Toʻlqinini, boʻronini koʻrmagan odam
Dengiz doim notinch deb oʻylashi mumkin,
Inson ham shu, farosatda beozor, sokin,
Lekin yurak qatlarida toʻfon yashirin.
QATNASHUVCHILAR
Jalol – kolxoz raisi, 64 yoshda.
Saodat – xotini, 60 yoshda.
Iskandar – ukasi, 60 yoshda.
Yoʻlboshlovchi, politsiyachi, muxbir, sayyohlar va boshqalar.
Voqea shu kunlarda Istanbul shahrida boʻlib oʻtadi.
MUALLIFDAN
Inson qalbining boyliklari ichida Vatan tuygʻusi deb atalgan bebaho javohir bor. U – yuragimizning quvvati, eʼtiqodimizning salimligi, hayotimizning butunligidir. Uni his qilmagan farzand, tarannum etmagan ijodkor yoʻq.
Vatan – Navoiy va Mashrabning iztirobi, Bobur va Furqatning sogʻinchi…
Men chet ellarda safarda boʻlganimda turli sababga koʻra xorijda qolib ketgan vatandoshlarni koʻrganman. Ularning koʻzlari tubiga choʻkkan dard yuragimda iz qoldirgan. Bu koʻzlar baʼzan tunlari xayolimda gavdalanadi, azob beradi va azob barobarida oʻz qismatim uchun shukronalik hissini koʻnglimga soladi.
Hayotda qoʻyilgan bir yanglish qadam baʼzan umrlik qiynoqqa sabab boʻladi. Men qalamga olgan Iskandarning qismati shunday.
Vatan urushida xalqimiz qoʻlga kiritgan gʻalaba yigirma million jon hisobiga kelgan. Iskandar ham oʻsha qurbonlar qatoriga kiradi. Lekin u eng baxtsiz qurbon – tirik qurbon.
Qahramonlarim oʻz xatolari va armonlari bilan, ishonchlari va ishtibohlari bilan shu zaminda yashab turgan odamlar… Ana shu soʻzlar bilan, aziz doʻstlarim, bu fojeiy qismat tarixini sizning hukmingizga havola etmoqdaman.
Yaqinlashayotgan kuchli poʻrtana tovushi, kema zirhiga urilgan toʻlqinning qarsillashi eshitiladi. Chaqmoq, chaqadi, momaqaldiroq gumburlaydi.
“Diqqat! Diqqat! Beruniy sayyoh kemasi radiouzelidan gapiramiz. Shimoldan kelgan havo oqimi Oʻrta Yer dengizida shamolning kuchayishi, chayqalishning oshishiga sabab boʻlmoqda. Hurmatli sayyohlar! Kema palubasiga chiqish qatʼiyan man etiladi. Boʻron 9 ball, dengiz 8,5 ball”.
Boʻron kuchaya boradi. Toʻlkinlarning dahshatli gumburlashi chayqalishning zoʻrayganligidan darak beradi. Nihoyat shamol va chayqalish pasayadi.
“Diqqat! “Beruniy” sayyoh kemasi Bosfor boʻgʻozida suzib bormoqda. Bir necha daqiqadan soʻng kema Istanbul bandargohiga kiradi”.
Birinchi manzara
Istanbul. Mashhur Kapali charshi oldidagi maydon. Chap va oʻng tomonda timlik rastalar. Orqada shahar, machitlar, minoralar, zamonaviy koʻp qavatli uylar. Uzokda koʻm-koʻk Bosfor koʻrfazi.
Kemalar. Ular ichida yirik boʻlib qizil bayroqli “Beruniy” kemasi ajralib turadi. Bozor oldidagi maydondan turli toifadagi kishilar: turklar, inglizlar, yaponlar oʻtib turadilar. Aravachalarda yuk tortib borayotgan xizmatkorlar, ular ortida sigareta tutatib kelayotgan boyvachchalar. Gazeta sotayotgan bolalarning ovozlari:
– “Gazet! Gazet! Gazet! “Hurriyat”, “Gunoydin”…
Janob prezident hazratlarining maʼruzalari, Jopuniya Amrikoning choʻkmas harbiy kemasi oʻlur!”
Sigareta sotayotgan odam:
“Sigaret, sigaret! “Malburo”, “Malburo!”
Kepqoling!”
Gadoy
(Oʻtkinchiga)
Sadaqa kiling, janob! Sadaqa qiling, ser!
Sahnaning asosiy qismi qorongʻulashadi va old sahnaga yoʻlboshlovchi turk ayol yetagida bir guruh oʻzbek sayyohlar kirib keladilar.
Yoʻlboshlovchi
Mana, keldik. Sharq bozori degan joy shu yer,
Jondan boshqa hamma narsa bunda muhayyo.
Dunyo bozor degan gap bor, lekin aslida
Istanbulning Sharq bozori oʻzi bir dunyo.
U dunyodek bepoyonu dunyodek rangin,
Dunyo kabi savdosi ham, gʻavgʻosi ham koʻp.
U shunday bir saltanatki, boyligi olam,
Sultonlari qatorida gadosi ham koʻp.
Bu tomonda gilam rasta, bu yon zargarlik,
Bu qatorda ketganicha bazzozlik – mato.
Boshdan-oyoq kezmok uchun Sharq bozorini
Bir kun emas, bir hafta ham yetmaydi hatto.
Ammo bizning ixtiyorda ikki soat bor,
Istagancha koʻring, xarid qiling, iltimos.
(Saodat oqsoqlanib toʻdadan ajralib chiqadi va chekkadagi skameykaga oʻtiradi. Uning yoniga Jalol keladi.)
Faqat
(soatiga qarab)
Ikki soatdan soʻng, yaʼni oltida
Avtobusda uchrashamiz, kechikmang, xolos.
(Sayyohlar yeovur-yeuvur bilan tarqala boshlaydilar.)
Sumkali sayyoh
Qulmuhammad aka! Nima xarid qilasiz?
Yangamizga tilla sirgʻa oling!
Muxbir
E, ukam,
Bunda pulga tilla tugul, jez ololmaysiz.
(Fotoapparatini chiqarib, hammayoqni suratga ola boshlaydi.)
Termosli sayyoh
(Sumkali sayyohga)
Jiyanim shim olib keling, degan.
(Kreozga qarab)
“Leu straus”,
Tanlashvoring, birodar!
Ayol sayyoh
(Termosli sayyohga)
E, kimga aytyapsiz!
Erkak kishi shim tanlashni bilar ekanmi,
Yuring, sizga oʻzim tanlab beraman.
(Ketishadi.)
Saodat
Voy, voy –
Oyoqqinam tamom boʻldi.
(Tuflisini yechadi.)
Jalol
Senga aytdim-a,
Uzoq yoʻlga baland poshna tufli kiyma, deb!
“Ular”, – deding, – “Angiliston, Farangistonga
Shippak kiyib boramanmi, u yurtdagilar
Nima deydi”, deb gapimga quloq solmading.
(Saodatning oyogʻini koʻrib)
Bay-bay… Shoʻrlik… Tovoning goʻsht boʻlib qolibdi.
(Sumkadan yod, paxta olib xotinining oyogʻini muolaja qildi).
Saodat
Qariganda sayyohatga chiqmay men oʻlay,
Uyginamda jujuqlarni bagʻrimga bosib,
Televizor koʻrib yotsam boʻlmasmidi-ya!
Jalol
Bunday safar hammaga ham vasib boʻlmaydi –
Shuncha yurtni koʻrdik. Koʻp ham noshukur boʻlmang.
Daniyadan yoʻlga chiqib, yarimdunyoni
Kezib, mana, Turkiyaga keldik.
(Shoirona)
Parivash –
Nozaninim, sarvqomatim, oyogʻingizga
Butun boshli Yevropani poyandoz qildik.
Ushalmagan yana qanday orzulari bor?
Saodat
Bittagina orzum – eson-omon uyimga
Yetib olsam boʻldi. Endi ikki dunyoda
Sayohatni orzu qilmay. Boʻlarim boʻldi.
Hammasidan chayqalishi yomon boʻlarkan.
Har gal toʻlqin qarsillatib kelib urganda
“Endi oʻldim” deyman. Bay-bay, kema jonivor
Argʻimchoqday uchadi-ya!
Jalol
Yoshlik paytingda
Hayinchakka toʻymay qolgan boʻlsang mabodo,
Maza qilib uchib olding.
Saodat
Ichak-chavogʻim
Naq teskari boʻlib ketdi. Voy, boshginam-yey!
Sumkali sayyoh
(Hovliqib kiradi)
I-e, sizlar nima qilib oʻltiribsizlar,
Axir bozor qizigandan qizib yotibdi.
Jondan boshqa hamma narsa bor ekan, yanga,
Sizga nima kerak, yuring!
Jalol
Bizga jon kerak.
Saodat
(Jalolga)
Kamoljonim, yaponskiy magnitafon deb
Koʻp yalingan edi, boring, oling, dadasi.
Men shu yerda oʻltiraman.
Sumkali sayyoh
(Bosh barmogʻini koʻrsatib)
Bundoqlari bor.
Yuring, oʻzim koʻrsataman.
Jalol
Ovora boʻlmang,
Bir kamimshu uzoq yurtdan… E, keling qoʻying.
Sumkali sayyoh
Bilganingiz…
(Chiqadi. Sukut.)
Jalol
Xotin, nega jim boʻlib qolding?
Saodat
Dadasi…
Jalol
Ha.
Saodat
Ertalabdan beri koʻnglimda
Bir xiralik bor.
Jalol
Sogʻinchdan, darmonsizlikdan…
Saodat
Undan emas. Hali sizga aytay dedim-u,
Yuragingiz gʻash boʻlmasin deb indamadim.
Jalol
Xoʻsh, nima gap?
Saodat
Nonushtadan keyin anovi
Ayo Soʻfiya masjidiga bordik…
Jalol
Xoʻsh?
Saodat
Shunda
Bir turk bizga juda uzoq tikilib qoldi.
Jalol
Nima boʻpti?
Saodat
Men choʻchidim, afti bir xunuk…
Basharasi toʻla chandiq, qora plashda.
Hassa tutgan. Siz unga hech qaramadingiz.
U koʻzini olgani yoʻq.
Jalol
Qarasa nima?
Bir anqovdir.
Biz ularga, ular bizlarga
Anqayamiz. Qoʻsh tomosha…
Saodat
Tomosha boʻlsa
Goʻrga edi. Ertalabdan beri ketmaydi.
Muzeyda ham, sultonlarning saroyida ham
U ergashib yurdi. Bir payt yaqin kelganda
Qaradimu yuragim bir shuvillab ketdi.
U koʻzini olib qochdi…
Jalol
Vahima qilma,
Har narsadan choʻchib vos-vos boʻlib qolibsan.
Sumkali sayyoh
(Yana paydo boʻladi.)
Charmkamzul oldim. Qalay, yarashibdimi?
Saodat
Yarashibdi. Binoyidek.
Jalol
(Oʻzicha)
Toʻqimdakkina.
(Sumkali sayyohga)
Omadingiz kelibdi-da.
Sumkali sayyoh
Kelganda qandoq!
Biz tomonda bunaqasi boʻlmaydi.
Jalol
(Kesatib)
Yashang!
Sumkali sayyoh
(Soatiga qarab)
Bir soatdan koʻproq vaqt bor.
(Bozorga kirib ketadi.)
Jalol
Eh, yoshlar! Yoshlar!
Matoh desa oʻzlarini tomdan tashlaydi.
Na andisha, na gʻurur, na istihola bor,
Anovining ikki koʻzi magazinlarda,
Biror narsa yarq etsa bas shoʻngʻib ketadi
Koʻrsichqonga koʻzi tushgan qirgʻiyga oʻxshab.
