O‘zbekistonning bronza davri aholisi etnik tarkibi xususida ayrim mulohazalar

Post Views:
4 440

O‘zbek xalqining etnik tarixi shu hudud tarixi bilan bevosita bog‘liq. O‘zbek xalqi ajdodlari elat bo‘lib O‘rta Osiyoning Baqtriya, So‘g‘diyona, Shosh, Farg‘ona, Xorazm kabi tarixiy o‘lkalarida va shu o‘lkalarga tutash bo‘lgan hududlarda yashab kelgan.

Bronza davrida O‘rta Osiyoda ko‘chmanchi chorvachilikka va o‘troq dehqonchilikka asoslangan madaniyatlar ahli yashashgan. Ushbu madaniyatlar aholisining etnik tarkibini o‘rganishga antropolog va arxeolog olimlar doimo qiziqish bilan yondashishgan. O‘rta Osiyoning bronza davri aholisining etnik tarkibi xususida antropolog olimlar deyarli bir xil fikrda, ular bronza davrida Kaspiy dengizi bo‘ylaridan to Pomirgacha bo‘lgan hududlarda O‘rta yer dengizi irqiga mansub aholi yashagan deb hisoblashadilar[1].

Arxeologik jihatdan o‘rganilayotgan madaniyatlar esa ancha xilma-xildir. O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalarida asosan o‘troq – dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi yashagan. Shu hududda Nomozgoh madaniyati (Nomozgoh IV-V) ochilgandan so‘ng fanda ushbu madaniyat aholisini ariylar deb atalgan. Ayniqsa, Janubiy O‘zbekistonda Sopolli va Shimoliy Afg‘onistonda Dashtli madaniyatlari ochilgandan so‘ng bu g‘oya yanada kuchaygan[2].

So‘nggi yillarda Nomozgoh madaniyatining asosiy ijodkorlaridan biri V.M. Masson bu g‘oyadan qaytdi va «…bu madaniyat sohiblari ariylar emas, balki dravid yoki elam tilli bo‘lgan», – degan fikrni ilgari surmoqda[3].

Ma’lumki, o‘tgan asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida dravid tilli bo‘lgan degan g‘oya tarqalgan edi[4]. Bu g‘oyani o‘z vaqtida O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullanuvchi zabardast olimlar ham qo‘llab quvvatlagan[5]. B.A.Litvinskiy bu fikrni Amudaryoning chap tomonida joylashgan Xarappa madaniyatiga oid SHo‘rto‘g‘ay yodgorligi misolida isbotlashga xarakat qiladi. Afsuski, Xarappa madaniyatiga oid boshqa yodgorlik O‘rta Osiyo hududida topilgani yo‘q. Dravid tillilik g‘oyasi tarafdorlari O‘rta Osiyoning antropologik manbalarini nihoyatda yaxshi bilishsada, o‘z asarlarida undan foydalanishmaydilar. To‘g‘rirog‘i, eslab o‘tishni istamaydilar. Ma’lumki, Dravidoidlar ekvator atrofida tarqalgan irq bo‘lib, qoratanli kishilar hisoblanadi.

Ta’kidlab o‘tganimizdek, Sopolli madaniyati va umuman bronza davri O‘rta Osiyo antropologiyasi juda yaxshi o‘rganilgan, lekin antropologik jihatdan ekvator irqiga oid manbalar deyarli uchramaydi. Shu faktning o‘zi ham O‘rta Osiyo aholisining bronza davrida dravid irqiga oid emasligini yoki dravid tilli bo‘lmaganligini tasdiqlaydi.

YUqorida ta’kidlaganimizdek, antropologlar Kaspiydan Pomirgacha bo‘lgan hududda Sharqiy O‘rta Yer dengizi irqiga oid aholi yashaganligini qayta-qayta ta’kidlashgan. Akademik E.V.Rtveladze O‘rta Osiyo bronza davri aholisining tilini ham shu yerdan qidirish kerak, – deydi va O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida xurrit tilli bo‘lgan deb S.P. Tolstov g‘oyasini «qaytadan uyg‘otdi»[6].

E.V. Rtveladze shu maqolasida Qadimgi Sharq halqlariga xos bo‘lgan yozuvlarning tarqalish geografiyasini tuzib chiqqan. Uning yozishicha, xurrit yozuvi Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlari – Fors ko‘rfazining shimoli-sharqiy qirg‘oqlari – Markaziy Eron yo‘nalishida tarqalgan. Haqiqatdan ham shunday, Kaspiy va Urmiya ko‘li atroflarida xurrit yozuvi tarqalgan. Bu Janubiy Turkmanistondan bir necha yuz kilometr, xolos. Shu geografik tarqalishni asos qilib E.V. Rtveladze O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida xurrit tilli bo‘lgan deb hisoblaydi. E.V.Rtveladze o‘z g‘oyasini yana bir ma’lumot bilan quvvatlashga xarakat qilgan. Uning fikricha o‘zbek urug‘laridan bo‘lgan «mitan» urug‘i bilan xurrit davlatidagi «mitani» nomlarining o‘xshashligi misol qilib olingan. O‘zbek toponimlaridan «urmitan», «xurmitan» (Buxora), «xuarazm» (Xorazm – xurritlar yeri ma’nosida) kabi etnotoponimlarni ham xurritlar nomi bilan bog‘laydi[7].

