Har bir xalqning tushida koʻrilgan maʼlum bir narsa-predmet holatlarini izohlovchi turgʻun ramziy maʼnolari bilan bogʻliq anʼanaviy tushunchalar mavjud. Ana shu tushunchalar xalq orasida ogʻizdan-ogʻizga oʻtib, xalqning turmush tarzi, dunyoqarashi, yashash sharoiti, umumintellektual darajasi koʻlamida yangilanib, kengayib keladi. Yozma tarzda tartib beriluvchi taʼbirnomalar ham birinchi galda ana shu anʼanaga tayanadi.
Xalq orasidagi ogʻzaki anʼanaviy taʼbirlar xuddi jonli ijrodagi folklor namunalari kabi xalq dunyoqarashi, tafakkur tarzi, kundalik hayotiga singib ketgan. Ular maʼlum bir tartibga keltirilgan boʻlmasa-da, koʻngilga tanish, anglamli. Tartibga keltirilib, yozma koʻrinish olganlari esa taʼbirnomalarga aylangan. Bugungi kunda ularning bir-biriga taʼsiri ham alohida oʻrganiladigan mavzu.
Necha ming yillar davomida shakllanib, anʼana tusini olgan ogʻzaki taʼbirlarning ommaviyligini xalq iboralari, maqol, topishmoqlari tarkibidan oʻrin olganligidan ham bilishimiz ham mumkin. Masalan, “Tushda koʻrsang yanch, oʻngda koʻrsang ganch”, deb ilonga nisbatan aytilsa, “Ot – murod” deb taʼriflanadi.
Xalq taʼbirining oʻziga xos xazinasi sifatida xalq doston va ertaklaridagi tush motivi tasvirlarini keltirish mumkin. Chunki bu oʻrinda tush bayoni bilan birga taʼbiri ham keltiriladi (Xususan, dostonlarda bu holat batafsil koʻrinish olgan – J. E.).
Tushdagi timsollar talqinining xalq hayoti, ishonch-eʼtiqodlari, tarixi, taqdiri bilan chambarchas bogʻliqligini koʻpgina xalqlarda bir obrazning turlicha taʼbir etilishi misolida ham kuzatamiz. Bugungi kunda oʻzbek xalq tush tizimida it dushman, tuhmat, yomonlik timsoli sifatida keladi. Lekin oʻtmishda, jumladan, tasavvuf adabiyotida, qolaversa, bir qator Yevropa xalqlarida it doʻst, hamkor sifatida anglanadi.
Ayni paytda, maʼlum bir obraz xalq hayotida kechgan eʼtiqodiy oʻzgarishlar natijasida oʻzining tub timsoliy maʼnosini yangilashini ham kuzatish mumkin.
Xususan, Markaziy Osiyoga islom dinining kirib kelishi natijasida bu xil oʻzgarishlar yuzaga keldi. Ushbu holatga yorqin misol tariqasida yuqorida keltirilgan “it” obrazini ham olish mumkin. Folklor namunalari tarkibida saqlanib qolgan bir qancha koʻhna motivlar, obrazlar “it”ning xalqimiz eʼtiqodi tarixining maʼlum bir qatlamlarida ijobiy obraz sifatida qaralganligini tasdiqlaydi. Fikrimizni “Odamtoy” ertagida it va otning qondosh, deb talqin qilinishi, “Ermana mergan” va boshqa bir qator ertaklarda itning qahramonga hamkor, doʻst boʻlib kelishi tasdiqlaydi. Xalqimizning mukammal tizimga ega tugʻilish va shomonlik marosimlaridagi it obrazida ham ana shu ijobiy munosabat izlarini koʻramiz.
Maʼlum boʻlmoqdaki, tushdagi timsollar, ularning maʼno qirralari tarixi xalqning eʼtiqodiy qarashlari, hayot tarzi bilan bogʻliq rivojlanishda kelmoqda. Ushbu nuqtai nazardan olib qaralsa, oʻzbek tush tizimidagi timsollar izohida ikki muhim bosqichning koʻzga yaqqol tashlanishini kuzatish mumkin. Yaʼni:
- Tushdagi timsollarning islomgacha boʻlgan talqini.