Dakki bersam, “Men bu yerga Napoleonning
Mozorini koʻraman, deb kelgan emasman”,
Deb aytadi, uyati yoʻq.
Saodat
Nima qilsin – yosh,
Kiyingisi keladi-da… Yoshligingizda
Oʻzingiz ham juda bashang kiyinardingiz.
Oq kitel-shim, oq kepka, oq brezent tufli…
Jalol
Tuflini biz tish poroshok bilan oqlardik.
Saodat
Ne boʻlsa hamdurust edi oʻsha kiyimlar.
Jalol
Ham arzonroq edi. Topish qiyinmas edi.
Saodat
Juvonlar ham hozirgidek kiyinmas edi.
Uzun koʻylak, uzun lozim, yeng bu yergacha.
(Barmoq uchini koʻrsatadi.)
Jalol
Durrachani aytmaysanmi? Uzoqdan koʻrib
Yuragimiz dukullardi.
Saodat
Ho…
Jalol
Hammagamas.
Sen boshqacha eding. Goʻzal, koʻzlaring jodu.
Men qishlokda ikki yilcha boʻlmadim, xolos,
Ikki yilda koptok oʻynab yurgan qizaloq –
Ofatijon, sarviqomat boʻlib qolibsan.
Saodat
Fargʻonadan siz ham boshqa boʻlib kelgansiz…
Dadasi… Hoy dadasi…
Jalol
Ha!
Saodat
(Koʻli bilan koʻrsatib)
Ana, kelyapti.
(Choʻchib tisariladi.)
Oʻsha odam! Qoʻrqyapman, keta qolaylik.
Jalol
Qani? Nega choʻchiysan-a?
Saodat
Ana, ana u!
(Qora sharpa daraxt panasida toʻxtaydi.)
Jalol
(Sharpaga)
Hoy sen kimsan?
(Sharpa jim.)
Gadomisan, qalandarmisan?
(Sharpa jim.)
Beriroq kel, hoy!
Saodat
Chaqirmang, ketsin daf boʻlsin.
Jalol
Dil biliyurmisan, gardash?
(Sharpa jim.)
Demak, turkmassan,
Arabmisan yo hindu, yo eroniymisan?
Notanish odam
(Sukutdan soʻng. Panada turgancha)
Hamma millat nomin aytding. Ammo ne uchun
Oʻzbekmisan, deb soʻrashga tiling bormadi?
Men oʻzbekman!
Jalol
Yo ajabo!
Saodat
Tavba, yo tavba!
Notanish odam
Nega hayron boʻlasizlar? Yo chet ellarda
Oʻzbeklarning borligini bilmasmidingiz?
Choʻchimangiz. Men xoin yo josus emasman.
Men bir xazon yaprogʻiman. Taqdir shamoli
Oʻz bogʻimdan yiroqlarga uchirib ketgan.
Necha yilki, hayotimdek xazon faslida
Bandargohga kelib bunda kema kutaman.
Jalol
Shoʻr peshona ekansan-ku. Gaping rost boʻlsa,
Panadan chiq.
Saodat
(choʻchib)
Yoʻq, dadasi, qoʻying, chaqirmang.
Turqi sovuq koʻrinadi. Juda qoʻrqaman,
Kimbiladi bu inson kim, murodi nima?
Yuring, ketdik, jon dadasi, safarimizning
Oxirida koʻrgilikka uchrab qolmaylik.
Begona yurt…
Jalol
(Saodatga)
Jimtur…
Notanish odam
Tezroq ketay… mabodo
Ona yurtdan bir kaft tuproq keltirmadingmi?
Jalol
Tuproq yoʻgʻ-u, u tuprokda bitgan mayiz bor.
(Sumkadan bir xaltacha olib uzatadi.)
Beriroq kel, ol, hayiqma, notanish odam.
Notanish odam
Yaqin borsam sizlarga gap tegmaydimi?
Jalol
Beriroq kel.
Notanish odam
(Panadan chiqib yaqin keladi. U plashda, yuzi chandiq. Qoʻlida hassa. Sochlari oppoq. Jalolning qoʻlidan xaltachani olib ochadi, bir dona mayizni oyeziga solib uzoq tamshanadi.)
Shukr, yurtim nafasini tuygandek boʻldim.
Qulluq, yurtdosh, ming tashakkur, taqdir hamisha
Nasibangni butun qilsin!
Jalol
Oʻzingni tanit,
Kimsan, qachon bu yoqlarga kelib qolgansan?
(Sharpa jim.)
Gapirsang-chi! Qayerliksan? Oʻzbekistonda
Biror kiming bormi? Aytsang, balki tanirman.
Notanish odam
Hech qayerda hech kimim yoʻq. Qismat dashtida
Bir shoʻrakman – yumaloq xas. Qurigan jismim
Zamonlarning quyunida mangu sargardon,
Vatani yoʻq, elati yoʻq bir benavoman.
Bu dunyoga qachon keldim – esimda ham yoʻq.
Bamisoli dunyo borki, men borman. Shuncha –
Uzoq boʻldi bu gʻurbatkash umrim. O, mendan
Hech narsani soʻrama, qoʻy!
Jalol
Ey, jabrdiyda,
Ne balolik qismat seni bu kunga soldi?
El oldida yuzing shuvit boʻlsa, uni ayt.
Haqiqatda agar josus, xoin boʻlmasang,
Oʻzga neki gunoh boʻlsa, uning avfi bor.
Mard bir oʻlar, nomard yuz. Ha! Egilgan boshni
Qilich kesmas, degan gap bor. Qolgan umringni
Ayriliqning azobida oʻtkazma, yurtdosh.
Tortinma ayt, yurtga qaytmoq niyating boʻlsa,
Men qoʻlimdan kelganicha yordam berayin.
Notanish odam
Ammo mening najotimga na-da sen, hatto
Parvardigor qodir emas.
(Sukut.)
Qirq yil ilgari
Men oʻlganman. Qaragʻayzor oʻrmon ichida
Koʻmilganman. Roʻparangda turgan – arvohim.
Saodat
Bu ne dahshat! Tush koʻryapman. Yoʻq, bu oʻng emas.
Qoʻrqinchli tush!
Jalol
Beriroq kel, nega qoʻrqasan?
Qayerdadir koʻrgandekman…
(Sukut.)
Yoʻq, eslolmadim…
Mabodo sen biz tomonda – eski Qoʻshtepa,
Yangi nomi Engels – unda boʻlmaganmisan?
Notanish odam
(Choʻchib tushadi, yaqin kelib bir Jalolga, bir Saodatga tikiladi, hayajonga tushadi.)
Boʻlmaganman, yoʻq. (Nari ketadi.)
Jalol
Oʻzingni yashirma, tokay –
Berkinib kun koʻrmoq mumkin!
Notanish odam
(Oʻzicha)
Qanday tasodif!
Zamon, makon deb atalgan poyonsizlikda
Qitʼalar va yillar osha bundoq uchrashuv!
(Jalolga)
Qoʻy, soʻrama. Surishtirib nima qilasan?
Foydasi yoʻq.
Jalol
Mayli, yurtdosh, oʻzing bilasan.
Biror nafim tegarmikin deb oʻylagandim,
Aftodahol koʻrinasan.
Saodat
Yorugʻ dunyoda
Qancha baxtsiz odamlar bor!..
Jalol
(Yonidan pul chiqarib uzatadi)
Mana buni ol,
Bir kuningga yaratarsan.
Notanish odam
Yoʻq, kerak emas,
Kambagʻalman, lekin gado boʻlganimcha yoʻq.
(Muxbir kirib keladi.)
Muxbir
Jalol aka, yanga, qani bu yerga turing,
Abadiyat uchun bitta kadr qilamiz.
(Fotoapparatni toʻyerilaydi. Notanish odam ketadi. Muxbir bir-ikki suvratga oladi.)
Ana boʻldi.
(Bosh barmogʻini koʻrsatib)
Mana bundoq rasm chiqadi!
(Notanish odam ketgan tomonga qarab-qarab qoʻyadi va ketadi.)
Jalol
(Atrofga qarab)
Xah, qochirib yubordi-ya!
Saodat
Shoʻrlik bevatan…
Qoʻying, mayli, bir hisobda ketgani yaxshi.
Dard-hasrati qurib ketsin, koʻnglimni ezdi.
Jalol
Hayotimda bir savob ish qilay deb edim.
Vatanidan judo boʻlgan bechora ekan.
Bir yordamimtegib qolsa, yomon boʻlmasdi.
Saodat
Lekin oʻzi istamasa nima qilasiz?
Jalol
Uni topish kerak.
Saodat
Qanday qilib topasiz?
Jalol
Ana, oʻzi keldi.
Notanish odam
(Kirib keladi.)
Yana keldim, oʻzimni
Tanitmoqchi emas edim. Lekin oʻylasam,
Keyin armon boʻlar ekan. Mayli, aytaman.
Lekin bitta shartim: gap shu yerda qoladi,
Na bu joyda, na Vatanda biror kimsaga
Men toʻgʻrimda soʻzlamaysiz.
(Sukut.)
Endi eshiting.
Qoʻshtepaning guzarida bir tut bor edi,
Yuz yillik tut…
Jalol
(Saodatga)
Ha, aytdim-ku, uni koʻrganman.
Notanish odam
Oʻsha tutdan sal pastroqda, eski xovlida
Usta Ahmad yashar edi.
Jalol
U mening otam.
Bilarmiding?
Notanish odam
Ha. Urushning birinchi yili
Halok boʻlgan edi.
Jalol
Toʻgʻri. Ayt, kimsan oʻzing?
Notanish odam
Sen oʻshanda endigina uylangan eding,
Jonon kelin Saodatni
(Saodat choʻchib ketadi.)
Bagʻringga bosib
Yotganingda sahar payti qora xat keldi.
(Jalol va Saodat lol.)
Shunda hali oʻn sakkizga toʻlib toʻlmagan
Ne sababdir uydan ketib qolgan Iskandar
Ukang keldi… Ostonada turgancha yigʻlab
Onasiga vido aytib urushga ketdi.
Shu boʻyicha qaytgani yoʻq.
Jalol
Ukam Iskandar
Novgorodda halok boʻldi.
Notanish odam
Afsus…
Jalol
Ming afsus,
U mard edi.
Notanish odam
Afsus shuki, u oʻlmay qoldi.
Jalol
Yoʻq… Nahotki…
Notanish odam
Men boʻlaman oʻsha Iskandar!
(Saodat qichqirib yuboradi.)
Jalol
Yolgʻon! Yolgʻon! Sen u emas! Iskandar oʻlgan!
Mening ukam Vatan uchun jonini berib,
Yer qaʼrida yotibdi. Sen arvohni tinch qoʻy.
Notanish odam
Tanimading, yo tanishni istamading. Sen –
Qahramonning akasisan, shunisi maʼqul.
Qabih chindan koʻra ezgu yolgʻon yaxshiroq.
Sen aytgancha boʻlsin, gapim yolgʻon, afsona.
Hech choʻchima. Shaʼningga dogʻ tushirmayman. Yoʻq!
Men oʻlganman. Oʻlganimcha qolaman. Ammo,
Bir oʻtinchim – onam tirik bormi – shuni ayt.
Ayt, yashirma. Oʻzimni fosh qilmayman, ishon.
Faqat onam oʻlgan boʻlsa aza ochaman,
Yigʻlab-yigʻlab yuragimni yozaman, xolos.
Agar tirik boʻlsa, sendan bitta iltimos:
Jigarlik qil, ukang ado eta olmagan
Vasiyatni sen bajargin.
(Qoʻynidan tumor oladi.)
Mana bu – tumor.
