун
Шунда ҳам куйладим, сени Доғистон.

Рафаэл ерида юракдан сездим
Мени туққан авар аёл ватанин.
Парижда муҳожир ҳамюртни кўрдим,
Ундан бахтсиз инсон йўқлиги тайин.

Йигитлар қизлардан куппа-кундузи,
Муччи олар жойда қизариб юзим,
Эсладим овулдош авар аёлни.
Мени кўрган заҳот, рўмол учи-ла,
Аста бекитарди юзи – ҳилолни.

Бу ер – Европа-да, ўзга бир лаҳжа.
Гангур-гунгурига қиламан ҳавас.
Узуқ талаффузи худди хунзахча,
Ханжар жирингидай бўғиқ бир овоз.
Бегона элларда ёмғир ёққанда,
Томчисида Цада ерин кўраман.
Атрофни дўл уриб, сели оққанда,
Гимрин боғларидан хавотирдаман.

Юрагинг уммондай, кенг бир ҳодиса,
Тоғу тош қўйнида ўссанг-да, халқим –
Қалбингда қоралик топилмас, сира.
Фақат тим ранг эрур андий чакмонинг.

Эҳ-ҳе, бароқ жунли чакмоним!
Европанинг машҳур отелларида,
Сенга ўралгандай ухламоқ душвор.

Қанийди, бир зумга қилсайдинг ато
Болалик кунларим, келганда баҳор,
Ёмғир чоғи сенга ўралганимда.

Майли, мен ҳақимда турлича гап-сўз
Қилсалар қилсинлар кечаю-кундуз,
Мен эса тик тоққа тўшалган ўша
Қорли сўқмоқларни қўмсайман ҳануз.

Узоқ овулларни қўмсайман ҳар дам,
Улардаги ижод, бунёд самарни,
Шу қатор ҳар жойда Исбагини ҳам –
Цадалик ҳазилкаш, аскиягарни.

Унцукулли дўстлар, интиқман сизга,
Ҳар бирингиз мени хушлашга қодир.
Ашелталиклар-чи, ишонинг менга,
Туғилганиданоқ хонишга моҳир.

Доғистон: тоғостинг ўти ширали,
Суви шаффоф мисол, тездир оқиши,
Қўшиғинг куйга бой, таққос топилмас,
Бас келмас Саъди-ю, булбул хониши.

Орзум – менга таниш қўшиқ эшитсам,
Жўровоз танлухлик гиламдўзлардан.
Улар овозлари майинки, бирам.
Дилда туғилажак сокинлик куйдан.

Қаерда бўлмайин ҳар дам, ҳар онда,
Сени мадҳ этишга интилганим рост.
Шеърларим тошлоққа етса бўлгани,
Элим куйларига қўшилсалар, бас!

Майли, шундай шеърлар ёзилмаса ҳам,
Анинг том маъноси – қалбдан, юракдан.
Бу туйғу ўчмайди, доим қонда жам.
Қаерда бўлмайин, сени чин дилдан
Севганим севгандир, менинг тоғлигим…

5

Майлига, баъзи бир калтабин каслар,
Сени менсимасдан десалар, ҳайҳот:
“Эскича таомил, хонишу саслар,
Ҳозир ҳам уларда ёввойи одат”.

Севаман: сершовқин, тошқин тўйларинг,
Шодлик учга чиққан томошаларинг,
Чам-чаму, дам-дамга кўмилган онинг,
Май тўла шоҳқадаҳ – шоҳқадаҳларинг.

Ижро этилганда лезгинка рақси,
Тезроқ айлангуси қари замин ҳам.
Дарада акс этган сурнайнинг саси
Тирилтирар ҳатто ўлганларни ҳам.
Йигитлар отларин эгари узра,
Қушдай учарлар-а оёқ учида.
Тоғлилар дорларин тортарлар, токи
Тебрансин деб тордай, рақс тушар чоғи
Устига қўйилган ликобча узра.

Меҳнату курашда яшаб чиниққан
Кексага ҳурматинг севаман дилдан
Қариялар мамнун бундай иззатдан,
Мудом неваралар қуршовида жам,
Балки узоқ умр кўриши шундан.

Илтифот кўрсатмоқ тоғли учун хос,
Камбағал бўлса ҳам, сахийлиги бор.
Қўноққа терс қараш – ўлимга қиёс,
Қўнар жой бермасга кимнинг ҳадди бор?

