OʻRDA, OʻRDU — 1) turkiy va moʻgʻul xalklarida hukmdor, xon qarorgohi, qalʼa. Istiloh ushbu maʼnoda ilk bor qadimiy OʻrxunEnasoy bitigi «Irq bitig»da qayd etiladi. Qoraxoniy hukmdor saroyi yoki Koshgʻar shahri Oʻrdukand deb yuritilgan. Baʼzan Oʻrda, oʻrdu oʻrnida uning maʼnodoshi x o n t oʻ y birikmasi ham ishlatilgan. Yirik turk va moʻgʻul davlatlari hamda koʻchmanchi qabilalari ittifoqlari — Oltin Oʻ., Noʻgʻay Oʻ. ning nomi shundan kelib chiqqan. Turli tarixiy davrlarda qalʼa (5—6-asrlargacha), diz (6—8-asrlarda), ark (9 — 17-asrlar) deb ham atalgan. Oʻrda, oʻrdu, asosan, balandlikda bunyod etilgan, unga qiya uzun yoʻlak (pandus) orqali kirilgan; davlat ahamiyatidagi inshootlar, maʼmuriy binolar, hukmdor saroyi va boshqalarni oʻz ichiga olib, atrofi burjlari boʻlgan devor bilan oʻralgan. Oʻrda, oʻrdu shaharsozlik tarixida muhim oʻrin tutgan. Oʻrda, oʻrdular ayrim maʼmuriy — shaharsozlik (oʻrni, oʻlchami, koʻlami, bino, hovuz va boshqalar) jihatlari bilan farqlangan (Koʻhna Ark, Xudoyorxon oʻrdasi, Toshkenpg oʻrdasi va boshqalar).
Jumladan, Toshkent hokimlarining qarorgohlari — Oʻ. lar tarixiy manbalarga koʻra turli davrlarda turli joylarda boʻlgan: 18-asr oʻrtasi (chor hokimlik davri)da Qoratoshda, 19-asrning 1-yarmida Oʻrda, oʻrdu oldin Tuproqqoʻrgʻonda, keyin Anhor (Oʻ.)ning chap tomonida — taxminan hoz. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi senatining binosi oʻrnida boʻlgan. Toshkent Oʻrda, oʻrdu lari saklanmagan. Soʻnggi Oʻrda, oʻrdu saklanib qolgan tarhi boʻyicha: uz. 54 m, shim. eni 370 m, jan. eni 490 m ga yaqin boʻlgan. Oʻrda, oʻrdu devorlariga tashqi tarafga turtib chiqqan diametri 8—9 m atrofida boʻlgan 30 dan ortiq burjlar ishlangan; Gʻarbiy va Sharqiy devorida 2 darvoza boʻlib, ular shaharning bosh koʻchasi (katta koʻcha) bilan oʻzaro bogʻlangan; bir nechta hovlili saroy Oʻ. ning jan. da joylashgan. Sharqiy darvozaning tashqarisidagi sahnda sarbozlar harbiy mashqlar oʻtkazgan. Idora va saroy binolari boʻlgan Oʻrda, oʻrdular Andijon, Shahrisabz va boshqalar shaharlarda ham mavjud boʻlgan;
2) qoʻshin qarorgoqi, lashkargoh. Ushbu maʼno ham qadimiy hisoblanadi. Harbiy harakatlar vaqtida Oʻrda, oʻrdu atrofi xandaq bilan oʻralgan. Shoxshabbalar yordamida ihota qilingan, soqchilar nazoratida boʻlgan.
13-asrdan eʼtiboran, Oʻrda, oʻrdu «xon qarorgohi» maʼnosida rus tilida qoʻllanila boshlagan. 14-asrgakelib Oʻrda, oʻrdu «lashkar, qoʻshin» maʼnosini kasb etgan, eski oʻzbek adabiy tili, xususan, Alisher Navoiy asarlarida ham qayd etiladi. Hoz. turk tilida ogyi «qoʻshin, armiya»ni anglatadi;
3) Chingiziylar saltanatida favqulodda tantanalar paytida bir necha yuz kishini oʻz bagʻriga sigʻdira oladigan ulkan chodir, oʻtov. Ostonasi va ustunlar oltin bilan qoplanganligi bois bunday oʻtov Oʻrdui zarrini buzurg, yaʼni Oltin Oʻrda, oʻrdu deb nomlangan.