Kavsar Turdiyeva

Bolalar adabiyotining yosh avlod tarbiyasiga taʼsiri shakshubhasizdir. Ayniqsa, eng kichik yoshdagilar uchun sheʼriyat janrlaridagi asarlar bolalar ongiga tez yetib borishi, tez esida qolishi, shuningdek, ilk tarbiya samaralaridan biri sifatida yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashdagi asosiy vositalardan biridir.

Soʻnggi yillarda bu yoʻlda samarali ijod qilib kelayotgan oʻzbek bolalar shoirlari talaygina. Ular keksa avlod vakillarining eng yaxshi anʼanalarini saqlagan holda oʻz yangi yoʻnalish va uslublarini ham yaratmoqdalar. Shulardan biri Kavsar Turdiyevadir.

Kavsar Turdiyevaning har bir sheʼri maʼnaviy yo maʼrifiy tarbiyaga, koʻpincha, ikkalasiga baravar xizmat qiladi.

Kavsar Turdiyevaning bolalarga atalgan sheʼrlarini mavzu jihatdan boʻlib chiqsak, ularda vatanparvarlik, mehnat, tabiat, bogʻcha va maktab, ota-onaga munosabat, doʻstlik, sogʻlom turmush tarzi va boshqa mavzularni uchratish mumkin.

Har qaysi sheʼr bolalar adabiyotining oʻziga xos xususiyatlarini hisobga olgan tarzda oʻquvchilar yoshi va bolalar sheʼriyatining talabidan kelib chiqqan holda yoritiladi.

Muallif sheʼrlarining maʼnaviy-axloqiy yuki, tasviriyligi, musiqiyligi, ularning koʻpchiligi kuyga solinishiga sabab boʻldi. Jumladan, “Mard oʻgʻlonlar boʻlamiz”, “Lolaqizgʻaldoq”, “Zamonaviy qizaloq”, “Sehrli oʻlka”, “Mittivoylar qoʻshigʻi”, “Bolalik”, “Yaxshi bola, yomon bola” va boshqalar. Masalan, “Yaxshi bola, yomon bola” sheʼri eng kichik yoshdagi bolalarga moʻljallangan boʻlib, ularning yoshiga koʻra qilgan ishlarini tasvirlab, yaxshi yo yomonligi taʼkidlanadi:

Gullar ekib, daraxtlarni oqlaganlar,

Tabiatning goʻzalligin saqlaganlar,

Jonzotlarga kimda mehr kuchli, moʻldir,

Bilib qoʻying, bunday bola yaxshi, zoʻrdir.

Kichik maktab yoshidagi bolalarga moʻljallangan “Mard oʻgʻlonlar boʻlamiz” sheʼri ham ota va oʻgʻilning savol-javobi tariqasida beriladi. Unda xalq ogʻzaki ijodi mahsuli boʻlgan maqollardan unumli foydalanadi va bolalarga ommabop, sodda tilda oʻz fikrlarini ifodalaydi. Aynan savol-javob shakli sheʼrda xuddi samimiy suhbat koʻrinishini namoyon qiladi va oʻquvchining ishonchini oqlaydi:

 – Togʻni baland demangizlar,

Istasangiz yiqasiz,

Raqiblarni kuchli demang,

Gʻayrat qiling, yengasiz.

Mard boʻlinglar, botir boʻling,

Shu otangiz tilagi.

Ezgu ishga qodir boʻling,

Yigitga shu keragi.

– Ha, dadajon, qoʻrqmaymiz biz,

Mard va polvon boʻlamiz.

Ishonchingiz oqlash uchun

Kuch-qudratga toʻlamiz.

Umuman, shoiraning vatanparvarlik mavzusidagi koʻpgina sheʼrlarida Vatan uchun yosh avlodning masʼulligi, ular shu yurt ravnaqi uchun kuch-gʻayratlarini ayamasliklari kerakligi, onaVatanning yaratib berayotgan imkoniyatlaridan toʻlagonli foydalanishlari oʻzlarining, shu bilan birga, Vatanning yuksalishiga olib kelishi yaqqol koʻrsatiladi. Chunki yurt farzandi – oʻsha elning bir boʻlagi, ular bir-birini toʻldiradi va bir-biriga kerak:

Yuqoridagi sheʼrda Vatan, uning qismlari, boʻlaklari, yaʼni uni tashkil qiluvchilari quyosh, oy, zamin uygʻunligi tarannum etiladi.

