XXI asrga kelib, inson mohiyatini, uning hayoti maʼno-mazmunini oʻrganishga boʻlgan qiziqish tobora ortib borayotgani oʻz navbatida yana muhabbat mavzusiga murojaat qilishni taqozo qiladi. Aslida, butun insoniyat tarixi – insoniyat madaniyatlarining hamma qatlamlari, inson takomilining barcha darajalari – tabiiy-biologik boʻladimi yoki ruhiy emotsional, ijtimoiy-shaxsiy yoki maʼnaviy-axloqiy muhabbat mavzusi bilan bogʻliqdir. “Hozirgi kunda kechayotgan antropologik inqiroz insonning oʻz-oʻzidan, boshqa insonlardan, tabiatdan, jamiyatdan va umuman kosmosdan begonalashuvining kuchayib borayotgani ham muhabbat mavzusini tadqiq etishning dolzarbligini yanada oshiradi.[1]
Shuning uchun biz ushbu mavzuni – muhabbat mavzusining tarixiy-genetik ildizlarini, bunga bogʻliq boʻlgan baʼzi tushunchalarning etimologik maʼnolarini, oʻrta asrlarda bu borada kechgan bahs-munozaralarning oʻziga xos jihatlarini, uning nazariy-gʻoyaviy asoslarini, ushbu mavzuga oid boʻlgan turli mutasavvif va faylasuf allomalarning qarashlarini islom falsafiy tafakkurining asosiy yoʻnalishlaridan biri hisoblangan tasavvuf taʼlimoti asosida ilmiy tadqiq etishni lozim topdik. Xususan, bunda shayx, imomi kabir, sayyid, zohid nomlari bilan mashhur boʻlgan mutasavvif alloma Abu Ismoil ibn Muhammad ibn Abdulloh Mustamliy Buxoriyning “Sharh at-taarruf” asarini asos sifatida tanladik.[2]
Dastlab manbalarni tahlil etar ekanmiz, “muhabbat” soʻzining “ishq”, “sevgi”, “mehr” kabi tushunchalar bilan birga qoʻllanilishini koʻramiz. Biz ushbu tadqiqotimizda ham imkon qadar faqat muhabbat va ishq tushunchalariga toʻxtalamiz va ularning oʻziga xos jihatlarini, mazmun-mohiyatini yoritishga harakat qilamiz.
- “Muhabbat” soʻzining etimologiyasi va maʼnolari
“Muhabbat” soʻzining kelib chiqishi toʻgʻrisida turli qarashlar mavjud. Baʼzilar ushbu soʻzni “muhovibat” soʻzidan olingan, deyishadi. Boshqa baʼzilar esa “muhabbat” soʻzining “hubb” (xum) soʻzidan kelib chiqqanini taxmin qilishadi. Ularning taʼkidlashlaricha, xum toʻlganida unda boshqa narsa uchun joy qolmaganidek, koʻngil ham muhabbat bilan toʻlganidan soʻng, unda sevmagan kishisiga joy qolmagay. Yana boshqa baʼzilar “muhabbat” soʻzining “habb” (don) soʻzidan kelib chiqqani toʻgʻrisida fikr bildirishadi. Jumladan, “habb” soʻzi toʻgʻrisida har bir magʻzli narsaning doni bor, deydilar. Shundan kelib chiqib, yurakning oʻrtasini “habbat ul-qalb” (yurak doni), deydilar va doʻst (sevgili, suyukli, mahbub, maʼshuq) oʻsha joydan oʻtsa, oʻshani “muhabbat” deb ataydilar[3].
Mustamliy Buxoriy “muhabbat” soʻzining maʼnolarini ochish uchun Ali ibn Muhammad Al-Katoniy fikrlariga asoslanadi: “… muhabbat bu oʻziga sevgili tanlab, uning roziligi yoʻlida oʻzini qurbon qilishni maqsad qilib qoʻyish va sevgilisining murodini oʻz murodidan ustun qoʻyishdir. Chunki sevgiliga yetishish (garchi, haqiqatda bu biror narsaga erishish boʻlmasa-da) barcha narsaga erishish, sevgilini qoʻldan berish esa (garchi, haqiqatda bu bilan biror narsa qoʻldan ketmasa-da) barcha narsani qoʻldan berish bilan barobardir. Va bu iysor (oʻzini fido qilish, oʻzini qurbon qilish) bir tomondan saxovat va olijanoblikdir, ikkinchi tomondan esa ixtiyoriy bir narsadir. Haqiqatda esa muhibning oʻzida ixtiyor boʻlmagay va muhabbat ixtiyoriylik bilan birga kelmagay.
