QADIMGI TURKIY TILLAR — turli turkiy xalqlar yozma yodgorliklarida saqlangan, lekin hoz. kunda aloqaaralashuv vazifasini yoʻqotgan tillarni bildiruvchi shartli atama. Bu tillar amal qilgan vaqt chegarasi ancha katta davrni qamrab oladi.
Qadimgi turkiy tillarning eng qadimiysi urxunenisey (turkrunik) yodgorliklari tili boʻlib, uning adabiy varianti 7—9-asrlarga toʻgʻri keladi. Runik bitiklar Sharqda Lena daryosidan Gʻarbda Dunay daryosigacha boʻlgan ulkan hududdan topilgan. Eng yirik bitiklar Urxun va Yenisey daryolari havzalarida aniqlangan. Urxun bitiklari dastlab 1893-yilda V. Tomsen va V. V. Radlovshr tomonidan oʻqilgan (q. Urxunenisey yezuvi). Umumiy runik tilning shakllanishiga oʻgʻuz qabilalarining tili asos boʻlgan. Adabiy til sifatida runik tildan turli qabilaurugʻlar va ijtimoiy tabaqalar foydalangani tufayli maʼlum darajada vazifaviyuslubiy va mintaqaviy variantdorlikka, muayyan ishlanganlik, meʼyoriylikka ega boʻlgan.
Uygʻurlar 9-asrda Turfon (Sharqiy Turkiston) hududiga koʻchib kelganlaridan keyin oʻz adabiy tilini yaratganlar. Uning asosini barcha turkiy qabilalar uchun umumiy boʻlgan va uygʻurlar ham foydalanib kelgan runik til tashkil etadi. Unga hoz. uygʻur tiliga yaqin boʻlgan Turfon shahri shevasi elementlari qoʻshilib, uygʻur yozma manbalarida «turk uygʻur tili» deb ataladigan strukturaralash til paydo boʻlgan. Uygʻurlar runik alifbodan tashqari, sugʻd va shu asosda yaratilgan uygʻur yozuvidan, moniy (manixey) va brahmi yozuvlaridan foydalanganlar. V. V. Radlov qadimiy uygʻur adabiy tili 8 — 9-asrlar oraligʻida toʻliq shakllangan va keyinchalik ibodatxonalarda oʻzgarishsiz qoʻllanib kelgan, deb hisoblaydi.
S. Ye. Malovning topilmalari esa uygʻur yozuvi 19-asr boshlarigacha Ganchjou uygʻurlari orasida ishlatib kelinganini tasdiqlaydi.
Qad. turkiyzabon elatlarga yaxshi maʼlum boʻlgan qadimgi uygʻur tili bir qancha adabiy tillarni shakllantirishda asos vazifasini oʻtagan. Mas, 11 —12-asrlarda uning taʼsiri ostida qoraxoniylarning musulmon davlatida (markazi Qashgʻar shahri) shu davlatning «qoraxoniyuygʻur tili» deb ataluvchi oʻz adabiy tili shakllangan. Ushbu tilning uygʻur asosi yana shunda koʻrinadiki, baʼzi asarlarni yaratishda arab alifbosi bilan bir qatorda uygʻur alifbosidan ham foydalanilgan. «Qoraxoniyuygʻur» atamasi unchalik toʻgʻri emas; oʻrta asr mualliflari boshqacha nomlardan foydalanganlar: Yusuf Xos Hojib uni «Bugʻro xon tili», Mahmud Koshgʻariy «xoqoniy tili», Ahmad Yugnakiy esa «koshgʻariy til» deb atagan.
13—14-asrlarda Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan hududda (Xorazm bilan birga) va Oltin Oʻrda hududida Sharq manbalarida xorazmiyturk i y deb ataluvchi adabiy til paydo boʻladi. Xorazmning 11 —12-asrlardagi adabiy va ilmiy hayotida faol qatnashgan oʻgʻuz va qipchoq qabilalarining tillari mazkur adabiy tilning asosini tashkil etadi. Ushbu davrdagi asarlarning anʼanaviy oʻgʻuzuygʻur qismi qoraxoniylar davridagi tilning barcha unsurlarini toʻliq aks ettira olmaydi. Unga qipchoq tillariga xos koʻplab yangi unsurlar qoʻshilgan. Garchi bunda uygʻur tilining hissasi katta boʻlmasa ham, oʻsha davr yodgorliklarida uning taʼsiri grafikada saqlanib qolgan: bir qancha yodgorliklar uygʻur alifbosida yozilgan edi. Oʻrta asr turkiy adabiy tillari tarixidagi eng katta va ahamiyatli davr eski oʻzbek tili (baʼzi adabiyotlarda, manbalarda «chigʻatoy tili» deb notoʻgʻri ataladi) davridir.