Vatanim qaydadir?

Qalbim soʻroqlar,

Yuragim bogʻlangan

Yaqin-yiroqlar.

Vatan – yuragimning

Tugʻilgan joyi.

Oʻlkamning quyoshi,

Yurtimning oyi.

Vatanim jismida

Men ham bir boʻlak,

Vatanim menga-yu,

Men unga kerak.

Agar bu yerda Vatan obrazi lirik talqin etilsa, “Vatan iqbol kutar” sheʼrining har bir misrasi goʻyo harakat uchun dasturdek jaranglaydi:

Senda, menda, bizda,

Har bir oʻgʻil-qizda,

Yagonadir Vatan,

Asra uni har dam.

Sendan, mendan, bizdan,

Har bir oʻgʻil-qizdan

Vatan iqbol kutar,

Bizga imkon tutar.

“Bu bizning Oʻzbekiston” sheʼri esa respublikamiz viloyatlarining oʻziga xos jihatlarini iftixor bilan tarannum etadi. Bu sheʼrda ham bolalar uchun qulay savol-javob shakli tanlanadi:

– Qaysi yurtning nonlari

Kiritadi jonlarni?

– Minoralari baland

Samarqand bu, Samarqand!

Kavsar Turdiyevaning soʻnggi yillardagi ijodida turkum sheʼrlar katta oʻrin tutadi.

Bu, eng avvalo, kichik bogʻcha yoshidagi bolalar uchun moʻljallangan “Harakatli oʻyin” sheʼrlari turkumi. Ular “Tugʻilgan kun”, “Biz aqlli bolamiz”, “Tozalik – goʻzallik”, “Badantarbiya”, “Tandirimiz”, “Oftob chiqdi olamga”, “Sichqonchalar qoʻshigʻi” va koʻpgina boshqa sheʼrlardir. “Tugʻilgan kun” sheʼri barcha bogʻchalarda harakatli oʻyin sifatida tarbiyalanuvchilarni tugʻilgan kun bilan qutlash uchun moʻljallangan:

Akbarshoh:

Gulshodaning bugun tugʻilgan kuni,

Davra qurib tabriklaymiz biz uni,

Boʻyi oʻssin bunaqa

(Bolalar qoʻli bilan baland harakatni qilishadi).

Yigit:

Qizcha boʻlsin bunaqa, bunaqa

(Bolalar qoʻli bilan “aʼlo” harakatini qilishadi).

Jumladan, sichqonchalar qoʻshigʻida ham jonivorlarni jonlantirish orqali bolalarga axloq-odobning ilk saboqlari beriladi:

Cha-cha-cha,

Salom, sichqoncha.

Choʻm-choʻm-choʻm,

Qilaylik achom.

Chiy-chiy-chiy,

Yur, oʻynaylik-chi.

Cha-cha-cha,

Xayr tonggacha.

Bu sheʼr ham qofiyalarning jarangdorligi, harakatlarning tezligi, taqlidiy soʻzlarning koʻpligi va bolalarga tanish soʻzlar ishlatilishi bilan bolalar diqqatini oʻziga jalb qiladi va tez yodlanadi. Xuddi “Oftob chiqdi olamga” sheʼridagi kabi:

Oftob chiqdi olamga

Nuri tushdi xonamga.

Sen quvnoqsan, men quvnoq,

Davraga tushgin, oʻrtoq.

Quvnoq qoʻshiq boshlanar,

Taq-taq qilar poshnalar

Taq-taq-taq, tuq-tuq-tuq,

Oʻynamagan bizda yoʻq.