Meni jangga kuzatarkan, onam bechora
Shuni tikib bergan edi. Aytgan ediki:
“Sen kenjamsan, jangdan omon qaytasan. Axir,
Meni goʻrga qoʻyadigan oʻzingsan, bolam!
Bolam! Sening diydoringni koʻrmagunimcha,
To qiyomat ilhaq boʻlib yotaman. Bilki,
Boʻyningdagi tumor emas, onang yuragi.
Tilagim ham vasiyatim shuki, sen qaytgach,
Qachon vaqti qazo yetib dunyodan oʻtsam,
Shu tumorni oʻzing boshimostiga qoʻygin”.
(Sukut.)
Onaginam, yuraging-ku meni asradi,
Men sutingni oqlolmadim. Beomon qismat
Bolangni oʻz Vatanidan benasib qildi.
(Jalolga)
Agar onam tirik boʻlsa, jigarim, endi,
Mana tumor, vasiyatni oʻzing ado et.
(Saodat davorga suyangancha, Jalol boshini ushlab tebratganicha lol.)
Demak… onamoʻlgan. Meni kuta-kuta u
Ilhaqliqda ado boʻlgan. Kechir, onajon!
Kechir meni! Kechir meni! Men odammanmi?
Egasi yoʻq, sanqib yurgan bir qari itman.
Benavoman, bedavoman.
(Ketadi.)
Jalol
Iskandar! Toʻxta!
(Iskandarning orqasidan chiqadi.)
Ikkinchi manzara
Karvonsaroy mayxonasi. Sahna ichkarisida ikki, uch, toʻrt kishili yasatigʻliq stollar. Mayxonaning oʻng tomonida sahna. Lekin u bizga koʻrinmaydi. Stollarda bizga tanish sayyohlar. Toʻrt ayol bir stol atrofida. Saodat ham ular orasida. Hammaning koʻzi sahna tomonda. Muzika yangrab turibdi. Raqqosa va cholgʻuvchilarning soyasi devorda akslanadi. Sahna oldida – uch kishilik stol atrofida Jalol va Iskandar. Sahna orqasi qorongʻulashib, biz faqat Jalol va Iskandarni koʻramiz.
Jalol
Bu dunyoda judolikning turfa xili bor.
Birov yordan ayriladi, birov diyordan.
Yoʻqotishlar ichida eng mushkul, eng dahshat –
Bu oʻzlikni yoʻqotmokdir. Eh, sen Iskandar!
Sen oʻzingni yoʻqotibsan. Qanday koʻrgilik!
Iskandar
Gunohim shu – tirik qoldim. Ming pushaymonman.
Jalol
Aybing tirik qolganingmas…
Iskandar
Tirik oʻlganim.
Jalol
El-yurt mayli, qarindoshu urugʻlar, mayli,
Onangni hech xayolingga’keltirmadingmi?
(Iskandar qayeu ichida bosh tebratib oʻtiradi.)
Sendan keyin uch oy oʻtmay men ham joʻnadim,
Grodnoda yaralandim. Tuzalib chiqib,
Elbagacha bordim. Umr bor ekan – qaytdim.
Oʻsha kunni unutmayman – onam bechora
Tut tagida kir yuvmoqda ekan. Koʻrdiyu: –
“Bolam, bolam!” deb yelkamga osilganicha
Yigʻlayberdi. Sovun yuqi qoʻllari bilan
Yuzlarimni, boshlarimni silab yigʻladi.
“Nega oʻzing qaytding, bolam, ukaginangni
Qayerlarga tashlab kelding?” deb faryod chekdi.
Keyin bilsam, sendan qoraxat kelgan ekan,
Xat yonida komandiring Danilov yozgan
Maktub ham bor ekan: “Ona! Farzanding bilan
Iftixor qil! – deb yozibdi – oʻgʻling qahramon!”
(Sukut.)
Yillar oʻtdi. Oltmish toʻrtning bahori edi,
Moskvada veteranlar anjumanida
Bir polkovnik menga uzoq tikilib qoldi.
Biz tanishdik. Qaraki, u Danilov ekan.
Meni senga oʻxshatibdi. Quchoqlab oldi,
Novgorodga birga bordik. Qabringni topdik.
“Qabring” dedim, meni kechir – oʻzga ne deyin?
Qorongʻulik choʻkadi. Oʻrmondagi yalanglik. Danilov va Jalol lavha yonida.
Danilov ovozi
Qirq uchinchi yil. Yettinchi sentyabr edi.
Bizning rota olov seli ichida qolib,
Bu yerda yov hujumini qaytarar edi.
Biz oz qoldik. Lekin yovga taslim boʻlmadik.
Iskandaring shunqor edi. U yakka oʻzi
Toʻrtta tankni yondirdiyu beshinchisiga
Qoʻlidagi granata bilan tashlandi.
Koʻz oldimda tank va inson roʻbaroʻ keldi.
Bamisoli ertaklarda yovuz maxluqqa,
Qoradevga koʻkrak tutib tik hamla qilgan
Pahlavondek edi oʻsha damda Iskandar.
Lekin, afsus, ertakdagi kabi boʻlmadi,
Vahshiy kuchni yengolmadi mardlik, adolat…
Koʻz oldimda tank doʻstimni… dahshat!
(Sukut.)
Ey, doʻstim!
Endi mening diyorimda, qabring ustida
Qaragʻaylar alla aytib tebranmoqdalar…
Qorongʻulik. Soʻng yana Karvonsaroy. Jalol va yigʻlayotgan Iskandar.
Jalol
Oʻsha yerning tuprogʻidan bir kaft keltirib
Men Jasorat maydonida qabr yasatdim.
U qabrda yil – oʻn ikki oy navbahorning
Chechaklari alvon-alvon boʻlib yotadi.
Iskandar
Bas, ezilgan yuragimni qaytadan ezma.
Yolgʻon shuhrat sharif qilgan ismimga laʼnat.
Oʻsha jangda tank ostida majaqlanmasdan
Tasodifan tirik qolgan jismimga laʼnat!
Kani edi, haqiqatdan men oʻlgan boʻlsam,
Qani, chindan unib yotsa qabrimda gullar,
Qani edi, halok boʻlgan doʻstlarim kabi
Mangu sukut ogʻushida rohatda yotsam.
Odam nasli azal abad oʻlimdan qoʻrqar,
Nechun, nechun? Axir oʻlim oliy masʼudlik,
Bor vujudning, jonu ruhning osudaligi,
Ammo bu baxt mendan doim yuzini burdi.
Endi kimman? Na oʻlik, na tirik bir vujud,
Koʻzi ochiq, qadam tashlab yurgan qabrman.
(Sukut.)
Shunday qilib oʻsha kuni men omon qoldim,
Chuqurlikka qulabmanu hushdan ketibman.
Bir mahal koʻz ochsam, ikki bahaybat nemis
Avtomatni toʻgʻri qilib qarab turibdi.
Qismat ekan, asoratning achchiq alami,
Chidab boʻlmas qiynoqlari boshlandi. Inson –
Guldan nozik inson – vaqti kelsa temirdan
Mustahkamroq boʻlar ekan. Oʻshanda bildim.
Iztirobdan odam oʻlsa men oʻlar edim,
Oʻsha yillar dahshatini soʻzlamoq uchun
Yillar kerak…
(Qorongʻulikda koʻmir tashiyotgan asirlarning soyasi koʻrinadi.)
Xullas, bir kun yarimkechada
Yetti asir maslahatni bir joyga qoʻyib,
Poyloqchini gumdon qildik. Oʻrmonga qochdik.
Oʻsha damdan vaqt sezgisi yoʻqoldi. Qancha
Yugurganimni bilmayman. Tasavvurimda
Es-hushimdan judo boʻlib to bugungacha
Yuguraman, yuguraman… Hech toʻxtamayman.
Kimdan qochib bormoqdaman, qayga qochaman –
Menga sira ayon emas. Hayot bamisli
Qop-qorongʻu oʻrmon… Hatto tushlarimda ham
Toʻda-toʻda itlar meni quvlaydi…
(Sukut.)
Xullas,
Koʻzni ochsam, bir kulbada yotibman… Oqsoch
Nemis kampir boshim uzra oʻltirar edi.
U oʻrmondan behush holda topibdi meni.
(May ichadi va Jalolning qadahiga qarab)
Ichmayapsan?
Jalol
Jigar chatoq.
Iskandar
Sen ham qaribsan.
Namoz oʻqiysanmi?
Jalol
(Miyigʻida kulib qoʻyadi va bosh tebratib «yoʻq» ishorasini qiladi).
Sen-chi?
Iskandar
Jon deb oʻqirdim.
Lekin menda eʼtiqod yoʻq. U dunyoga ham,
Bu dunyoga ham.
Jalol
Ishonchsiz yashash – koʻrgilik.
Har yurakka bitta tayanch nuqta zarurat.
Busiz odam odam emas – boʻshliq boʻladi.
Iskandar
Menga qolsa eʼtiqodsiz yashashdan koʻra,
Changalzorning yarim vahshiy qabilasidek
Ilongami, toʻngʻizgami sigʻingan yaxshi…
Mening xasta jonimga ham bir aso kerak,
Ammo qani oʻsha imon? Oʻsha eʼtiqod?
Zamon barcha xudolarni arshdan qulatdi.
Savob, gunoh barbod boʻldi. U dunyodagi
Soʻroqlardan qoʻrqadigan odamqolmadi.
Men sargardon hayotimda nimani koʻrdim?
Hamma yerda imonsizlik, fahsh va qabohat!
Tubanlik bor – alhazar yoʻq. Biz nafas olgan
Shu havoga toʻlib ketdi yolgʻon sadolar.
Tuman xillik toʻlqinlarda tongdan tonggacha
Miyamizni aldoq bilan toʻldirmoqdalar.
Faqat bir gap: biz yaxshimiz, boshqalar yomon.
Jalol
Shuning uchun odamzotga ikkita quloq,
Bitta aql tarozusi berib qoʻyilgan.
Ikki yonga quloq solu bir mezon bilan
Oʻlchab oʻzing xulosa qil. Haqiqatni top.
Iskandar
Haqiqat yoʻq. Boʻlgan emas. Dunyoda faqat
Manfaat bor. Manfaat deb atalgan “choʻpon”
Odamzodni poda qilib haydab yuribdi.
Jalol
Ha, shubhasiz, sen tanlagan dunyoda shundoq.
Iskandar
Men tanlagan dunyo? Menda tanlash huquki
Bormi edi? Sargashta jon uchun dunyo – bir.
Ummonlar bir, sahrolar bir, daryolar ham bir,
Odamizod boshidagi savdolar ham bir.
Dunyo ikki boʻlsa sarhad bormi oʻrtada?
Jalol
Ha, sarhad bor. U odamlar qalbidan oʻtgan,
Bas, oʻzingni soddalikka solma, senu men
Faqat ikki odamemas, ikki olammiz.
Iskandar
Bir otayu bir onaning ikki farzandi
Oʻrtasida, demak, endi tubsiz jarlik bor…
Qani, ayt, men qaysi olam, qaysi jamiyat,
Qaysi vatan odamiman? Ajrim qilib ber!
Meni oʻzbek ona tugʻib, alla aytdiyu
Nemis ona olib chikdi ajal domidan.
Bir olamda koʻz ochdimu boshqa olamda
Umrimoʻtdi – endi qaysi dunyo nomidan
Soʻzlamogʻim kerak? Menga tushuntirib qoʻy.
Sarmoyadormanmi? Oʻshal ikkinchi onam
Ukasiga kuyov boʻldim va undan meros
Dyusseldorfning bankasida sarmoya qoldi.
Vaqt boʻldiki, oʻn ming aqcham yuz mingga bordi,
Vaqt boʻldiki, bir doʻkoncha tebratdim, xolos.