Yana boshqalar aytadilarki, muhabbat oʻzi yaxshi koʻrgan narsasini oʻzi yaxshi koʻrgan odamiga qoldirishdir. Buning maʼnosi shuki, muhabbat iysor (fidokorlik) boʻlmagan, balki istigʻno (beniyozlik, ehtiyojsizlik) boʻlgan narsani yaxshi koʻrgan kishisiga qoldirish emasdir. Chunki tarkidunyo qilish muhabbatdan belgi emas, balki undan voz kechish muhabbatdan nishondir!
…Muhabbatning yana bir maʼnosi muhibni oʻz manfaatidan voz kechishidir. Yaʼni muhabbat haqiqiy boʻlsa, muhib suyganidan oʻz murodini emas, balki oʻzidan suyganining murodini izlaydi. Zero, xalq orasida ham shu narsa mashhurki, kimki birovni yaxshi koʻrsa, uning murodini izlaydi. Agar muhib oʻzidan suyganining murodini izlasa, oʻsha suyganini suyishi rostdir. Ammo agar muhib suyganidan oʻz murodini izlasa, demak uni suymaydi, balki oʻzini suyadi. Bunday kishi muhabbatga daʼvogar hisoblanadi, ammo muhib emas. Barcha daʼvogarlar ojizdirlar, chunki kuchlilarning daʼvogarlik qilishga ehtiyojlari yoʻqdir.
Bundan-da yaxshiroq taʼrif shundan iboratki, muhabbat xos kishilargagina taalluqli holat, ubudiyat (bandalik, boʻysunish, qaramlik, qullik) esa umumiy (barchaga tegishli) holatdir. Umumiy holat boʻlgan ubudiyat maqomida agʻyor (sevmagani) va doʻst (sevgani)ning har ikkalasi banda boʻlib, bandada ixtiyor yoʻqdir. Shaxsiy holat boʻlgan muhabbat maqomida ham muhibda ixtiyor boʻlishi amri maholdir. Demak, barcha murodlaridan voz kecha olishga toqati yetadigan har bir kishi muhabbatga daʼvo qila oladi. Ammo har ikki dunyoda uning biror-bir murodi qolgan boʻlsa, u muhabbatga daʼvo qilib oʻtirishi shart emas.
Ibrohim alayhissalomning tiliga beixtiyor “bizga bu taomni misrlik doʻstimiz emas, balki yetti osmon va yetti zaminning Xudosi boʻlgan haqiqiy doʻst yuborgan”, degan soʻzlar kelganini eshitmaganmisan? Yetti osmon farishtalari “bir bandaning bunday daʼvoni qila olishiga qudrati yetarmikan”, deya larzaga tushdilar. Bu dunyodan barcha murod quyidagi uch narsa edi: mol-dunyo, farzand va nafs. Muhabbat bularning har uchalasini uning miyasidan olib tashladi, shuning bilan bir vaqtda uni ushbu har uchala narsaga mubtalo qildi. U bu uch narsaga ham koʻngil bogʻlamadi, mehmon kelganida mol-dunyosini sarfladi, pichoq roʻpara kelganida farzandini qurbon qilmoqchi boʻldi va olov duch kelganida nafsini (tanini) unga tashlab yubordi. Shu bilan uning iymoni sinaldi.
Kimki (muhabbatga boʻlgan) daʼvosini tasdiqlash uchun shunday qilgan boʻlsa va bunga shunday dalil-isboti boʻlsa, u muhabbatga daʼvo qila oladi. Kimdaki bunday dalil-isbot boʻlmasa, yolgʻonchilik qilib oʻtirish kerak emas”.[4]
“Muhabbat” mavzusi bayon etilgan asarlarning deyarli aksariyatida uning “ilohiy” – Xudo va bandalari oʻrtasidagi hamda “insoniy” – banda va boshqalar (insonlar, vatan, jamiyat, tabiat va h. k.) oʻrtasidagi muhabbatga boʻlib tadqiq etilgan. Buni “Sharh at-taarruf”da ham kuzatamiz: “Muhabbat – ham Xudoning bandalari oʻrtasida hamda banda va Haq oʻrtasida yuz beradigan bir holat. Muhabbatga oʻxshagan har qanday holatni ham ilohiy muhabbatga tenglashtirish munosib (toʻgʻri) ish emasdir.