Kavsar Turdiyevaning koʻplab turkumlari, jumladan, koʻchalarga, kasblarga, hayvonot olamiga, dorivor giyohlarga, yoʻl harakati qoidalariga, meva va sabzavotlarga bagʻishlangan. Yana uning turli shakldagi alifbolari ham diqqatga sazovordir. Masalan, Kavsar Turdiyevaning qaysi sheʼr turkumini oʻqimang, ularda maʼnaviy barkamollikka chorlash, yurtning ravnaqini koʻrish istagi barq uradi. “Toshkent koʻchalari” turkumiga kiritilgan “Mehribon”, “Iltifot”, “Orzu”, “Vijdon koʻchasi” haqidagi sheʼrlari bunga misol boʻla oladi. Masalan, “Vijdon koʻchasi” sheʼrini olaylik:

Koʻchamga bosganing on,

Senda uygʻonar vijdon.

Menga tomon qadam tashlaysan,

Soʻngra oʻylay boshlaysan.

Xafa qilgan kishingni,

Qilgan yomon ishingni.

Oʻtgan boʻlsa ayb-qusur,

Borib soʻraysan uzr.

Hatto ogʻir boʻlsa ham,

Xatolaring olgach tan.

Vijdoningni sozlaysan,

Soʻngra nafas rostlaysan.

Bu sheʼrlar kichik yoshdagi oʻquvchilar koʻz oʻngida mehr, iltifot, vijdon kabi mavhum tushunchalarni jonlantirishga yordam beradi. Uning kasblar haqidagi 1-4sinf oʻquvchilariga moʻljallangan sheʼrlari 100 ta kasbga bagʻishlangan va ular turli hajmga ega: 1-sinf uchun 4 qatordan, 2sinf uchun 6,3-sinf oʻquvchilari uchun 8,4-sinf oʻquvchilari uchun 12 qatordan iborat va turli-tuman kasblarni oʻz ichiga oladi. Masalan, “Kinolog” yoki “Landshaft dizayneri”, “Laborant”, “DAN xodimi”, “Ofitsiant”, “Telefon operatori”, “Etnolog”, “Ixtiolog” va boshqalar.

Mana “Landshaft dizayneri” sheʼrini oʻqib koʻraylik:

Landshaft ne? Oʻylab qara,

Bir xil yer bu, manzara.

Bir xillikni bezay der

Shu sohada dizayner.

Rassom sezgisi hamda

Yuksak did bordir unda.

Binoga boʻlsin monand,

Maydonda koʻkat, daraxt.

Naqshdek ekilgan gullar

Goʻzal tus hosil qilar.

Eng oddiy koʻrimsiz joy,

U boʻlsa ochar chiroy.

“Kasblar alifbosi” haqidagi sheʼrda turli kasbni orzu qilgan bolalar ana shu sohada eng mahoratli, eng bilimdon va yurtining obroʻ-eʼtibori uchun xizmat qilishni orzu qiladi.

Masalan, agronom oyga tarvuz-qovunlar, paxta ekib, ularni karvon orqali yerga yuborishni orzu qiladi. Bogʻbon yangi nav yaratishni xohlaydi.

Harflar haqida juda koʻp sheʼrlari mavjud. Masalan, “Harflar ustaxonasi”, “Bemor B”, “Harflar sheʼr yozishgani haqida”. Ularda sheʼrlarni maʼrifiy va maʼnaviy maqsadi birlashib ketadi va oʻquvchida zavq uygʻotadi. Bola ruhiyatining turli qirralari aks etadi.

Kavsar Turdiyeva bir sheʼrida harflarning shakli haqida maʼlumot beradi. Masalan:

A harfi koʻp yoshidan,

Alifbening boshida.

Oʻxshar ikki oyoqqa,

Tomga, ikki tayoqqa.

Shoira hatto toʻrtliklarga ham quvnoqlikni, tarbiyani va maʼrifatni joylaydi. Masalan, V harfiga yozilgan sheʼr:

A harfga qoʻshsang meni,

Va deb bogʻlayman seni.

Nimadir bir jon-u tan?

Men, oilam va Vatan.

Yoki P harfiga:

Paqillogʻi paqillab,

Yursa kimdir laqillab,

P harfidan beomon,

Bir soʻz kelar – Pushaymon.