Yoʻqsilmanmi? Endi mendan yoʻqsil odam yoʻq,
Koʻzim xira, darmonsizman, tashlandiq zotman,
Xotin boshqa erga tekkan, oʻgʻil uylangan.
Bu oʻrmonda quyonlardek urchib, koʻpayib,
Quyonlardek tanimaymiz bir-birimizni.
Mana, mening tarjimai holim, ayt endi,
Qaysi dunyo roʻyxatiga qoʻshasan meni?
Jalol
Bu holatni ajrim qilmoq mening ishimmas,
Yurtga qaytsang, tegishli joy ajrim qiladi.
Faqatgina, maslahatim hech bir narsani
Berkitmay ayt, – ular hammasini biladi.
Iskandar
Qaysi aybim uchun soʻroq berishim kerak?
Tank majaqlab ketmagani uchunmi, yoki –
Arosatda omon qolgan boshim uchunmi?
Men fashistga askar boʻlib jangga kirdimmi?
Oʻz yurtimga oʻq otdimmi? Tuhmat qildimmi?
Jigar boʻlib yuragimni sen tushunmasang,
Meni kim ham tushunardi, shafqat qilardi?!
Jalol
Yoshlikda ham sen oʻlguday jizzaki eding,
Qaribsan-u, bu odatdan xalos boʻlmabsan.
Seni oʻldi degan edik, mayli, oʻlmabsan –
Lekin aybim nima, desang hayrat qilaman.
Qirq yil yurtga qadam qoʻymay benomu nishon
Yurganingni oʻzing gunoh sanamaysanmi?
Iskandar
Oʻylaysanki, men yurtimni sogʻinmaganman!
Umrim boʻyi yoʻl izladim. Nahot bilmaysan,
Asir zoti xoinga teng sanalgan axir!
Yov oʻqidan qoʻrqmaganman. Lekin oʻz eling,
Sen jon fido qilgan eling xoin sanasa,
Itdek otib tashlasa-chi? Alam qilmasmi?
Jalol
Avfi umum chiqqan edi.
Iskandar
Keyin kech boʻldi,
Ming bir sabab. Qaybirini senga aytaman.
Jalol
Qoʻy, gapirma. Shuncha yil-a! Vijdoning qani?
Iskandar
Vijdon… vijdon… oʻsha vijdon bormi oʻzingda!
Baʼzan meni oʻylaganda qiynalmaysanmi?
Qabrimdagi sovuq toshga qoʻling tekkan payt
Barmoqlaring kuymaydimi? Yoki koʻzingdan
Yoshing oqsa yanoqlaring lovullamasmi?
Koʻrib turib sen baxtimni tortib olding-a!
Koʻzlaringni olib qochma, menga tik qara.
Agar senda vijdon boʻlsa, bundoq qilmasding.
Indamaysan. Yoʻq, yodgorlik qoʻymading menga,
Gunohingni koʻmib, marmartosh bostirgansan!
Meni koʻrish senga qanchalar ogʻir!
Jalol
Menga nima daʼvoying bor?
Iskandar
Ha, bilmaysan-a!
Qorajarning yoqasida – pasqamlik joyda
Aka-uka nima uchun mushtlashgan edik?
Oʻn yettida edim, sen-chi, yigirma birda.
Meni rosa doʻpposlading, oʻshanda uyga
Engil-boshim qop-qora qon boʻlib qaytdim-u,
Onamga churq etganim yoʻq.
Jalol
Shuncha yil oʻtib
Hali eslab yuribsanmi? U gaplarni qoʻy.
Iskandar
Urganingni unutardim, lekin qalbimga
Xanjar sanchding sen – jigarim, qandoq unutay?
Men-ku uni jonimdan ham yaxshi koʻrardim,
Bilib turib Saodatni yoʻldan urding-a!
Jalol
Bunday soʻzni tilga olma. Saodat menga
Hammasini aytgan. Seni u sevgan emas.
Iskandar
Yolgʻonni qoʻy. U nur kabi pokiza edi,
Meni yaxshi koʻrar edi, uchrashar edik.
Bizlar xuddi qoʻsh kabutar edik, sen iblis
Qirgʻiy boʻlib changal solding. Gʻunchani uzding.
Jalol
Bas, Iskandar! Esdan chiqar goʻdak xayolni,
Bizlar sevib turmush qurdik.
Iskandar
Bu gap ham yolgʻon,
Sen chiranchoq, manman eding. Eng goʻzal qizni
Qoʻlga olib doʻstlaringga maqtanib yurding.
Bilardingki, men ishqida devona edim,
Sheʼrlar yozib yurar edim. Koʻrganda titrab,
Vujudimda sirli otash gurillar edi.
Majnunligim ayon edi butun qishloqqa.
Sevmagansan! Saodat ham sevmagan seni,
Hech sevishi mumkin emas. Sen – zoʻravonsan.
U meniki edi – axir.
Jalol
Sen bola eding.
Oʻgʻil bola oʻn yettida bola boʻladi,
Qizni esa, erga bersang ona boʻladi.
U munosib emas edi senga, gapirma.
Iskandar
Bolamidim? Koʻngillilar safiga turib
Jangga ketgan, qahramonlik qilgan Iskandar –
Bolamidi? Uning shonu shuhrati bilan
Sen kekirib yuribsan-ku!
Jalol
Bas qil!
Iskandar
Quloq sol!
Sen bilmaysan, men oʻshanda jangga ketarkan,
Yuragimga alam oʻsha oʻtin solib ketganman.
Oʻsha oʻtni tigʻ uchida olib oʻtganman.
Shu oʻt bilan tikka bordim nayzabozlikka,
Yonayotgan binolarga oʻzimni urdim.
Qahramonlik qidirmadim, oʻlim qidirdim.
Lekin afsus… Ajal degan it ekan asli,
Qochsang quvar ekan, quvsang qochaverarkan.
(Sukut.)
Sen uylangan kun yodimdan sira chiqmaydi,
Mehmonlarni kutib oldimshirin soʻz bilan,
Kulib yurib choy tashidim. Lekin yuragim
Hoʻngrab, hoʻngrab yigʻlar edi. O, bilarmisan,
Toʻying menga aza boʻldi, yor-yor – marsiya.
Oʻsha kuni birinchi bor ichdim, mast boʻlib
Raqsga tushdim. Hamma yayrab qarsak chalardi.
Men bamisli qush qanotin yozib havoda
Charx urgandek alpon-talpon aylanar edim.
Soʻng panada peshonamni devorga urib
Ovozimni chiqarmasdan dod deb yigʻladim…
Oʻsha kecha qishlokdan bosh olib ketganman.
Jalol
Taqdir ekan, nima qilay, menda gunoh yoʻq.
(Termosli sayyoh yaqin keladi.)
Termosli sayyoh
Jalol aka! Choy domladim – quling oʻrgilsin,
“Toʻqson besh” dan, bir piyola iching, ilindim.
(Kelib boʻsh stulga oʻtiradi va termosning qopqogʻiga choy quyadi.)
Tomosha xoʻb qiziyapti. Chetda qolibsiz?
Suhbat chortang koʻrinadi…
(Iskandarga ishora qilib)
Tanishtiring. Kema katta, sayohatchi koʻp,
Tanishmadik.
(Iskandarga)
Mening ismim Kalxoʻjailyos.
(Sochiga ishora qiladi.)
Chayqalishda, qalay, koʻngil aynimadimi?
Lekin yomon boʻldi… Menga nashʼa qilgani –
Hamma oʻqchib, koʻngli aynib choʻzilib qolgan,
Diktor boʻlsa radiodan:
(Diktor qizning ovoziga taqlid qiladi.)
“Kechki ovqatga!
Ishtahangiz karnay boʻlsin! Marhamat qiling!”
(Iskandarga choy uzatadi.)
Jalol
(Termosli sayyohga)
Xoʻjailyos, choyxoʻrlikni keyin qilamiz.
Bizni ozroq xoli qoʻying, sizdan iltimos.
Termosli sayyoh
Xoʻp, xoʻp! Gapning qoq beliga tepibmiz-da, a?
(Jalolga choy uzatib)
Lekin, aka, ikki hoʻplam…
(Jalol qoʻli bilan rad qiladi.)
Mayli, boʻlmasa.
(Choyni qaytarib termosga quyadi, qopqogini yopadi. Jalolga yaqin kelib, shivirlab)
Yangisidan bor… Bir kuni bir goʻzal ayol
Qora dengiz sohilida yotgan ekan…
Jalol
(Ohista, lekin qatʼiy)
Bas,
Bora qoling.
Termosli sayyoh
Boʻldi, boʻldi. Bora qolamiz.
(Iskandarga sinchiklab qaragancha uzoqlashadi.)
Jalol
(Iskandarga)
Qirq yil oʻtdi, u gaplarni unut, qaridik,
Besh farzanddan oʻn ikkita nabiramiz bor.
Zamon boshqa va zamonning dardlari boshqa.
Dunyo qalqib turgan bir payt – ahli olamning
Buyuk dardi qarshisida sening gaplaring
Juda mayda koʻrinadi, juda bachkana.
Iskandar
(Zaharxanda bilan)
Safsataga ammo gʻoyat usta boʻlibsan,
Jahon dardi… Olamshumul gaplar… Zamona…
Qalqib turgan zamin dardi kattakon dardu
Bitta qalbning azoblari, demakki, mayda,
Juda goʻzal, tantanavor, soxta falsafa.
Jalol
Afsus, afsus. Yuragingda toʻla kin ekan,
Bizni koʻrib suyunarsan deb oʻylagandim.
Nahot senda zarracha ham mehr qolmagan?
Nahot shuncha yil soʻngida boshqa gaping yoʻq?
Iskandar
Tasavvur qil – barmogʻingga zirapcha kirsa
Ogʻrigʻiga qirq kun chidab yurarmi eding?
Qirq yil mening yuragimda zirapcha yotdi.
Senga uni aytmay avval nimani aytay?
U dunyoyu bu dunyo, bil, qoʻlim yoqangda.
Jalol
U dunyoda koʻrganimda mayliga edi.
Jigarimni topdim-ku deb xursand boʻlibman.
Mening ukam oʻlgan ekan.
Iskandar
Oʻzing oʻldirding!
Koʻzlaringni katta ochib qara – qoʻling qon!
Meni vatangado qilding.
Jalol
Vatan soʻzini
Tilga olma. Sen vatanga begona odam.
Ayb oʻzingda. Bu gaplaring bari bahona.
Iskandar
Tani boshqa dard bilmaydi. Mabodo agar
Boshimga bu kunlar tushib yurtdan ketmasam
Men oʻzimni Qorajarga tashlab oʻlardim.
Qanday chiday, sevgan yorim, tunlar tushimda
Ogʻushimda boʻlgan yorim qayliq boʻlibmas,
Ostonamdan kelinoyim boʻlib kirdi-ya!
Ayt, men yana oʻsha uyda yayrab yuraymi?
Qaytmading deb taʼna qilma, xonadoningga
Oʻt qoʻymadim, shunga suyun.
Jalol
Oʻt qoʻyarmiding?
Oʻz tugʻilgan uyingga-ya! Qanday razolat!
Nega seni koʻrdim! Seni topgandan koʻra
Vatan uchun qurbon boʻlgan ukamga yigʻlab
Pok ruhini yodlab oʻtsam boʻlmasmi edi.
Bu yerlarga nega keldim? – ukam qon toʻkkan
Aziz yerni koʻzga surtsam boʻlmasmi edi.
Qahramon deb senga yodgor tiklab edim-a!
Iskandar
Tirigimni xorlab, urib qilding-u abgor,
Oʻligimni eʼzozlading. Tashakkur ming bor.
Sen bularning barchasini ukangga mehring,
Pok ruhiga hurmatingdan qilgan emassan.
Senda mehr bormi, yuksak xayollar bormi?