Овулимизнинг бор ҳар дарвозасини
Қоққин-а, йўловчи, ҳеч ийманмасдан!
Сендан сўрамаслар: “Кимсан, қаердан?”
Оддийгина: “Кир”, деб очар эшикни.

Аввало, отингни охурга маҳкам
Боғлаб, сули билан емлайди, ишон.
( Тоғли ҳафта бўйи оч юрганда ҳам
Аввал отин емлаб, сўнг тотар таом.)

Мезбонинг чакмонин
“Исин”, деб кеч-тун,
Елкангга ёпгуси, магар жунжуксанг,
Ўзи тим ўтирмас, сен ўтирмасанг.
Мўркондан тепага чиқдими тутун,
Демак, меҳмон энди “уйли” бус-бутун.

Беканинг қўлида элак сарбасар,
Саримсоғу гўштнинг ҳиди тарқалар.
Бош қадаҳ сен учун, чунки шом, саҳар
Хурсанд қилдинг уйни, хурсанд эгалар.

Ҳар қандай хоҳишинг сезарлар, тамом,
Ором олишингга энг яхши тахта.
Уни ҳадя қилар сенга батамом,
Ногоҳ мақтаб қолсанг, билгил, албатта.

Қўшнининг меҳмонин овулдошлари
Бир бўлиб кузатар. Халқда бор мақол:
“Меҳмонни хушламай, ночор кутганнинг
Гуноҳли суяги топгуси завол”.

Шаҳардаги уйим эшиги тирбанд,
Келган-кетган учун очиқ – анъана.
Боболар расмига ҳурматим баланд,
Азал одатларин оширгум яна.
Дейдилар: меҳмон-ла ширин эмиш ош,
Май эса қувватли, дилкашликка бош.

Унутмас йўловчи қай бир ҳовлида,
Сафарга отланиб, эгар босганин.
Мен – абад йўловчи, сақлагум дилда
Она кулба мени сайёр қилганин.

Қай ҳолда борай мен отам қабрига,
Сени севмоқ ҳиссим бўлса, йилдирим?
Қай кўз билан қарай, онам кўзига,
Мабодо унутсам сени, жон халқим?

– Унутдингми? – сўрса суюкли қизим –
Зарема, вояга етганда, унга
Не деб жавоб бергум, қизаргай юзим,
Умрим борича мен содиқман сенга,
Сени унут қилмоқ, мен учун ўлим!
Махач мардлигию, Мулла Насриддин
Ажиб қилиқлари танангга сингган.
Улар қаторида хушовоз Марин,
Хулласи буларнинг бари– ўзингсан.

Майли, қўшиғимга кирсин Маҳмуднинг
Ўчмас алангали севги шайдоси,
Цадас кулгуси-ла, Камолил Башир
Санъати қатори сўз мўъжизаси
Бўлган эски воқе – мардлар қиссаси.

Хоҳлардим, шеъримнинг ҳар қандай сатри:
Қанотини қоққан бургут шиддати,
Қуёш тафтин шимган тоғ гунафшаси,
Ва аниқ санчилган марднинг ханжари
Каби – қалбга азиз сирга чулғанса.

Бу қўшиқ тугамас, аминман бунга,
Ўлгунимча уни айтганим билан.
Отам кетар чоғи қолдирган менга,
Мен ҳам мерос қилгум келар авлодга.

Фарзандлик қарзим бор – улкан фарз менга,
Ҳаяжондаманки, ёза бошладим:
Ўзгаларни жўшиб бийлаш-чун, сенга,
Ва сени уларга бийлаш мақсадим.

* * *

Қушларнинг тонг куйи ойна ортида,
Тоғ қуёшин шуъласи интилар уйга.
Ҳамюртим, майимни рад қилдинг кеча,
Кел, бугун қадаҳлар сунайлик бирга.

Бўлмағур иғво сўз, шом булутидай
Кумуш нур ўқидин пора бўлди – хор,
Сенинг деганларинг инкор қилай-да,
Ўзим айтганларим тасдиқлай такрор.

Яна қўшиқларим шайлай, ҳозирман.
Отам ўлкасига севгимдир – онтим,
Ҳар бир нафасим-ла сенга содиқман,
Менинг қалби буюк эй, митти халқим!

Рус тилидан
Эгамберди МУСТАФОЕВ
таржимаси