Kavsar Turdiyevaning koʻpgina sheʼrlari sujetli. Ularda qahramonlar oʻzlarining aynan bolalarcha xulq-atvori bilan kattalarni bolalikka qaytarsa, kichik oʻquvchilarni hayratga soladi. Ularning begʻubor qalbi va orzu-tilaklari aks etadi. Masalan, “Telefon” sheʼrida telefondan ikki opa-uka tinmasdan oyisiga qoʻngʻiroq qilishi tabiiy aks etgan. Mana, ular qoʻshni bolalarni uyga taklif qilib mehmon qilishdi. Sovitgichdagi bor yegulikni “quritishdi”. Mana, qoʻshnisi oʻz bolasini qarab turish uchun tashlab ketdi. Ular butun uyni boshiga koʻtarib, bolakayni zeriktirmaslik uchun uni ot boʻlib mindirishdi, oynani sindirishdi. Keyin yuqori qavat balkonidan uning yelkasidan ushlab, pastdagi voqea-yu manzaralarni tomosha qildirishyapti. Sheʼr quyidagicha yakunlanadi. Bolalar onasiga telefon qilib, shu haqida xabar berishadi:

Endi-chi, balkon osha

Qilayapmiz tomosha.

Uni mitti qushlardek

Yelkasidan ushladik.

Koʻylagidan tutyapmiz,

Onasini kutyapmiz.

Pastga qarar biz bilan,

Gaplashsinmi siz bilan?

Goʻyo qolganday tildan,

Oyim “oh” dedi birdan.

Yo telefon buzildi,

Yo simlari uzildi…

Kavsar Turdiyevaning qahramonlari quvnoq, ochiqkoʻngil, biror notoʻgʻri ish qilib qoʻyishsa, albatta, oʻz xatolarini tushunishadi. Yoki boʻlmasa, bu xatolarni oʻquvchi anglaydi va uni oʻzida tuzatishga harakat qiladi.

Uning mumtoz bolalar sheʼriyati namunalariga aylangan “Oyim bilan arazlashdim”, “Yodlasam boʻlmasmidi?”, “Kattamanmi yo kichik?”, “Yozma ish”, “Momaqaldiroq” kabi sheʼrlari bolalar adabiyotiga bagʻishlangan turli anjumanlarda yuqori baholangan. “Yozma ish” va “Yodlasam boʻlmasmidi?”, “Momaqaldiroq” sheʼrlari esa “Zumrasha” bolalar hajviy kinojurnalida ekranlashtirilgan. “Yodlasam boʻlmasmidi?” sheʼrida kichik qahramon maktabga sheʼrini yodlamay boradi va dars oldidan moʻjiza sodir boʻlishini intiqlik bilan kutadi. U hamma narsaga rozi: shanbalikka chiqishga ham, hatto shifokor kelib hammaga ukol qilishiga ham. Ammo moʻjiza sodir boʻlmadi: oʻqituvchi hammadan sheʼr yodlab berishni soʻraydi.

Shoiraning “Sumalak va ming tilak”, “Irkitvoy va Kirketjon” kabi sheʼriy ertaklarida voqealar zanjirli boʻlib, ular eng kichik yoshdagi oʻquvchilar ongiga tezroq yetib boradi.

Irkitvoy pashsha bilan doʻst boʻlib, avval qoʻshni qizcha, soʻng qoʻshni amaki, keyin oyisi oldiga uchib boradi, ammo uni hech kim tanimaydi. Mazkur sheʼriy ertak ozodalik targʻibotining eng goʻzal namunasidir.

Uning “Sumalak va ming tilak” sheʼriy ertagi milliy qadriyatlarimizning bolalar tarbiyasidagi ahamiyatini koʻrsatadi. Qizaloq sumalakka solish uchun toshlar yigʻish bahonasida tilaklar ham yigʻadi. Kapalak, uloqcha, oyisi, opoqi, doʻstdan tilaklar oladi. Sheʼr shunday boshlanadi. Tilaklarning bari ezgu.

Ketdi sovuq, ketdi qor,

Salom, goʻzal gulbahor.

Salom, navroʻz, yashillik,

Ezgulik va yaxshilik.

Kavsar Turdiyeva hozirgi zamon oʻzbek bolalar sheʼriyatida oʻz ovoziga, oʻz uslubiga ega. Uning sheʼrlari yosh avlod tarbiyasida katta ahamiyatga ega.

Mamasoli JUMABOYEV

“Bolalar adabiyoti” (Oʻqituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013) darsligidan