Yoʻq, dilingda faqatgina hisob-kitob bor.
Yodgorlikni menga emas, sen oʻzing uchun,
Oʻz obroʻying, oʻz martabang uchun tiklading.
Oʻsha marmar Iskandarga xotira emas,
Sening yolgʻon shuhratingga poydevor boʻldi.
Ayt, koʻzimga qarab turib, toʻgʻrisini ayt:
Mening yurtga qaytishimni istarmiding? Yoʻq!
Chunki qaytsam poydevoring qulab tushadi.
Jalol
Tilingni tiy. Meni tahqir qilmoqqa hatto
Boshda tugʻi borlarning ham haq-huquqi yoʻq.
Men obroʻni sening qabring ustidan emas,
Oʻz mehnatim evaziga topganman.
Iskandar
Bekor!
Sen mehnatga emas, gapga juda ustasan.
Yoshligingda yengil yashab, yengil yurgansan.
Jalol
Ey, nodon, qirq yil ichida bir odam emas,
Olam axir boshqa boʻldi.
Iskandar
Sen esa – oʻsha!
Balandparvoz gaplaring ham, gʻoʻdayishing ham.
Shafqating yoʻq! Mendan bir gap yashirmoqdasan,
Ikki marta savol berdim – javobing mujmal,
Onam bormi, tirikmi yo oʻlganmi? Rost ayt,
Qoʻrqma, tirik boʻlsa, yurtga chopib ketmayman,
Sen u yuksak arshingda boʻl, zabun etmayman.
Bilasan-ku, ul darboza menga berk, faqat –
Ayt, ezilib ado boʻldi yuragim.
(Sukut. Iskandar may ichadi.)
Jalol
Tirik.
Bu yil sakson beshga bordi. Sening dogʻingda
Soya boʻlib qoldi onang. To shu kungacha
Oʻlganingga ishonmaydi. Har kun bechora
Qabristonga borib sening noming oʻyilgan
Marmar toshga dardlarini aytib keladi.
Iskandar
Onaginam, onaginam!
(Peshonasiga uradi.)
Ey shoʻr peshona,
Mendan baxtsiz bu dunyoda bir zot bormikin?
Seni unda ilhaq qilib bunda men ilhaq.
Gunohkorman, kechir, onam, nomardlik qildim
(Yigʻlaydi.)
Onajonim, meni sendan judo qildilar.
Oʻrtamizda buyuk jarlik paydo qildilar.
Vatanimga suzsam – bir kun, uchsam – bir soat,
Lekin oʻsha jarlikdan men oʻta olmasman.
Bu dunyoda dargohingga yeta olmasman,
U dunyoga umid bogʻlab qilarman toqat.
Meni sendan kim ayirdi?
(Jalolga)
Sen emasmi u?
Sen-ku meni oʻz uyimdan begona qilgan.
Ukang sevgan qizni xotin qilib yashashga
Hech boʻlmasa elu yurtdan uyalmadingmi?
Xalq koʻziga qanday qarab yuribsan? Uyat!
Uyat! Sendek aka bilan bir uyda emas,
Bir zaminda yashamoqdan nomus qilaman.
Nega bunday qilding? Nega? Javob ber, hozir!
(Qadahni urib sindiradi.)
Nega mening yuragimni sugʻurib olding?
Jalol
Oʻzingni bos, mast boʻldingmi? Nima gap oʻzi?
Koʻrgan odam nima deydi? Es-hushingni yigʻ.
Iskandar
(Achchiq yigʻlaydi.)
Men burgaga achchiq qilib koʻrpa kuydirdim,
Pushaymonman, endi naf yoʻq. Qayga bosh uray?
Kimdan najot kutay?
(Kayf ichida oʻzini tamom yoʻqotadi.)
Endi oʻzing najot ber!
(Tiz choʻkib yolboradi.)
Meni kechir, taʼnalarim bari alamdan,
Oʻz yurtimga kaytaman, bas, meni olib ket.
Jalol
Tur oʻrningdan, odamlarga tamosha boʻlma.
Iskandar
Kemada bir joy topilar, oʻrin boʻlmasa
It singari bir burchakda yotib ketaman.
Bu yerlarga tashlab qoʻyma meni, jigarim.
Jalol
Kayfing oshdi, bas, uyga bor, ertaga tongda
Mehmonxonaga kel. Faqat hushyor kel, xayr.
Iskandar
(Uning soʻzlarini eshitmaydi, gapida davom etadi. Jalol chiqib ketadi.)
Vatan, meni tuprogʻingdan benasib etma,
Zarrin xatli sagʻanalar menga kerakmas,
Oq marmardan pogʻonalar menga kerakmas,
Menga faqat bir quloch yer bersang, kifoya.
(Saodat kiradi.)
Saodat
Jalol aka, avtobusga!
(Koʻzi bilan Jalolni izlaydi.)
Iskandar
(Birdan hushyor tortib egnini tuzatib oʻrnidan turadi.)
Menga ne boʻldi?
Jalol qani?.. Uzr, uzr…
(Koʻz yoshlarini artadi.)
Mana, hushyorman.
Kel, Saodat, bir dam oʻltir.
(Stulni toʻyerilab, joy koʻrsatadi.)
Kayfim oshibdi.
Bosh aylandi, oʻzimni sal yoʻqotib qoʻydim.
Saodat
Toliqibsan, uyingga bor. Biz ham ketamiz.
Vaqt tugadi.
Iskandar
Shoshma!
Saodat
Xush qol.
Iskandar
Bir nafas toʻxta,
Balki qayta koʻrishmasmiz esingda bormi?..
Saodat
Bu gapni qoʻy. Biz yosh edik. Balogʻatga ham –
Yetmagandik, u ishq emas, bir havas edi.
Iskandar
Havas edi, degin. Qani, harbir sevgi ham
Oʻsha havas kabi tiniq, begʻubor boʻlsa…
Saodat
Taqdir ekan. Menda ayb yoʻq. Shuncha yil oʻtib
U savdoni esga olish nimaga kerak?
Iskandar
Begonaga tegib ketsang alam qilmasdi,
Kelib-kelib oʻz akamga… Mening fojeam
Ibtidosi oʻsha boʻldi. Uydan bosh olib
Ketarkanman, qaytmayman, deb qasam ichgandim.
Qasam urdi. Vatanga zor boʻldim oqibat.
(Sukut.)
Sevmagansan! Demak, bari sarob! Demakki,
Shuncha yillar yuragimda ardoqlagan his
U ham yolgʻon bu dunyoning soxta jilvasi.
Ey, xudoyim! Bor boʻlsang ayt, men notavonni
Nega buncha shoʻrpeshona qilib yaratding?
(Yigʻlaydi.)
Nega jimsan? Bir nima de! Gapir, Saodat!
Yolboraman, meni alda, sevardim, deb ayt!
Baribir men gʻariblikda oʻlib ketaman,
Axir sening vataning bor, uying, oilang.
Menda esa xotiradan oʻzga nima bor?
(Saodat hayrat va qayeu ichida uzoqlashib boradi, koʻzdan yoʻqoladi.)
Hech narsani koʻrmay qoldim, bu nechuk holat?
Qayerdasan? Tashlab ketma meni, Saodat!
Soʻnggi kema
Uchinchi manzara
Istanbul porti. Bir tomonda lotincha harf bilan peshtoqiga “Dengiz yoʻllari” deb yozilgan baland bino. Bir tomonda “Beruniy” kemasi. Bizga kemaning bir qismi koʻrinadi. Toʻgʻrida koʻm-koʻk Bosfor koʻrfazi. Kemalar. Machtalarda turli mamlakatlarning turli rangdagi bayroklari. Odamlar orasida bizga tanish sayyohlar ham har xil narsalar koʻtarib oʻtadilar. Jalol bilan Saodat kiradi.
Saodat
(Toʻxtab, bir chekkaga oʻtiradi.)
Sayohatga chiqmay oʻlay. Voy oyogʻim-yey.
Xotinini yomon koʻrgan er urmay-soʻkmay,
Baland poshna tufli bilan safar qildirsin.
(Tuflini yechadi.)
Uyga qaytar kun bor ekan, ming qatla shukur.
Jalol
Qara, dengiz qanday koʻm-koʻk, osoyishta, jim.
Saodat
Toʻlqinini, boʻhronini koʻrmagan odam
Dengiz doim shunaqa deb oʻylashi mumkin.
Jalol
Inson ham shu. Farogʻatda beozor, sokin,
Lekin yurak qatlarida toʻfon yashirin.
Muxbir
(Sheʼr oʻqib kirib keladi.)
Men Bosforda boʻlmaganman hech,
Uni soʻzlab berolmam senga,
Lekin moviy koʻzlaring har kech
Dengiz boʻlib koʻrinar menga.
Goʻzal Bosfor!
(Fotoapparatini chiqaradi.)
Jalol aka, mangulik uchun
Bitta suvrat. Bundoq turing. Hov anov koʻprik
Osiyoni Ovrupoga ulab turibdi.
Koʻprikni ham tushiramiz. Goʻzal chiqadi.
(Gap asnosida Jalol va Saodatni har xil qilib turgʻizadi, manzara tanlaydi.)
Safarimiz olamshumul boʻldi-da, aka,
Gazetaga katta ocherk tayyorlab qoʻydim.
Sarlavhasi – “Bechorahol goʻzal Yevropa!”
Sizga aytsam, kelajakni oʻylamoq kerak!
Avlodlarga sizdan, bizdan nima qoladi?
Fotosuvrat! Bu kichkina masala emas,
Bu – lahzaning mangulikka qoʻl bergan chogʻi!
(Nihoyat, tanlagan manzarasi oʻziga maʼqul boʻladi.)
Shunday turing!
(Fotoapparatini toʻyerilaganda moʻylovli politsiyachi kelib, «mumkin emas», degan ishorani qiladi.)
Politsiyachi
No, no!
Muxbir
Pardon, pardon.
(Apparatini yopib, boʻyniga osadi, politsiyachi nariga ketadi.)
Qarang-a,
Shunday goʻzal manzarani ololmay qoldik,
Attang, attang!
(Chiqadi. Sayyohlar yakka-yakka va toʻp-toʻp boʻlib kemaga qarab boradilar.)
Jalol
Sayohatning eng soz lahzasi
Uyga qaytish boʻlsa kerak. Qara, odamlar
Qanday xursand. Bir-biriga navbat bermasdan
Teploxodga chiqishyapti. Joʻnashga hali –
Roppa-rosa uch soat bor. Odamzod shu-da,
Bir safarga oshiqadi, bir vataniga.
(Sukut.)
Saodat
Biz-ku, bir oy oʻtmay yurtni shuncha sogʻindik.
Qirq yilni bir oʻylang…
Jalol
(Oʻyga choʻmib)
Ogʻir… Juda hamogʻir…
Hech tasavvur qilolmayman.
Saodat
Qanday dahshatli!
Isitmada alahlagan odamga oʻxshab
Tuni bilan qoʻrqib chikdim. Bu koʻrganimiz
Dengizdagi chayqalishdek boʻldi.
Jalol
Chayqalish –
Nima oʻzi! Toʻfon boʻldi! Men shu bir kunda
Goʻyo butun hayotimni qayta yashadim.
Dunyo ostin-ustin boʻldi.
Termosli sayyoh
(Boshqa sayyohlar bilan gurunglashib oʻtib borarkan)
Hov, Jalol aka!
Omonmisiz? Safarimiz qaridi, mana!
Jalol
Xursandmisiz?
Termosli sayyoh
Ha-da, xursand boʻlganda qandoq,
Dunyoda oʻz yurtimizdek jononasi yoʻq.
London, Parij – shaharmi? Bir choyxonasi yoʻq.
(Kemaga qarab yuradi.)