Shunday ekan, muhabbatning toʻgʻri taʼrifini bilmoqlikdan boshqa chora yoʻq. Zero, shundagina Haqqa nisbat beriladigan muhabbat[5] bilan Xudoning bandalariga nisbat beriladigan muhabbat[6] oʻrtasidagi farqni anglash mumkin. Bunga ortiq shubha qilishdan hech qanday maʼni yoʻqdir. Yana shunday muhabbat borki, uni kufr derlar va yana shunday muhabbat borki, uni iymon derlar… Insonlar ushbu ikki xil muhabbatni bir-biri bilan adashtirib yubormasinlar hamda iymonni kufr deb va kufrni iymon deb oʻylamasinlar”.[7]
Islom mutafakkiri Muhammad ibn Zakariyo Roziy ham oʻzining mashhur “Tibbi ruhoniy” nomli risolasida ishq va muhabbatga alohida boʻlim ajratadi va ushbu mavzuda musulmonlarga yunon mutafakkirlarining qarashlari taʼsirini aytib oʻtadi: “Aflotun deydiki, ishq ikki turlidir: ilohiy va insoniy. Birinchisi maqtalgan va ikkinchisi qoralangan… Agar ishq (ilohiy) boʻlmaganda edi, jahonda komillik, mukammallik, harakat va mutaharrak ham boʻlmas edi”.[8] Biz ushbu risolamizda ham ilohiy muhabbatni tadqiqot obʼyekti sifatida tanlagan holda tahlil etamiz. Muhabbatning mohiyatini tushunish, bizningcha, eng avvalo, uning darajalarini bilishni taqozo etadi. “Sharh at-taarruf”da ham insoniy, ham ilohiy muhabbatning bir necha darajalari borligi haqida atroflicha bayon etilgan. Avval Xudoning bandalari oʻrtasida boʻladigan muhabbat (insoniy) toʻgʻrisida gapirsak.
- Insoniy muhabbatning darajalari
Muhabbatning bir qancha darajalari boʻladi. Ulugʻlarning aytishlaricha, muhabbatning yetti yuz ming darajasi bor. Muhabbatning eng kichkina darajasi muvofiqatdir (uning birinchi darajasi muvofiqati tabʼ (koʻngilga toʻgʻri kelish, koʻngilga yoqish)dir. Bunda kishi koʻngliga yoqadigan biror narsani koʻrsa yoki eshitsa shu bilan uning koʻngli orom topadi. Uning eng umumiy tavsifi shundan iboratki, sevganing sendan rozi boʻlsa, sen ham oʻzingdan rozi boʻlasan. Yoki sevganing sendan gʻazablansa, sen ham oʻzingdan gʻazablanasan. Shuningdek, muvofiqatning eng kichkina darajasi sevganining buyurganiga norozi boʻlmaslik va buyurganlarining barchasini joniga joylashdir. Demak, muhabbatning eng kichkina darajasi ana shudir.
Maʼlum muddat davomida oʻsha narsa koʻngliga yoqib yurganidan soʻng, muhabbatning ikkinchi darajasiga mayl qiladi. Mayl esa nafs (tan, tana, jism)ga tegishli narsadir. Bunda nafs oʻsha kishi yoki oʻsha narsa bilan suhbat (muloqot) qilishga, u bilan yaqinlashishga moyillik sezadi va boshqalardan uzoqlashadi. Unga qanchalik moyillik koʻrsatsa, boshqalardan uzoqlashishi shunchalik kuchayadi.
Baʼzilar ushbu darajadan soʻng uchinchi daraja vudd (bogʻlanib qolish)ga yetadilar. “Vudd” soʻzi, aslida, “vuddi jud” iborasidan olingan. Bu maqomga (darajaga) yetgach, uning muhabbati tamanno (yalinib-yolvorish, orzu qilish) va shahvat koʻrinishini oladi. Sevganini koʻrish, u bilan birga oʻtirish, uning gaplarini eshitish muhabbatning bu darajasiga xos holatlardir.
Baʼzilar uchinchi darajadan soʻng toʻrtinchi darajaga yetadilar va uni muhabbat deb ataydilar.
Bu maqomda ham maʼlum muddat boʻlgach, beshinchi daraja – valah (hayrat)ga yetadi. Kishi bu darajada hayratga tushib, boshi aylanib oʻzini yoʻqotib qoʻyadi. Nimani koʻrsa, sevganini koʻrganday, nimani eshitsa, sevganining soʻzlarini eshitganday boʻladi. Oʻz bolasini yoʻqotib qoʻygan onani voliha (oʻzini yoʻqotib qoʻygan, sarosimaga tushgan) deganlaridek, (bu maqomga yetgan oshiq ham sarosimaga tushib, oʻzini yoʻqotib qoʻyadi).