- Tushdagi timsollarning islom madaniyati keng yoyilgandan keyingi talqinlari.
Alohida anʼanaviy taʼbirga ega narsa va predmetlarning tub ramziy maʼnolari tarixi alohida-alohida tadqiq etib chiqilsa, ularning maʼno qamrovi belgilab olinsa, ushbu obrazning qaysi dunyoqarash mahsuli ekanligi maʼlum boʻladi.
Biz masalaning bu jihatiga doston va ertakdagi tush taʼbirida keluvchi obrazlarni bevosita tadqiq etganda batafsil toʻxtalamiz. Lekin imkonimizda yozma ravishda yetib kelgan baʼzi taʼbirnoma namunalari mavjudki, ular yordamida ham dastlabki xulosalarni chiqarish mumkin. Jumladan, barcha tadqiqotchilar tomonidan islomgacha boʻlgan eʼtiqodlar mahsuli sifatida qaraluvchi “Irq bitigi” mana shunday namunalar qatoriga kiradi.
Yozma shaklda yetib kelgan taʼbirnomalar
“Irq bitigi” taʼbirnomasi haqida fikr yuritishdan avval tush taʼbirlarining xalq orasida yoyilishi, avloddan-avlodga oʻtib kelishi, istifoda qilinishida alohida oʻrin tutuvchi yozma taʼbirnomalar haqida ham toʻxtalish lozim.
Oʻzbek yoki turkiy ilk taʼbirnomalarning qachon tartib berilganligini aniq aytish qiyin, lekin “Irq bitigi” hozirgacha fanga maʼlum islomgacha boʻlgan taʼbirnomalarning yorqin namunasi boʻlib turibdi.
“Irq bitigi”ni islomdan keyingi taʼbirnomalarga solishtirsak, ular oʻrtasida bayon, izoh va ifoda vositalariga koʻra aniq farqli jihatlar koʻzga tashlanadi. Ushbu oʻrinda “Irq bitigi”ni rus tadqiqotchilari va ruscha tarjimasida “Kniga gadaniy”, yaʼni “Fol kitobi” tarzida oʻgirilishi oʻzbekcha tabdillardagi taʼbirnomaga nisbatan muayyan maʼnoda aniqdek tuyuladi. Lekin har qanday holatda ham “Irq bitigi”dagi timsollarning anʼanaviy tush timsollari bilan uygʻun jihatlari koʻp. Bunday xulosaga kelishga bir qancha asoslarimiz bor.
Avvalo, xalq oʻrtasida ogʻzaki keluvchi va epik asarlardagi tush taʼbirlarida u yoki bu obrazning muayyan ramziy maʼnosi aniq keladi. Hozirga qadar urfda boʻlgan yozma taʼbirnomalarda ham har bir obraz qandaydir anʼanaviy ramziy izohiga ega.
Ikkinchidan, ogʻzaki va yozma taʼbirnomalarda hech qachon tush voqeasi toʻla tasvir etilmaydi. “Irq bitigi”da esa har bir boʻlimga biror bir holat, voqelikni aks ettirib, soʻngra bu yaxshi, bu yomon, degan xulosa chiqariladi. Ushbu jihatlari bilan “Irq bitigi” Sharqda oʻziga xos anʼanaga ega fol kitoblariga ancha yaqin turadi.
Rus olimasi I. V. Steblevaning “Irq bitigi”dagi boʻlinmalar kompozitsiyasi haqidagi fikri ham fikrimizni tasdiqlaydi: “Boshlamalari bir satrda keladimi yoxud keng yoyilgan holatda, bundan qatʼinazar taʼbirnomalar bir xil strukturaga ega: 1) tushdagi holat; 2) tushning yaxshi yoxud yomonligidan xabar beruvchi bayon; 3) xulosa”.[1]
Ushbu oʻrinda biz uchun masalaning muhim jihati – “Irq bitigi”dagi timsollar va ularning maʼno koʻlamining aniq sezilib turishi, anglamli holatda berilganligi. Yaʼni “Irq bitigi”da kelgan u yoki bu obrazning qadimda qanday maʼnoga ega ekanligi va uning bugungi kunda amaldagi taʼbir va folklor asarlari tarkibidagi talqinlarga qanchalik mos yoki farqli ekanligini kuzatish imkonini beradi. Biz quyida “Irq bitigi”dagi barcha obrazlarga toʻxtalmay, faqat folklor namunalari va bugungi kundagi tush taʼbirlariga uygʻun keluvchi talqinlargagina oʻz eʼtiborimizni qaratamiz.