Kayutaga kiring, koʻk choy qilib beraman.
(Ketadilar.)
Saodat
Oʻylab sira oʻy tubiga yetolmayapman.
Iskandarning hamma gapi rostmi? U chindan
Yurt oldida gunohsizmi?
Jalol
Men ishonaman.
Saodat
Yoʻqsa, nega vataniga qaytib bormadi?
Jalol
(Sinovchan tikilib)
Oʻzing ayt-chi?..
Saodat
Nahot bunga sizu men sabab?
Jalol
Rostini ayt! Iskandarda koʻngling bormidi?
Saodat
Necha marta aytganman-ku, u mahalda biz –
Bola edik, bolalarda ishq nima qilsin!
Sizni koʻrgach quyosh chiqib goʻdak havaslar
Tonggi tuman kabi zumda tarqalib ketdi.
Jalol
Oʻsha tonggi tuman boshqa odam boshida
Ketmas bulut, oʻchmas soya boʻlib qolibdi.
Saodat
U hali gʻoʻr bola edi…
Jalol
Oʻsha gʻoʻr bola
Qorajarda bir kun menga tashlanib qoldi,
Oʻshanda men Iskandarni rosa urgandim,
Alqasos, u kecha meni qonga beladi…
Bu safar men yurak qonim bilan boʻyaldim.
Yomon boʻldim, vijdonimdan yomon uyaldim.
Saodat
Demakki, men gunohkorman? Sizni jigardan
Judo qilgan men ekanman?
Jalol
Senda gunoh yoʻq,
Men aybdorman.
Saodat
Rost gapiring… pushaymonmisiz?
Jalol
Nega endi?
Saodat
Iskandarni koʻrgandan buyon
Boshqachasiz, avzoingiz oʻzgardi-qoldi.
(Yigʻlaydi.)
Nega sizni yaxshi koʻrdim? Peshonam qursin.
Men dunyoga kelmay oʻlay. Bu koʻrgilikka –
Sababchiman. Pushaymonsiz, bilib turibman.
(Sukut.)
Sizda bundoq holat sira boʻlmagan axir,
Qiynalyapsiz, buni sezib men qiynalyapman,
Sayohatdan gʻavgʻo chiqib qarigan chogʻda
Nahot shirin turmushimiz zahar boʻladi?
Menga bunday qarash qilmang – oʻrganmaganman.
Azob chekib yashasangiz… yoʻq… bundan koʻra
Men sababchi boʻlsam, mayli, mendan ajraling.
Jigaringiz mendan koʻra azizroq.
Jalol
Bas qil.
Qiynalyapman. Rost. Ne qilay, jigarimekan,
Yuragimning bir parchasi yonib yotibdi.
Lekin, xotin, sen oʻrtaga tarozu qoʻyib
Men azizmi, u azizmi deb soʻroq qilma.
Sen qismatim, u azobim, shuni bilsang, bas.
Pokligingga aslo-aslo shubham boʻlganmas.
Iskandarni urush qildi tirik xaroba,
Xarobaki, tiklab boʻlmas… urush bulmasa
Balki u hamoʻz baxtini topib ketardi.
Asli uydan ketganda u yuragida kek
Mushtumdek qor edi goʻyo. Umr yoʻlida
Yumalata-yumalata togʻdek qilibdi,
Togʻdek qilib kek ostida oʻzi qolibdi,
Endi uning yurtga qaytib berishi qiyin.
Saodat
Qaytishini xayolga ham keltira koʻrmang.
Sharmandalik boʻladi-ya! Dabdaba bilan
Allaqaysi yurtdan tuproq olib kelgansiz.
Qancha marmar, oltin suvi – hisoblaysizmi?
Gap albatta pulda emas…
Jalol
Bas qil, Saodat.
Marmartoshni gapirasan, ukam qaytganda
Yana shuncha pul sarflab toʻy qilar edim.
U tosh bunda
(Koʻkragiga uradi.)
Xarsang boʻlib choʻkib yotibdi.
Saodat
Oʻylaysizmi? Qahramon deb yurgan ukangiz
Qochok chiqsa, siz kim degan odam boʻlasiz?
Jalol
Nega qochoq?
Saodat
Umri yurtdan qochib oʻtganni
Qochoq demay nima deydi?
Jalol
Yoʻq, u qochoqmas.
Qochoqlarni men koʻrganman – urushdan qochib
Yillab somonxonalarda yashaganlar bor.
Bilagiga oʻq otganlar, yo barmogʻini
Bolta bilan chopib uzib tashlaganlar bor.
Men urushda, dushman tanki bosib kelganda
“Onajon” deb qochib qolgan zotlarni koʻrdim.
Ana ular qochoq, qoʻrqoq… Iskandar esa…
Saodat
Xato qilmang, oʻylab koʻring – siz kimu u kim.
Dongʻi ketgan qahramonsiz, Oʻzbekistonda
Tanimagan bir odamyoʻq. Oʻzingiz uchun
Siz Jalolsiz, lekin yurtga – Jalol Ahmedov!
Bu obroʻni tushirmoqqa hech haqqingiz yoʻq.
Bular mening soʻzlarimmas – oʻz soʻzlaringiz.
Axir doim takrorlaysiz – men avval xalqni,
Keyin jigargoʻshalarni oʻylayman, deysiz.
Jalol
(Ikkilanib qoladi.)
Iskandar-chi?
Saodat
(Soʻzi taʼsir qilganidan quvvatlanib, hujumni davom ettiradi.)
Iskandar ham xuddi shunaqa.
U ham faqat el farzandi. U ham qahramon.
Vatan uchun qurbon boʻlgan tabarruk inson.
Qishloq uning nomi bilan “Iskandarobod,
Maktab uning nomi bilan – Ahmedov, axir.
Qolaversa, nabirangiz – bu yil maktabga –
Oʻsha nomi mashhur maktab ostonasiga
Qadamqoʻygan nabirangiz nomi Iskandar.
Siz bir jigargoʻshangizni goʻrdan chiqarib,
Boshqalarni goʻrga tiqib qoʻymoqchimisiz?
Jalol
(Uf tortadi, xayolga choʻmib qoladi.)
Endi nima qilish kerak?
Saodat
Nima qilardik?
Iskandarni uchratmadik, koʻrmadik, tamom.
Jalol
Yoʻq, bu endi mumkin emas. Uni koʻrdik-ku?
Bolalarning taqdirini oʻylamaysizmi?
Bir oʻgʻlingiz Ijroqoʻmda muovin, biri –
Erta bir kun fan doktori boʻlib turibdi.
Jalol
Ana endi oʻz gapingni aytding, Saodat,
“El-yurt” deysan, “qishloq shonu shuhrati” deysan.
Asli senda oʻz oilang ham bola-chaqang
Foydasidan oʻzga maqsad yoʻq, boʻlmagan ham.
Saodat
Bu oila sizniki. Yo begonamisiz?
Men ne desamavval boshda sizni oʻylayman.
Bu obroʻni siz tomchilab yiqqansiz axir,
Endi uni paqir bilan toʻkmokchimisiz?
Jalol
Men bu kecha bir lahza ham uxlaganim yoʻq,
Iskandarning uzoq yillar chekkan dardini
Bir kechada yuragimdan kechirdim bugun.
Bu yerda men oʻlib ketgan ukam bilanmas,
Oʻlib ketgan vijdon bilan uchrashib qoldim.
Sen bilmaysan, ancha-muncha gunohlarim bor.
Saodat
Yana qanday gunoh?
Jalol
Eshit, aytib beraman:
(Sukut)
Bu voqea oʻn yetti yil ilgari boʻlgan.
Endigina rais boʻlib saylangan edim.
Erta bahor bir kun obkom vakili kelib
Bir piyola choy ustida gap ochib qoldi:
“Biz maslahat qildik, – dedi, – oblastimizda
Sizning kolxoz mashʼal boʻlib turishi kerak.
Qurultoyga siz borasiz. Nutq gapirasiz”.
“Nega, – dedim – qoʻshni kolxoz hamma jihatdan
Oldinda-ku…” “Yoʻq, – dedi u, – hamma jihatni
Oʻylamoqni bizga qoʻying. Siz munosibsiz.
Qahramonning akasisiz. Tabiat sizga –
Koʻp xislatlar berib qoʻygani
Koʻrsatkich boʻlsa…
Koʻrsatkichni toʻgʻrilaysiz… Yordam beramiz”.
Boʻshlik qildim. Koʻndim. Shundan boshlanib ketdi…
Saodat
(Qoʻrqib atrofga qaraydi.)
Tss… gapirmang. Shoʻrim qursin. Sizga ne boʻldi?
Bilasizmi qayerdasiz?
Jalol
Yaxshi bilaman
Sen ham shuni bilib qoʻy. Biz yot bilmasin deb
Aybimizni yopa-yopa koʻp yutqizganmiz.
Men ahd qildim – yurtga qaytgach birinchi ishim –
Markazkomga borib hamma gapni aytaman.
Bu unvonu nishonlarim, shonu shuhratim
Bari soxta deb aytaman. Ne boʻlsa boʻlsin.
Oʻn yetti yil ich-etimni kemirib yotgan
Iztirobdan kutulaman.
Saodat
Bekor aytibsiz.
Esingizni yigʻib oling. Shuncha obroʻga
Shuncha hurmat-eʼtiborga shukr qilmasdan…
Bu – tuzliqqa tupurish! E, qoʻying, gapirmang!
(Muxbir paydo boʻladi va jim eshitadi.)
Jalol
Men tuzluqqa oʻsha vaqtda tupurgan edim,
Endi uni toza qilib ketishim kerak.
Saodat
Ogʻir boʻling, har qanday rost degulik emas.
Muxbir
Barakalla, har qanday rost degulik emas.
Jalol aka, siz nohaqsiz, xotiningiz haq.
Jalol
Yana yetib keldingizmi? Men qayda boʻlsam,
Oʻsha yerda siz hamisha hoziru nozir.
Muxbir
Vazifamiz shundoq. Muxbir kasbi shunaqa,
Siz bor joyda biz hoziru nozir boʻlmasak,
Aka, sizga bu nishonlar qayokda edi!
Men yozganim uchun, mana, dong taratdingiz,
Yaxshi maqsad bilan tutgan qalam meni ham
Dongʻingizga sherik qildi… Qatoringizda
Bu ajoyib safar bizga armugʻon boʻldi.
Jalol
Bu armugʻon peshonamning shoʻri boʻldi-ku,
Qay baxtsiz kun duchor boʻldim bu koʻrgilikka.
Hammangiz bir boʻlib meni yoʻldan urdingiz.
Muxbir
Endi naf yoʻq oʻkinishdan. Timsolni koʻring!
Biz hammamiz bir kemaga tushgan odamlar!
Jonimiz bir. Hozir langar sizda. Kemani
Choʻktirish yo omon saqlash bir sizga bogʻliq.
Jalol
Maqsadingiz menga ayon. Timsol-pimsolni
Yigʻishtirib oʻgʻil bola gapni gapiring.
Fikringiz shu: yopiq qozon yopigʻliq qolsin.
Muxbir
Men sizga aql oʻrgatmayman. Mendan kattasiz,
Lekin biling: ish ochilsa, bir oʻzingizmas,
Butun rayon, oblast, vodiy badnomboʻladi.
Jalol
Xalq boshini haq koʻtarar, yolgʻon egadi.
Muxbir
Bu gapingiz toʻgʻri kelib menga tegadi.
Oʻylaysiz-ki, siz bu ishni oʻzingiz ochib
Mardlik qilib, koʻkrak kerib yurasiz. Yoʻq, yoʻq!
Men-chi? Mening yozganlarim nima boʻladi?
Ular ming-ming tiraj boʻlib har xonadonda
Jovonlarda savlat toʻkib turibdi.