O‘rta Osiyoning bronza davri yodgorliklaridan bironta xurrit tili yozuvining topilmaganligi va umuman E.V. Rtveladzening xurrittillilik g‘oyasi haqiqatdan juda yiroq va bironta faktik manbaga tayanmagan.

O‘rta Osiyoning bronza davri aholisi to‘g‘risida A.A.Asqarovning umumiy fikri shunday: «…qadimgi dehqonchilik madaniyati sohiblari, O‘rta Osiyoning shimolidagi chorvador qabilalar, mumkinki Janubiy Rus cho‘l zonalari halqlari bir tilda – Eron tilli va shu til lahjalarida gapirishgan. Mening fikrimcha sopolli va kuchuktepa madaniyati xalqlari til jihatidan bir-birini tushunishgan, shu til asosida Qadimgi Baqtriya tili vujudga kelgan, yani Eron tili lahjalaridan biri»[8].

So‘nggi yillarda A.A. Asqarov «andronova madaniyatining bir qism aholisi turktilli bo‘lganligi» xususidagi g‘oya bilan chiqdi[9]. Hozircha ushbu g‘oyaning tarafdorlari kamchillikni tashkil etsa-da, Qozog‘istonlik arxeolog K.M. Baypakov andronova madaniyati aholisining bir qismi turk tilli bo‘lgan, – degan fikrni olg‘a surmoqda[10]. Bu g‘oyalarning asosi Qadimgi Xitoy yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu yilnomalarda Xitoyning shimolida miloddan avvalgi III-I ming yilliklarda «di» – «tiyek» -«tiyeuk» – «turk» xalqlari yashaganligi to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan[11].

O‘rta Osiyo hududlarida andronova va saklarning genetik birligi xususida antropologlar[12] va arxeologlar[13] o‘z fikrlarini bildirishgan. Tarixiy sharoitlarga qarab andronova madaniyatining miloddan avvalgi VIII asrgacha yashab kelganligi Janubiy Ural va Qozog‘istonda kuzatilgan[14]. Yana bir masalaga oydinlik kiritib o‘tish lozim deb o‘ylaymiz, ayrim hududlarda andronova va saklarning moddiy madaniyatida o‘xshashlik sezilmasa, Tagisken madaniyati bilan dandiboy-begazi yoki karasuk madaniyatlari o‘rtasida mayitni ko‘mish va sopollar o‘rtasida o‘xshashliklar kuzatilgan[15]. Bu holat Xorazm saklarining (massagetlarining) yerli madaniyat sohiblari ekanligini tasdiqlaydi. Ular o‘troq dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan janub halqlari bilan doimiy madaniy aloqada bo‘lishgan. Orol bo‘ylarida yashagan sak qabilalari moddiy madaniyatida janub sopollarining uchrashi A.S.Sagdullayev maqolalarida ham yoritilgan[16].

Afsuski, hozirgi fanimizda saklarni ham erontilli bo‘lgan, – degan fikrlar mavjud[17].

Jarqo‘tondan topilgan erkak kishining byust haykali asosida jarqo‘ton aholisining tashqi tuzilishi haqida tasavvur paydo bo‘ldi. Shu vaqtgacha jarqo‘ton va bo‘ston qabrlaridan ko‘plab haykallar topilgan bo‘lib, ularda inson qiyofasi antropomorf ko‘rinishida ifodalangan edi. Jarqo‘ton arkidan topilgan byust haykalda esa inson qiyofasi hayotiy tarzda tasvirlangan. Shu haykal asosida fikrlaydigan bo‘lsak, jarqo‘ton aholisi yevropoid irqiga oid bo‘lib, qirra burun, soch – soqollari qora, qizil tanli kishilar bo‘lgan.

Albatta, O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari aholisi oriylar bo‘lganligi tarixiy haqiqatdan juda yiroq. «Avesto» va «Rigveda»da ta’riflangan oriylarga sopolli madaniyati ahli antropologik jihatdan ham va ular yaratgan moddiy madaniyat namunalari jihatidan ham o‘xshamaydi. Dravid tilli bo‘lganligi esa xaqiqatdan juda yiroq. Sopolli madaniyati aholisi dravid tilli xalqlar bilan (xarappa madaniyati) yaqindan madaniy va savdo aloqalarda bo‘lgan. Ammo, bir xalq bo‘lganligi jarqo‘ton va xarappa madaniyati yodgorliklari moddiy madaniyatlarini taqqoslash natijasida inkor etiladi. Xurrit tilli bo‘lmaganligini esa yuqorida ko‘rsatib o‘tdik.