“Irq bitigi”dagi Rim raqami I bilan belgilangan dastlabki boʻlimga diqqat qilaylik.
Men osmon oʻgʻli,
Oltin taxtda oʻtirib,
Shodlanayapman.
Bilib qoʻying: bu – yaxshi.[2]
Biz kecha va kunduz oltin taxt ustida shodlanib oʻtirgan Osmon oʻgʻlini quyosh deb olamiz. Chunki dunyoning koʻpchilik xalqlarining qadim tasavvurlarida ham oltin taxtda oʻtiruvchi Osmon oʻgʻli – Osmon yoritqichlaridan boʻlmish quyosh sifatida qaraladi. Qolaversa, kunduz va kechaning voqe boʻlishi quyosh holatiga chambarchas bogʻliq. Tasvirda quyoshning “shod” oʻz taxtida oʻtirishi yaxshilik belgisi sifatida talqin etilmoqda. Folklor namunalari, xususan, bir qator ertaklarda qahramonning oy va quyoshni koʻrishi yaxshilik alomati sifatida taʼbirlanadi. Yusuf alayhissalomga nisbat beriluvchi XIX asrda tartib berilgan taʼbirnomada esa “Har kim tushida oftobni koʻrsa, qiyomatda paygʻambarlarning qatorida boʻlgʻay”, deb izohlangan. Koʻrinib turibdiki, samoviy yoritqichlarning ramziy maʼnolari deyarli oʻzgarishsiz kelmoqda.
VIII. Men oltin boshli ilonman,
Oltin qorin qoʻrsogʻimni
Qilich bilan chopib,
Mening tanamni yoʻl chetiga,
Boshimni uyim yoʻliga qoʻyishdi, deyishadi.
Bilib qoʻying: bu – yomon.[3]
Ushbu parchani soʻzma-soʻz olib mazmun chiqarsak, oltin boshli ilonni oʻldirib, tanasini yoʻl chetiga, boshini uyiga eltuvchi yoʻlga qoʻyilgan holat tasvirlanib, bu yomon, degan izoh aytiladi. Tasvirning boshqa parchalaridagi kabi asl maʼno timsoliy usulda kelayotganligi aniq. Bu oʻrinda asosiy urgʻu oltin boshli ilon obraziga tushmoqda. Izoh esa ilonni oʻldirib, tahqirlash yomonlik, baxtsizlik alomati ekanligini bildirmoqda. Maʼlumki, ilon obrazi va topinchi nafaqat tushlarda, umuman, oʻzbek folklori hamda xalq eʼtiqodlarida muhim oʻrin egallaydi. Oʻzbek folklorshunosligida ilon kulti bilan bogʻliq masalalar maxsus tadqiq etilganligini[4] inobatga olib, bu haqda ortiqcha toʻxtalmay, shuni taʼkidlash lozimki, “Irq bitigi”dagi ilon obrazi – timsolining maʼno koʻlami bu kungi oʻzbek folklori materiallari va tush taʼbirlariga uygʻun keladi. Ayni holatni mazkur yodgorlikdagi yana bir obraz – uy misolida ham koʻrishimiz mumkin.
IX. Katta uy yondi.
Uning tubigacha hech narsa qolmadi.
“Devorlarigacha qolmadi”, deyishdi.