Jalol
Siz ham
Mardlik qiling.
Muxbir
Boʻpti, men ham mardlik qilaman.
Shu tobdayoq Moskvaga radiogramma
Yuboraman. Siz borguncha markaziy gazet
Sizni chalpak qilib hajviy lavha bosadi.
Ostidagi imzo agar meniki boʻlsa
Ajablanmang. Shu qoʻl sizni mashhur qilgandi,
(Qoʻlini koʻtaradi.)
Endi shu qoʻl manfur qilar.
Saodat
Naqadar dahshat!
Muxbir
Odessaga yetib borgach ertaga kema
Zinasiga chikib kelgan ikki azamat
Sizni “izzat-ikrom bilan” kutib oladi.
Qoʻlingizga taqishadi ajoyib zanjir,
Bir zanjirki, jaranglashi koʻkragingizda
Jaranglagan ordenlarga juda hamohang.
(Saodat «oh» deb panjaraga suyanib qoladi.)
Jalol
(Muxbirga)
Ket bu yerdan! Yoʻqol!
Muxbir
Men-ku yoʻqolsam boʻlar,
Bu kasseta yoʻqolmaydi.
(Koʻkrak choʻntagidan kasseta olib koʻrsatadi.)
Bunda yozugʻlik
Oʻtgan kungi bozordagi uchrashuvingiz,
Kecha karvon saroydagi suhbat hammasi,
(Kassetani magnitofonga qoʻyadi)
Biz Londondan magnitofon sotib olgandik.
Xoʻp ish berdi.
Jalol
Aygʻoqchi!
Muxbir
Ha! Mana, eshiting
(Iskandarning ovozi)
Yodgorlikni menga emas, sen oʻzing uchun,
Oʻz obroʻying, oʻz martabang uchun tiklading.
Oʻsha marmar Iskandarga xotira emas,
Sening yolgʻon shuhratingga poydevor boʻldi.
(Shigʻillagan ovoz. Lenta oʻtishi)
Ukang sevgan qizni xotin qilib yashashga
Hech boʻlmasa elu yurtdan uyalmadingmi?
Qanday chiday, sevgan yorim, tunlar tushimda
Ogʻushimda boʻlgan yorim kayliq boʻlibmas,
Ostonamdan kelinoyim boʻlib kirsa-ya!
Jalol
(Kuloqlarini berkitadi.)
Oʻchir, deyman, oʻchir! Iblis! Yoʻqol koʻzimdan!
Muxbir
Mayli, ketdim. Jahlingizdan tushgach oʻzingiz
Kassetani oʻn ming berib mendan olasiz.
Suvratlarning bahosi sal qimmat boʻladi.
(Fotoapparatiga ishora qiladi.)
Saodat
(chetga)
Bu oʻlim-ku.
Muxbir
Hazillashdim… Pora olmayman.
Buni zamon koʻtarmaydi. Yozgan maqolam
Qalam haqi, shon-shuhrati menga yetadi.
Sarlavhani topib qoʻydim: “Vatangado kim?”
Qalay, zoʻrmi? Xa-xa-xa-xa! “Vatangado kim?”
Boʻpti, xayr.
Saodat
Yoʻq-yoʻq! Toʻxtang! Sharmanda qilmang.
Jalol aka! Biz hech kimni koʻrganimiz yoʻk,
Hech voqea boʻlgani yoʻq! Shunday emasmi?
Jalol
Shunday emas. Mard bir oʻlar, nomard esa yuz.
Men fikrimdan qaytmayman.
Muxbir
Xoʻp. Ixtiyor sizda.
(Chiqadi.)
Jalol
Tamom! Bari tamom! Shonu shuhrat, martaba,
Izzat-obroʻ, men tilagan sokin keksalik.
Ofat toʻlqin yelkasida meni koʻtarib
Olib borib toshga urdi. Chil-parchin qildi.
Oqibatda nima boʻldim? Osmonga qarab
Varanglatib kimdir otgan mushak men boʻldim,
Ayyom kuni dumchasiga “ofarin” degan
Shior bogʻlab uchirilgan pufak men boʻldim.
Shamollarda darillagan, ipi uzilib
Endi yerga tushayotgan varrak men boʻldim.
(Sukut.)
Iskandarga, bosh egib bor yurtingga; dedim,
Mana oʻzim yurtga boshni egib boraman.
Kechir, Vatan, shuhratparast ekanman, kechir.
Iskandar – oq, men oldingda yuzi qoraman.
Gʻarib yurtda u xoinmas, inondim, bildim,
Men bagʻringda yashab turib nonkoʻrlik qildim.
Saodat
Yoʻq! Gapirmang! Soʻzingizni shamollar olsin,
Koʻrganimiz tush – dahshatli tush boʻlib qolsin!
Yolvoraman, hali vaqt bor, bu gapdan qayting,
Iskandarni koʻrmadim, deng. Oʻlgan deng, ayting!
(Jalol jim.)
Nega jimsiz? Koʻzdan oqqan yoshginam bilan,
Yillar gʻami oqartirgan boshginam bilan
Egilayin, oyogʻingiz oʻpayin.
(Iskandar qoʻlida tugun bilan paypaslanib kirib keladi va quloq solib turadi.)
Qoʻying.
Shundoq qilmang. Mayli, mening bagʻrimni oʻying,
Lekin sizdan farzandlarga jafo qolmasin,
Isnod degan bir umrlik balo qolmasin.
Yalinaman, yovoraman.
Iskandar
Senmi, Saodat?
Nega endi yigʻlayapsan, bu nechuk holat?
Yigʻi senga yarashmaydi, boshingni koʻtar,
Dunyo oʻzi aldoqchi, qoʻy, hammasi oʻtar.
Sen Vatanga qaytayapsan – yoʻling boʻlsin oq…
Saodat
(Iskandarga gʻazab bilan)
Yana paydo boʻldingmi sen – battol, shumoyok,
Hammasiga sen sababchi – nega oʻlmading?
Nega paydo boʻlding, beiz gʻoyib boʻlmading?
Oʻzing kabi bizni baxtiqaro qilding-ku,
Yurtimizda yurtimizdan judo qilding-ku.
Jalol
(Saodatga)
Ovozingni oʻchir, hozir boʻgʻib tashlayman!
Saodat
Mayli, boʻgʻing, koʻzlarimni oʻying, roziman,
Begona yurt mozoriga qoʻying, roziman.
Oʻlgan yaxshi yashagandan koʻra sharmisor.
Iskandar
Qoʻy, Saodat, bunday soʻzni tilingga olma,
Men oʻlganman, yer yuzida yoʻqman, qiynalma.
Oʻylaginki, biz bu yorugʻ dunyoda emas,
Osmonlarda bir daqiqa boʻldik hamnafas.
Biz yoʻq! Yurak, ruhlarimiz qildi muloqot.
(Jalolga)
Saodating – gavharing, qil uni ehtiyot!
Buni senga aytayapman!
Jalol
Iskandar hayot!
Tamom! Buni odamlarga aytib boʻlganman.
Saodat
Undoq boʻlsa, hisoblang-ki, men ham oʻlganman.
Yoʻq, bormayman yurtga tavqi laʼnatni osib.
Iskandar
Saodat, sen buni hatto qilmagin xayol,
Gʻariblikni dushmanga ham ravo koʻrmasdim,
Ixtiyorim boʻlsa bunda bir zum turmasdim,
Bilarmisan, nechun qilar nay dardli navo?
Qamishzordan ayrildim deb u dod etarmish,
Chamanlarda, bogʻlarda hamfaryod etarmish.
Men toʻqaymas, jannatimdan boʻldim-ku judo!
(Jalolga)
Esingdami, Jalol, eski guzarda bir chol
Devonavash oʻltirardi, egni turfahol.
Koʻzi koʻrmas edi, bizlar kulib oʻtardik,
Doʻppisiga chaqamas, tosh tashlab ketardik.
Gohi deyman haddan ortiq ezganida gʻam,
Qani edi, oʻz yurtimda oʻsha chol boʻlsam.
Gado emas, podsho sezar edim oʻzimni,
Yuragimni quvonchlarga toʻldirar edim.
Doʻppimga tosh solib emas, tepib oʻynashsa
Bolalarni duo qilib oʻltirar edim.
Jalol
Yurtingga qayt, endi senga monelik yoʻq hech.
Iskandar
Jon deb borar edim, uchar edim, lekin – kech.
Umr guli ketdi, choʻpdek ustixon qoldi.
Endi faqat oʻlimdegan bir imkon qoldi.
Vatanimga ne yuz bilan, ne deb qaytaman?
Jalol
Seni koʻrdim, onamizga qanday aytaman?
Iskandar
Ayta koʻrma, yolvoraman, onam bilmasin,
Jarohati yangi boʻlib faryod qilmasin.
(Tugun uzatadi.)
Oʻzimdan deb shu sovgʻani unga olib bor.
Endi onam diydorini koʻrmogʻim dushvor.
Tirik yurib dargohida boʻla olmadim,
Farzand boʻlib xizmatini kila olmadim.
Unga atab ikki-uch xil kiyimlar oldim,
Bir kuniga yaratar deb buyumlar oldim.
Ehtiyotga jamgʻarganman – shuni olib bor.
Soʻqqaboshman, kunim yaqin, menga ne darkor.
Jalol
Onamizga boʻz koʻylagu doka roʻmoldan
Uzga narsa darkor emas – chiqar xayoldan –
Unga sovgʻang emas, oʻzing keraksan, axir.
Iskandar
Yalinaman, ol, bunchalar boʻlma toshbagʻir.
Jalol
Nasib etsa, bir kun oʻzing olib borasan.
Iskandar
(Qatʼiy)
Ol!
Jalol
Bas, jindek mehrimni hamerga qorasan.
Takror deyman, buyumingga onang zor emas.
Toshbagʻir kim, senmi, menmi, oʻyla bir nafas.
Uzoq qirq yil sen onani qidirganing yoʻq.
Men borman deb, tirikman deb bildirganing yoʻq.
Biznes degan girdibodning domida yurding,
Kuch borida boylikka mast, ayshingni surding.
Endi qarib, kuchdan qolib, baridan ayru,
Bu olamning havaslari boʻlganda abas,
Mehru saxo kasb etibsan – hayot oʻzi shu –
Kambagʻaldek saxiy yorugʻ dunyoda boʻlmas.
Achchiq gaplar aytdim, garchi har bir soʻzim oʻq –
Jarohatingga tuz sepish niyatimda yoʻq.
Senga boqib vijdonimni oʻylayotirman,
Men ham senga vijdon boʻlib soʻylayotirman.
Rost ayt! Agar uchrashtirsa tasodif holat
Sen onangni tanirmiding? Eslaysanmi? Ayt.
Iskandar
Aka, meni ado qilding. Urding beshafqat.
Tani boshqa dard bilmaydi. Bu chin haqiqat.
Ha, men xuddi oʻrmonzorda adashib qolib,
Onaboʻri emchagini soʻrgan bolaman.
Shu oʻrmonda umrim oʻtdi, shunda qolaman.
Lekin menga qattiq tegding, xayrlashar chogʻ
Endi bitta voqeani esga solaman.
Bu hech kimga aytilmagan sir edi alhol,
Saodat, kel, yigʻingni qoʻy, sen hamquloq sol.
(Yiye-lab oʻtirgan Saodat beri keladi.)
Roppa-rosa oʻn toʻqqiz yil boʻldi oʻshanga.
(Jalolga)
U paytda sen rais emas, brigadir eding,
Yodingdami, marokashlik uchta mehmonga
Oʻz dalangni koʻrsatganding.
Jalol
Ha-ha, esimda.
Paxtachilar edi.
Iskandar
Balli. Ular oʻsha kun
Yotib qoldi.