Yuqorida sanab oʻtilganlardan tashqari boshqa geografik mintaqalar: Kavkazorti, Gʻarbiy Osiyo, Volgaboʻyi, Misrda tarqalgan Qadimgi turkiy tillar ham maʼlum. Ushbu tillar oʻzaro bironbir yagona anʼana bilan bogʻlanmagan va ularning taʼsir doirasi ham Markaziy va Oʻrta Osiyodagi til guruhlariniki singari keng emas. Bular quyidagilardir: Gʻarbiy Osiyo va Kavkazortida 13—14-asrlarda arab grafikasida yaratilgan saljuq yodgorliklari tili (jan. oʻgʻuz guruhiga mansub hoz. tillarga yaqin); Misr va Suriyada 13—14-asrlarda arab grafikasida yaratilgan qipchoq yodgorliklari tili («mamlukqipchoq» deb ham ataluvchi bu til shim. qipchoq guruhiga mansub hoz. tillar bilan umumiy belgilarga ega); Volgaboʻyida 13 — 14-asrlarda arab grafikasida bitilgan qabrtosh yozuvlari tili («bulgʻor tili» deb ham ataluvchi bu til anʼanaviy tarzda hoz. chuvash tiliga yaqin deb hisoblanadi).
Turkiy tillardagi qadimiy yodgorliklar ichida adabiy tilni emas, balki soʻzlashuv, sheva tillarini ifodalovchi yodgorliklar ham bor: lotin grafikasida bitilgan qipchoq tili yodgorligi «Soyex Siptashsiz» (13—14-asrlar) va arman yozuvida qipchoq tilida bitilgan qozilik hujjatlari (KamenesPodolsk, 15—17-asrlar).
Shunday qilib, Qadimgi turkiy tillar 2 xil: adabiy va ogʻzakisoʻzlashuv (dialektal) tillarni oʻz ichiga oladi. Adabiy tillar, oʻz navbatida, 2 ga: keng makonda tarqalgan va uzoq vaqt amalda boʻlgan tillar (Markaziy va Oʻrta Osiyoda) hamda kichik hududlarda tarqalib, oʻzaro yagona anʼana bilan bogʻliq boʻlmagan tillarga boʻlinadi. Ogʻzakisoʻzlashuv va dialektal turdagi tillarda yaratilgan yodgorliklarga qaraganda adabiy Qadimgi turkiy tillarda yaratilgan yozma yodgorliklar miqsori anchagina koʻp. Bu nomutanosiblik, birinchidan, turkiy elat va xalqlardagi tarixiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarning jadalligi bilan bogʻliq boʻlsa, ikkinchidan, turkiy xalklar davlat tuzilmalarining rivojlanish darajasi hamda ularning yuksak darajadagi kitobiy savodxonligi bilan bogʻliqdir.
Qadimgi turkiy tillarning va umuman turkiy tillarning oʻrganilishi, ularning ayrim fonetikgrammatik xususiyatlari haqida q. Turkiy tillar, Turkiyshunoslik, Eski oʻzbek tili.
Ad.: Malov S. Ye., Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti, M. — L., 1951; Nasilov V. M., Yazыk orxonoyeniseyskix pamyatnikov, M., 1960; GSerbak A. M., Grammatika starouzbekskogo yazmka, M. L., 1962; Borovkov A. K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII—XSH vv., M., 1963; Faznlov E. I., Starouzbekskiy yazj. Xorezmiyskiye pamyatniki XIV veka, t. 12, T., 196671; Baskakov N. A., Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazmkov, 2izd., M., 1969; Kononov A. N., Istoriya izucheniya tyurkskix yazikov v Rossii, L., 1972; Abdurahmonov Gʻ., Shukurov Sh., Oʻzbek tilining tarixiy grammatikasi, T., 1973; Tursunov U., Oʻrinboyev B., Oʻzbek adabiy tili tarixi, T., 1982; Abdurahmonov Gʻ., Rustamov A., Qadimgi turkiytil, T., 1982; Qoʻchqortoyev I., Isabekov B., Turkiy filologiyaga kirish, T., 1984.
Abduvahob Madvaliyev.