Bilib qoʻying: – bu yomon.[5]
Oʻzbek folklori namunalari, xususan, xalq qoʻshiqlarida uy, imorat, tom (oʻchoq) obrazlariga bot-bot duch kelamiz. Oʻzbek xalq lirik qoʻshiqlaridagi poetik ramzlarni tadqiq etgan Sh. Turdimov lirik qoʻshiqlarda keluvchi “tom” ramziy obrazini alohida olib oʻrganar ekan, shunday yozadi: “Xalq tasavvurida imorat, uy – oila taqdiri, tom – oila boshligʻi, er (er kishi), taqdir sifatida talqin qilingan”[6]. Tadqiqotchi “Goʻroʻgʻlining tugʻilishi” dostonidagi Shoxdorxon koʻrgan tushdagi “imoratim barisi tekis boʻldi” misrasi va “Kitobi Dada Qoʻrqut”dagi Solor Qozon uyining talon-toroj qilinishi nomli qoʻshiqda Solor Qozon tushidagi “uy” obrazlari hamda “Irq bitigi”dagi imorat timsolini yaxlitlikda olib oʻrganar ekan, ushbu manbalardagi “uy” obrazining umumiy timsoliy mazmunga egaligini qayd etgan.[7]
Folklorshunos T. Haydarov ham “Tush taʼbirining qadimiy asoslari haqida” maqolasida ushbu dalillarga toʻxtalar ekan: “Goʻroʻgʻlining tugʻilishi” dostonidagi “Imoratim barini tekis boʻldi” (Qulagan imorat sening taningdir), deb taʼbir qilinishi tasodifiy holat yoki oddiy oʻxshatish boʻlmay, asrlar davomida ogʻzaki ijodda ogʻizdan-ogʻizga oʻtib kelayotgan ibtidoiy tasavvurlarning diffuziyalashgan badiiy koʻrinishi boʻlishi kerak, deb yozadi.[8]
Xalq oʻrtasida anʼanaviy tarzda amal qilayotgan talqinlarga asoslanib tuzilgan zamonaviy taʼbirnomada esa “uy” timsoliga shunday taʼrif berilgan: “Oʻz uyini koʻrish – oilasidagi, ishidagi voqealardan holatiga qarab xabar, toza, pokiza uy va hovli koʻrish – vaqtinchalik qoʻrquv va uzoqqa choʻzilmaydigan omadsizlik. Uyni tozalayotgan, supurayotgan boʻlsa – mehmon keladi. Taʼmirlanayotgan uyni koʻrsa – omad, baraka kelishidan va katta yigʻin boʻlishidan darak. Buzilayotgan uy – ogʻir kasallik. Bosib tushgan uy – chuqur gʻam-gʻussa belgisi”.[9]
Umuman olganda, bundan qariyb oʻn asr narida islomgacha boʻlgan xalq dunyoqarashlari, eʼtiqod, tasavvurlar tizimi bilan bogʻliq yaratilgan “Irq bitigi” va oʻrta asrlarda yozma shaklga kelgan “Kitobi Dada Qoʻrqut”, ogʻzaki anʼanalar mahsuli “Goʻroʻgʻli” dostoni hamda bugungi taʼbirnomadagi uy, imorat, tom timsollarining tub maʼnosi deyarli oʻzgarishsiz kelayotganini kuzatmoqdamiz.
Ayni holatni “ilon” timsoli misolida ham aytish mumkin. Bu esa anʼanaviy xalq taʼbirnomalari negizini tashkil etuvchi koʻpgina obrazlarning tub maʼnolari tarixi uzoq asrlar davomida shakllanib, deyarli oʻzgarishsiz avloddan avlodga oʻtib kelayotganidan darak beradi. Bunday holatni “Irq bitigi”dagi ot, yoʻlbars, tuya, qumursqa va boshqa obrazlar misolida ham koʻrishimiz mumkin.
Islom dini keng yoyilgandan keyin tuzilgan taʼbirnomalar
Islom olamida maʼlum va mashhur taʼbirnomalarning barchasi, u qaysi joyda tartib berilgan boʻlishiga qaramay, bevosita koʻhna taʼbirnomalarga tayanib tuzilganligi aniq. Bizning vazifamizga bu taʼbirnomalar tavsifi va toʻla tahlili kirmaganligi sababli bevosita oʻz hududimizda ommaviy tarqalgan bir necha namunalar misolida ularga xos yetakchi xususiyatlarni koʻrsatishga harakat qilamiz. Bu oʻrinda ham asosiy eʼtibor taʼbirnomadagi timsollarning semantik koʻlamiga qaratiladi.
Avvalo, shu narsani taʼkidlash lozimki, islomiy taʼbirnomalarni Yusuf alayhissalomga nisbat berish anʼanasi mavjud. Yaʼni barcha taʼbirlar sharhini dastlab Yusuf paygʻambar ijod qilgan va shu asosda taʼbirlar sharhi tarqalgan, deb qaraladi.