Jalol
Avgust edi. Kolxoz bogʻiga
Joy qilgandik.
Iskandar
Ha. Sen endi yaxshilab esla,
Oʻshalarning biri edi Ibn Mutavakkil…
Jalol
Boʻldi, boʻldi! U sen eding. Endi esladim.
Nahotki sen!
Saodat
(Chetga)
Oh, men axir osh damlagandim,
Qandoq uni tanimadim? Nega sezmadim?
U shiyponda imo bilan suv soʻraganda
Men kosada suv keltirib berdim. U olib,
Mendan koʻzni sira uzmay sipqargan edi.
U koʻzlarda dard bor edi, mehr bor edi.
Quvonch bilan gʻam aralash sehr bor edi.
Iskandar
Oʻsha kun men xuddi tushda koʻrgandek koʻrdim
Birga yongʻoq oʻynab yurgan oʻrtoqlarimni.
Oqshom kolxoz klubida uchrashuv boʻldi,
Men hayratdan odamlarga termular edim:
U amakim, u opam, u bolalik doʻstim…
Kampirlarning orasidan koʻzim javdirab
Men onamni izlar edim, topa olmasdim.
Tirik bormi yo oʻlganmi – bila olmasdim.
Bir oʻyladim – sharta tursam – qichqirib aytsam:
Ey siz, jigargoʻshalarim, qadrdonlarim,
Jondoshlarim, men Marokash fuqarosimas,
Oʻzingizning Iskandarman. Tirikman, desam.
Ana unda tomoshayu qiy-chuvni koʻring.
Bazoʻr tilni tishlagancha oʻltirdim.
Jalol
Nega?
Nega oʻzni tanitmading?
Iskandar
Qandoq tanitay?
Xiyonatsiz ekanimga isbotim qani?
Bir yarim yil Rurning qaro shaxtalarida
It azobin chekkanimga qogʻozim bormi?
Yo fashistning soqchisini oʻldirganimda
Undan tilxat olganmidim? Meni chalajon
Oʻrmonzorda topib olgan nemis kampir ham
Hujjat yozib, barmoq bosib bermagandi-ku.
Kim ishonar edi menga? Kim boʻlar edim?
Eʼzoz bilan el yelkada koʻtarib borib
Qabristonga eltib qoʻygan oʻlik ertasi
Maʼrakaga salom berib kirib kelsa-ya!
Tasavvur qil, qandok holga tushar xaloyiq!
Tishni tishga qoʻydim. Yigʻin tamom boʻldiyu
Biz shiyponga borib yotdik. E-voh, oʻsha tun
Lazzati bir jahon edi, dardi bir jahon,
Oʻlgunimcha xayolimdan nari ketmaydi.
(Sukut.)
Oydin kecha edi. Xushboʻy dalaning isi
Dimogʻimni erkalardi. Men koʻz yummasdan
Yulduzlarga qarab yotdim, shashqator yoshim
Sahargacha yuzlarimdan oqib yostiqqa
Toma berdi… toma berdi… jiqqa hoʻl qildi.
Tongga yaqin asta turdim. Hamma uyquda,
Qorovul hamuxlar edi. Bogʻ eshigidan
Katta yoʻlga chikdim – tanish oʻsha yoʻl bilan
Hovlimizga qarab yurdim. Oyoqyalangman.
Bu dunyoni unutganman, bolaga oʻxshab
Yuguraman, entikaman. Oyoq ostimda
Goʻdaklikdan tanish yumshoq va iliq tuproq,
Bir yayrayman, bir yigʻlayman, oʻkrab yigʻlayman.
Saodat
Ey falak, bu ne iztirob! Chidab boʻlmas hech!
Iskandar
Tor koʻchaga burildimu nim qorongʻuda
Tanish tutni koʻrdim. Ichimoʻrtanib ketdi.
Oʻsha ariq, oʻsha devor, oʻsha darboza.
Xuddi meni kutgan kabi qiya ochilgan.
Qanday mardlik, qanday jurʼat keldi, bilmayman.
Men hovliga kirdim, ana u bir tup oʻrik,
Ana oʻsha tandir – onam bir zamonlarda
Non yopganda menga atab kulcha qilardi.
Eski ayvon. Astagina bordimu koʻrdim!
Onaginam sokingina uxlab yotardi.
Oy nurlari oppoq sochu kipriklarida
Aks etardi. Koʻzlarimni qoplab kelgan yosh
Nogoh uning ruxsorini toʻsdi. Oh, onam
Onaginam, oʻgʻling shundoq yoningda turib
Erkalanib siynangga bosh qoʻya olmaydi,
Bola boʻlib hidlaringga toʻya olmaydi.
Oʻsha lahza ona bilan farzand orasi
Oh, naqadar yaqin edi, naqadar uzoq!
Qoshida men uzoq-uzoq oʻltirar edim.
Lekin qoʻrqar edim, onamuygʻonib qolsa,
Meni olam bilmasa ham u bilar edi,
Bolajon deb quchogʻiga jo qilar edi.
(Sukut.)
Tong otmasdan, hali koʻkning Zuhrosi soʻnmay,
Quyosh ham ilk nurlarini sochmasdan burun
Yana oʻsha tanish tuproq koʻchani bosib
Ortga qaytdim. Bir payt boqsam, guzar tomonda
Oʻt shuʼlasi koʻrindiyu u yonga yurdim.
Eski guzar endi katta sayhon boʻlibdi.
Oʻrtasida ulkan haykal – soldat haykali
Mangu olov kosasini ushlab turibdi.
Yaqin bordim. Marmar lavha. Oʻt shuʼlasida
Porlab turar zarrin xatlar yozilgan nomlar:
Mirkomilov, Abdullayev, Sobirov, Sherov –
Bari mening tengqurlarim, ogʻaynilarim.
Ular bilan biz ikkita eski doʻppining
Orasiga paxta tiqib toʻp tepar edik.
Anavini “chatoq” derdik, buni “pakana”,
Mirzaxalil “gʻirrom” edi… Falak gardishi
Qirq ikkita boʻz bolaning shirin jonini
Qirq ikki tup atir gulga aylantiribdi.
Nari bordim. Alohida tiklangan qabr,
Boʻy barobar marmar lavha. Boshida yulduz.
Kim ekan deb qiziqdimu oʻqidim. Hayhot!
Hayhot, dunyo! Sening bundoq ishlaring bordur,
Qabristonga birov yori, birov farzandi,
Birov ota, onasini yoʻqlab boradi.
Men-chi, u kun, ne soʻz bilan bayon etayki,
Oʻz qabrimning tepasida oʻzim turardim.
Derdim, falak nega meni shu holga solding,
Haddu poyon bormi alam, dardu sabrimga.
Oʻzim tirik mozor boʻlib kelib turibman
Menga nasib etmagan shu sovuq qabrimga…
Ey voh, endi men yurtimga qandoq qaytaman,
Ne yuz bilan oʻlmaganman deya aytaman?
Saodat yigʻlab nari ketadi.
Shu payt kema tomondan “Qaro koʻzim” qoʻshigʻi yangraydi. Jalol, Saodat, Iskandar kema tomonga qaragancha uzoq jim qolishadi. Qoʻshiq boʻlinadi.
Ovoz
“Diqqat! Diqqat! Beruniy teploxodining barcha sayyohlari diqqatiga. Bugun kemada Oʻzbekiston kuni eʼlon qilinadi. Barcha qardosh respublikalarning vakillari bugun Oʻzbekiston mehmonlari boʻladilar. Kechsoat toʻqqizda tomosha zalida toʻplanishingizni soʻraymiz. Oʻzbek sayyohlari ishtirokida konsert boʻladi. Diqqat, diqqat! Teploxod joʻnashiga oʻn besh daqiqa vaqt qoldi. Teploxodga chiqishingizni soʻraymiz. Bugungi kechki tadbirimiz mutasaddisi Jalol Ahmedov, oʻn yettinchi kupega zudlik bilan yetib keling! Diqqat! Diqqat!”
Jalol
Nasib qilsa koʻrisharmiz, xayr, Iskandar!
Endi yurtga yashirinmas, oʻzing boʻlib bor.
Oltmish – hali oʻta ketgan qarilik emas,
Koʻzlaringni davolaymiz – hali yashaysan.
Iskandar
Umr oʻtdi.
Jalol
Bilki, inson umridan agar
Bir kun muddat qolgan boʻlsa, oʻsha muddatni
Poklanishga sarf etmogʻi kerak. Ha, shunda
Nopok oʻtgan – butun umr bir tush boʻlaru
Oʻsha bir kun hayot boʻlar. Chinakam hayot,
Boshqa gapim yoʻq, Iskandar, omon boʻl!
Iskandar
Xayr!
(Jalol ketadi. Saodat keladi.)
Saodat
Iskandar, sen meni kechir, oʻzim bilmasdan
Hayotingga zavol boʻldim. Endi vijdonim
Oʻlgunimcha menga azob beradi. Tushun.
Akangga chin sevgi bilan bogʻlanganim rost.
Hozir unga juda qiyin. Yoniga boray.
(Kema tomonga bir necha qadam qoʻyib orqaga qayriladi.)
Endi bildim, haqiqat bir yuksak togʻ ekan,
Undan koʻzni yumish mumkin, ters qarash mumkin,
Ammo tuproq bilan koʻmish beimkon ekan.
Senga esa soʻnggi soʻzim: Vataningga qayt.
Oʻtgan ishlar oʻtdi. Endi qolgan umrni
Yolgʻon bilan emas – halol va pok yashaylik.
Peshonada nima boʻlsa shuni koʻramiz.
Iskandar
Saodat, men umrimborki, sendan roziman,
Minnatdorman, bu qabohat toʻla dunyoda
Sening yoding pokizalik timsoli boʻlib,
Shuʼla boʻlib hayotimni yoritib turdi.
Shu nur haqqi, minnatdorman, bor boʻl, omon boʻl!
Teploxod gudok chaladi.
Saodat
Koʻrishguncha xayr, Iskandar!
Iskandar
Saodat, oq yoʻl!
(Saodat ketadi, Iskandar sohilda yolgʻiz)
Ana, kema, Vatanimning bitta boʻlagi.
Oh, Vatanim buncha yaqin, buncha uzoqsan,
Oʻrtamizda ikki qadam masofa, xolos.
Ikki qadamqoʻysam – tamom, quchogʻingdaman,
Ammo oʻsha ikki qadam – ikki dunyoning
Orasicha yoʻldir. Goʻyo tugʻilmoq, oʻlmoq
Sanalari orasida turgan chiziqcha…
Ana, kema yoʻlga chiqdi. Endi u mendan
Begʻubor u yillarimdek uzoqlashadi.
Bir dam toʻxta, bolaligim, moviy bahorim,
Gʻurbat yurtga tashlab ketma meni, diyorim.
Uzoqlashma. Koʻz oldimda turgin bir nafas.
Sen bu ojiz diydamga nur bergin bir nafas,
Sening bilan eng baxtiyor onim ketmoqda,
Qurib qolgan vujudimdan jonimketmoqda.
Yurtim, kemam toʻlqinlarning ustida qalqib,
Girdoblarga koʻkrak urib ketib boradir.
Yoʻq, u – oftob, menga tunni qoldirib, balqib
Yorugʻ kunduz maskaniga yetib boradir.
Endi menga shabi hijron falakda tanho
Sargardon bir yulduz kabi moʻltirash qoldi.
Xar yil bir bor bandargohga kelib umidvor,
Sayyohlardan “bir qaft tuproq” deb tilash qoldi.
Xayr
Erkin VOHIDOV
“Umrim daryosi” (“Sharq” nashriyoti, 2001) kitobidan
https://saviya.uz/ijod/dramaturgiya/istanbul-fojiasi/