Bizning fikrimizcha sopolli madaniyati aholisi anov-nomozgoh, murg‘ob, dashtli, markaziy va shimoliy Eron aholisi bilan bir etnik guruhni tashkil etgan va qadimgi Eron til lahjalaridan birida gaplashgan. Shu til asosida Qadimgi Baqtriya va «Avesto» tili shakllangan.

Andronova madaniyati aholisini ilmiy adabiyotlarda ariylar deb atalmoqda. «Avesto» va «Rigveda»da ta’riflangan ariylarga Andronova madaniyati moddiy madaniyati, tarqalish geografiyasi, iqlimi mos tushadi. Biz ham shu fikrni qo‘llab quvvatlaymiz, ammo bu fikr biroz tahrirni talab qiladi. Fikrimizcha, andronova madaniyatining badavlat harbiylari ariylar bo‘lgan. Andronova madaniyatining kambag‘allari chorvasi yo‘qligidan o‘troq hayotga o‘tib, chust, kuchuk va yaz I kabi madaniyatlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratgan.

Sh.B. Shaydullayev (O‘zR FA Arxeologiya instituti)

«O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI: ILMIY-METODOLOGIK YONDASHUVLAR, ETNOGENETIK VA ETNIK TARIX» MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-NAZARIY SEMINAR MATERIALLARI

Toshkent shahri 2004 yil 19-20 noyabr

[1] Т.К.Ходжаев. Антропологический состав населения эпохи бронзы Сапаллитепа – Ташкент, 1977

[2] Э.А.Грантовский. Иран и иранцы до Ахеменидов. М., 1998. С.41

[3] В.М.Массон. Печати протоиндийского типа из Алтын-депе (К проблеме этнической атрибуции культур расписной керамики Ближного Востока). ВДИ, 1977, №4

[4] Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С.68; Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации. М.-Л., 1948. С.86

[5] Литвинский Б.А. Бронзовый век. История таджикского народа. Том I. М., 1963; Массон В.М. Печати протоиндийского типа из Алтын-депе (К проблеме этнической атрибуции культур расписной керамики Ближного Востока). ВДИ, 1977, №4

[6] Э.В.Ртвеладзе. К вопросу о субстратном языке юга Средней Азии (III-II тыс.до н.э.) // В книге «Тарих, Мустақиллик, Миллий ғоя (Республика илмий назарий анжумани материаллари). Тошкент, «Академия» нашриёти, 2001, 124 бет

[7] Ртвеладзе Э.В. Кўрсатилган асар, 125 бет

[8] Аскаров А.А. Южный Узбекистан во II тысячелетии до н.э. Этнические проблемы истории Централной Азии в древности. Труды международного симпозиума по этническим проблемам истории Центральной Азии в древности (II тыс. до н.э.). Душанбе, 17-22 октября 1977 г. М., 1981, С.167-179

[9] Аскаров А.А. Исконная … ИМКУ, вып.32

[10] Байпаков К. Империя древних тюрок. Тюркский мир (этнополитический и литературно-художественный журнал). М., 1999. № 1-2. С.10-12

[11] Материалы по этнической истории тюркских народов Центральной Азии. Ташкент, «Фан», 2003. С.10

[12] Гинзбург В.В. Материалы к антропологии гуннов и саков // СЭ, 1946, №4. С.210; Ходжаев Т.К. Динамика ареалов антропогенетических типов на территории Средней Азии (неолит – нач. XX в.) // СЭ. 1983, №3. С.101

[13] Кузьмина Е.Е. Дискуссионные проблемы отечественной скифологии // Народы Азии и Африки. М., 1980. №6; Кузьмина Е.Е. Классификация и периодизация памятников Андроновской культурной общности // Бюллетень Международной ассоциации по изучению культур Центральной Азии. Вып.9. М., 1985. С.43

[14] Черников С.С. Роль Андроновской культуры в истории Средней Азии и Казахстана // КСИА, 1957, XXXVI

[15] Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья (археология и антропология могильников). М., 1996. С. 70

[16] Сагдуллаев А.С. Проблемы инноваций в Среднеазиатских комплексах эпохи раннего железа // Преемственность и инновация в развитии древних культур. Л., 1981. С. 111-112

[17] Пьянков И.В. Общественный строй ранних кочевников Средней Азии по данным античных авторов. Ранние кочевники Средней Азии и Казахстана. Тезесы докладов. Ноябрь 1975. Л., 1975. С. 84