Fikrimizning yorqin dalili sifatida oʻtgan asr davomida toshbosma kitob holatida nashr qilingan “Taʼbirnomai Yusuf alayhissalom” deb nomlangan kitobni keltirish mumkin.
Taʼbirnomada tush haqida qisqacha soʻz yuritilib, qay vaqti va qaysi kunlari koʻrilgan tushlarning karomatli ekanligi haqida bayon etilgach, “Bu “Taʼbirnoma”ni Hazrati Yusuf alayhissalom oʻn ikki bob birla sharh qilibdurlar. Endi bayon qilinur”, deb bevosita taʼbirnoma boshlanadi.
Anʼana boʻyicha, dastlab “Andogʻkim agar kishi farishtalarni koʻrsa va paygʻambarlarni va oyu kunni, yulduzlarni, namozi iqomatlarni, podshohlarni, Qurʼon oʻqimoq va oʻrganmoqni tushida koʻrsa – ushbularni bayoni”.[10] Shundan keyin “Har kim tushida” deb timsol keltirib, izoh berilgan. “Irq bitigi”dagi umumiy “yaxshi” va “yomon” degan izohlardan farqli oʻlaroq har bir holat “Zolimlarning yuzini koʻrgay” yoki “Podsholar qatorida boʻlgay”, “issiq non sadaqa bermak kerakdir”, – deya sharhlangan.
Eʼtiborli jihati shundaki, islomiy ruhdagi taʼbirnomalarda ham barcha yetakchi timsollar izohi deyarli “Irq bitigi” va folklordagi izohlarga uygʻun kelayotganligini koʻramiz. Fikrimizning yorqin misoli sifatida biz yuqorida keltirgan boʻlim nomidagi sanoqni keltirish mumkin. Unda osmon yoritqichlari, paygʻambaru avliyolar, muqaddas bitigu alqovlar umumiy izohda jamlangan. Oʻzbek folkloridagi badiiy tushlar saralansa, ular orasida ushbu tasnifga tushadigan namunalar ancha-muncha uchrashini koʻramiz.
Badiiy tushlarning aksariyat qismi taʼbiri badiiy matnda berilishi masalani birmuncha osonlashtiradi. Lekin har bir asarning asrlar davomida sayqallanib borishi, maʼlum oʻzgarishlarga uchrashi, baʼzan tahrir etilishini inobatga olsak, maʼlum yangiliklar roʻy berishiga ham olib kelganligini koʻrishimiz mumkin.
Folklorning tush namunalari va yetakchi timsollarning semantik koʻlami, tarixiy asoslari hamda badiiy vazifalari haqida fikr yuritilar ekan, biz yuqorida koʻrib chiqqan barcha asoslarga tayangan holda ish tutamiz.
Jabbor ESHONQUL
“Oʻzbek folklorida tush va uning badiiy talqini” (Toshkent, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti, 2011) kitobidan.
[1] Stebleva I.V. Drevnetyurkskaya kniga gadaniy kak proizvedeniye poezii // Istoriya, kultura, yaziʼki narodov Vostoka. – M.: Nauka, 1970. – S.150 – 177.
[2] Irq bitigi // Qadimgi hikmatlar. – B.70.
[3] Irq bitigi. – B.48.
[4] Fayziyeva D.O. Oʻzbek folklorida ilon obrazi (genezisi va badiiyati). Filol. fanlari nomzodi diss…. avtoref. – Toshkent, 2004.
[5] Irq bitigi. – B.48.
[6] Turdimov Sh. Tom ustiga tom soldim // Yoshlik. – Toshkent, 1988. -№7. – B.75 – 76.
[7] Koʻrsatilgan manba.
[8] Haydarov T. Tush taʼbirining qadimiy asoslari haqida // Adabiy meros. –Toshkent, 1986. -№2. – B.55 – 60.
[9] Taʼbirchi Gulshirin Niyozova. Shaxsiy arxiv. – B.11.
[10] Taʼbirnomai Yusuf alayhissalom. – B.2.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/ogzaki-va-yozma-tabirnomalardagi-ramzlar-talqini/