ARXIKARP (Archicarpus) — xaltachali zamburugʻlarning ikki (ostki va ustki) hujayradan iborat urgʻochi jinsiy organi. Ostki hujayra (askogon) bitta yoki bir nechta yirik, koʻpincha koʻp yadroli hujayradan, ustki hujayra (trixogina) esa bir oz choʻziqroq hujayradan iborat.
ARXEOLOGIK SANALASH — arxeologik yodgorliklarning yoshini aniqlash. Ularning sanasi yil, yuz yillar, ming yillarda mutlaq, aniq koʻrsatilishi hamda boshqa yodgorliklarga nis-batan aniqlangan nisbiy (ilgari, soʻnggi) boʻlishi mumkin. Ax. arxeologik usullar (stratigrafik, tipologik) va tabiiy fanlar usullari (radio-uglerod usuli b-n sanalash va b.) bilan aniqlanishi mumkin.
ARXAIZM (yun. archaios — qadimgi, koʻxna) — eskirib, isteʼmoldan chiqib qolgan soʻz yoki ibora. Leksik (arkon, mirzo va h. k.), fonetik (ersa, birlan, emdi va h. k.), morfologik (bilur, turur, boʻlgay, burungʻi va h. k.), shuning-dek frazeologik, semantik Alar boʻladi. Arxaizm koʻproq adabiyotda oʻtmish manzarasini aks ettirish, davr ruhini berishda uslubiy vosita sifatida qoʻllaniladi.
ARTILLERIYA TAYYORGARLIGI — hujum oldidan dushmanning oʻt ochish vositalari, jonli kuchlar, mudofaa inshootlari va b. nishonlarni artilleriyadan oʻt ochib yoʻq qilish, vayron etish. Artilleriya tayyorgarligi jangning umumiy maqsadiga, dushman mudofaasining quvvatiga, hujum qiluvchi qoʻshinlar ixtiyoridagi artilleriya va oʻqdori zaxirasiga qarab belgilanadi. 1-jahon urushidagi janglarda Artilleriya tayyorgarligi koʻpincha bir necha kun davom etgan. Artilleriya tayyorgarligining bu … Читать далее
ARTASHES I (Artaksiy) ( ? – taxm. mil. av. 160) — arman shohi (mil. av. 189 —160), sarkarda, arman podshohligi va Artasheslar sulolasining asoschisi. Mil. av. 190-y. armanlarning salavkiylarga qarshi boshlagan isyoniga rahbarlik qilib, Buyuk Armanistonni mustaqil deb eʼlon qilgan (mil. av. 189) va podshoh unvonini qabul qilgan. Yerga boʻlgan xususiy mulkni mustahkamlovchi islohot oʻtkazgan.
ARSENOPIRIT (mishyak kolchedani) — sulfidlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy formulasi FeAsS. Qoʻshimchalari: So, Ni, Ai. Qattiqligi 5,5 — 6. C.of. 5,9 — 6.3. Rangi kumush tusli oqdan kul ranggacha. Metallsimon yaltiroq, moʻrt, donador va choʻziq agregatlardan iborat boʻlib, kristall shaklida ham uchraydi. Koʻpincha gidrotermal konlarning yuqori va oʻrta t-rali zonalarida kvars, pirit kabi minerallar bilan … Читать далее
ARRATUMSHUQ BALIQLAR (Pristidae) — skatlar turkumi oilasi. Uz. 6 m gacha, ogʻirligi 2400 kg gacha. Tanasi yassi, koʻkrak suzgichlarining chetlari boshi bilan qoʻshilib ketgan, jabra yoriqlari boshining ostki tomonida. Uzun tumshuqqa aylangan boshining yoni boʻylab tishga oʻxshash oʻsimtalari boʻlganligi uchun shunday nom berilgan. 7 turi maʼlum, tropik va subtropik dengizlarda, tropik chuchuk suvlarda tarqalgan, suv … Читать далее
AROBA TURO — turkiy xalqlarda harbiy istehkom turi. Arobaning «arava» maʼnosidan tashqari qoʻshinlarni himoya qilish uchun oʻrda atrofiga qaziladigan «xandaq» maʼnosi ham boʻlgan. Turo — «odam boʻyidek qalqrn», yassi xoda va uzun temirlar jang kunlari bir-biri bilan zanjir, ilgaklar yordamida birlashtirilib qoʻshinlar uchun istehkom (qalʼa) vazifasini oʻtagan. Qoʻshinlar uning ortidan turib jang qilganlar. Qadimda turkiy … Читать далее
ARMATURA POʻLATI — temir-beton konstruksiyalar armaturalarini tayyorlashda ishlatiladigan material. Armaturaning mustahkamlik tafsilotlari poʻlatning kimyoviy tarkibiga (uglerod va legirlovchi qoʻshilmalar miqdoriga), ularga ishlov berish tarziga (choʻzish, tortish, termik ishlov berish va b. ga) bogʻliq boʻladi. Oldindan kuchaytirilgan temir-beton konstruksiyalar uchun oʻrtacha yoki koʻp uglerodli poʻlat ishlatiladi; bunday poʻlat qizdirib prokat langan boʻladi yoki termik ishlab pux-talanadi. … Читать далее
ARKTIKA MINTAQASI — Yerning tabiat mintaqasi. Arktikaning katta qismini oʻz ichiga oladi. Quruqlikda Arktika mintaqasiga arktika muz sahrolari zonasi kiradi. Dengizlari qalin muz bilan qoplanganligi bilan ajralib turadi. Arktika mintaqasi chegarasi eng iliq oy (iyul yoki avg.)ning 5° li izotermasiga toʻgʻri keladi. Arktika havo massalari hukmronlik qiladi. Arktika sovuq sahrolari landshaftlari tarqalgan bulib, iqlimi sovuq, … Читать далее