Bu darajadan oʻtgandan soʻng, oltinchi daraja – havoga yetadi. Bu soʻz aynan yer va osmon oʻrtasidagi (boʻshliqni bildiruvchi) havo soʻzidan olingan. Muhabbatning bu darajasini havo deb atalishining maʼnosi shundan iboratki, bu bir havo tozalagich boʻlib, u har qanday changni tutib qoladi va undan hech qanday gʻubor oʻtmaydi. Bu darajaga yetganda oshiqning qalbi shunday tozalanadiki, unda zarracha narsaga ham joy qolmaydi.
Baʼzilar ushbu oltinchi maqomdan oʻtganlaridan soʻng, yettinchi darajaga yetadilar. Bu daraja ishqdir. Ishq ham muhabbatdir, ammo oʻz haddidan oʻtganidan keyin ishq deb nomlanadi. Xuddi saxovat oʻz haddidan oshib ketsa, uni isrof deb ataganlari kabi. “Ishq” soʻzi “ashaqa” (chirmovuq oʻt, pechak oʻt) soʻzidan olingan. Bu oʻt daraxtga oʻralib, uning rangini sargʻaytiradi, buning ustiga, oʻsha daraxtni hosildan mahrum qilib, barglarini toʻkadi va daraxtning oʻzini quritadi. Yaʼni uning soʻldirish va quritishdan boshqa hunari yoʻq. Ishq ham oʻz kamoliga yetgach, kishidan quvvatni olib, uning diqqat-eʼtiborini foydali narsalardan chalgʻitadi, ovqat yeyishga boʻlgan istagini soʻndiradi, sevgani bilan boshqalar orasiga farq soladi, sevganidan boshqa kishilar bilan suhbatlashishdan sovutadi, uning nafsidan barcha maʼnoni yulib oladi. Shu tariqa, ishq oshiqni yo kasal qiladi, yo devona va bora-bora bu dunyodan mosuvo aylab, uni halok etadi”.[9]
Demak, bundan ishq-muhabbatning oliy darajasi ekanligi koʻrinib turibdi, – deb xulosa chiqarmasligimiz kerak. Chunki muhabbatni darajalarga boʻlganda manbalardagi baʼzi farqlarni koʻramiz. Masalan, kalom ilmi olimlari paygʻambarimiz Muhammad (s. a. v.)ning “habibulloh” sifatini sharhlaganlarida, muhabbatning oʻnta darajasini koʻrsatib oʻtganlar: al-aloqa, iroda, sobaba, gʻarom, mavadda, shagʻaf, ishq, at-taym, at-taabbud va xillat. Bunda “xillat”ni eng oliy daraja deb koʻrsatganlar.[10] Shuningdek, aksariyat tasavvuf manbalarida ishqni muhabbat bilan birga ishlatilishini, sinonim sifatida qoʻllanilganini koʻramiz. Insoniy muhabbatning oliy darajalari insonni zaiflashtirishi (tabobatda mijozning oʻzgarishi va savdoning oshib ketishi), kasal qilib, halok etishi bayon etilsa, ilohiy muhabbat undan tubdan farq qiladi, aksincha, unga kuch bagʻishlaydi, uni kamolga yetkazadi.
Lekin insoniy muhabbatning ilohiy muhabbatga koʻprik ekanligini taʼkidlash lozim. Buni tasavvufshunos olim, professor Najmiddin Komilov mutasavvif Abu Homid al-Gʻazzoliy qarashlari misolida atroflicha tushuntirib beradi: “Gʻazzoliy talqiniga koʻra, ilohiy muhabbat bilan insoniy muhabbat orasida ziddiyat yoʻq. Aksincha, ilohiy muhabbat insoniy muhabbatning rivojlanib kamol topgan koʻrinishi. Hamma gap qanday insonlarni sevishda… Masalan, Shamsiddinga muhabbat Rumiy uchun Ilohga muhabbatning inson qiyofasidagi ifodasi edi”.[11] Shuning uchun ulugʻ allomalarimizning asarlarida insoniy muhabbat timsolida ilohiy muhabbat kuylangan va madh etilgan.
Ilohiy muhabbatning darajalari, oʻziga xos jihatlari “Sharh at-taarruf”da shunday ifodalab beriladi.
- Tasavvufda ilohiy muhabbatning darajalari
Aytadilarki, muhabbat (ilohiy) ikki xildir. Birinchidan, muhabbat xos va om (oddiy) kishilarning iqroridir. Bu iqror tavhid (yakka Xudolik) va iymonni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan barcha moʻminlar muhib (sevuvchi) hisoblanadilar. Iymon shartlariga rioya qilishda xoslar ham, omlar ham tengdir.
Shu oʻrinda xos kishilar muhabbati toʻgʻrisida gapiradigan boʻlsak, bu muhabbati vajd (vajd muhabbati, vajd koʻrinishidagi muhabbat) boʻladi, vajd qalb xirqasidir. Bunda muhibning qalbi Xudoga boʻlgan muhabbat bilan shunchalik kuyadiki, uni taʼriflashga til ojiz. Olovning borligini aytgan kishi va olovning borligini bilgan kishi olovdan kuygan kishi hisoblanmaydi va bunday kishi bemalol barcha ishni qila oladi va barcha narsa bilan shugʻullana oladi. Ammo agar oʻsha kishi olovda kuysa, hech kim unga yaqinlasha olmaydi… Bu koʻzga koʻrinmas narsadir, sirdir. Sirni esa soʻz bilan taʼriflab boʻlmaydi, chunki soʻz zohir, sir esa nihon narsadir. Zohir va nihon bir-biriga zid ikki narsalardir. Unga zid biror narsani topish esa amri maholdir. Ammo bir-biriga zid narsalarni belgilariga qarab aniqlaydilar.
Shundan kelib chiqib aytiladiki, muhabbati vajd unga (muhibga) yetgan zarbadir. U buni bilmaydi ham, aytmaydi ham. Buning belgilari shundan iborat boʻladiki, u na nafsni koʻradi, na xalqni koʻradi, na kerak nimarsalarni koʻradi va na ahvolni koʻradi. U nafsni koʻrmay qolgach, unda kibr, murod, ishtiyoq va sevganiga xusumat ham qolmagay. U xalqni koʻrmay qolgach esa unda riyo, ishonch, boshqalar bilan suhbat va ishrat ham qolmagay. U kerak narsalarni koʻrmay qolgach, unda boylik, mol-dunyo, buyuklik va vatan ham qolmagay. U ahvolni koʻrmay qolgach esa mujarrad (bu dunyoning barcha narsalaridan ayrilgan, yolgʻiz)ga aylanadi, har ikki dunyoda uning hech narsaga holi qolmaydi – na (Xudoga) xizmatni koʻradi, na toatni koʻradi, oʻz botinida na maʼrifat (Xudoni bilish, tanish)ni koʻradi va na tavhidni. Boshqalar bu xislatlarga ega boʻlmasalar-da, bularni koʻradilar. U bu xislatlarga ega boʻlsa-da, bularni koʻrmaydi. Muhabbati vajdning nishonasi shudir. Bu muhabbatning tavsifi emas, balki muhabbat nishonasining tavsifidir. Agar muhabbat tavsifining sifati shunday boʻlsa, ayni muhabbatning tavsifi qanday boʻlar ekan? Ayni muhabbatning tavsifini qilishga biror kishiga yoʻl yoʻq ekan, unda ayni muhabbatning oʻziga kimga yoʻl boʻlsin? Bunga (muhabbati vajdga) qanday erishish mumkinligi toʻgʻrisida shunday deyiladi: “Bandaning muhabbati vajdi toʻgʻri boʻlishi yoki bu muhabbatni oʻz siridan topishi uchun banda ikki narsaga gʻarq boʻlishi kerak: birinchisi – Haqqa qilinishi kerak boʻlgan narsani koʻrishga, ikkinchisi – Haq qiladigan narsani koʻrishga. Bunda Haq qiladigan narsa minnat (bandani qarzdor, burchli qilish) va Haqqa qilinishi kerak boʻlgan narsa ubudiyat (bandalik, qullik)dir. Unga qaraganida, Undan boshqani koʻrishga, bandalikka qaraganida, Undan boshqa bilan suhbatlashishga majoli qolmagay va har ikki dunyoda hech kim bilan suhbatlashmagay, har ikki dunyoda hech narsadan qoʻrqmagay”.[12]
Ilohiy muhabbat tasavvuf adabiyotida ishq tushunchasi bilan ifodalanishini koʻramiz. Alisher Navoiy ham “Mahbub ul-qulub” asarida ishqning “marotib”lari borligini aytib, yuqoridagi fikrlarni yanada toʻldiradi, yaʼni muhabbatning ikki emas, uch turini qayd etadi: nafsoniy ishq (avom ishqi), majoziy ishq (xavos-xos kishilar ishqi) va ilohiy ishq (avliyolar ishqi). Bu oʻrinda Navoiyning “ishq marotibdur” degan soʻziga diqqat qilishingizni istardik, zero “marotib” (martabalar) soʻzi tariqat ahlining istilohlaridan boʻlib, u solikning ruhiy-maʼnaviy taraqqiyot darajasini belgilaydi. Demak, ishq – insoniy kamolot darajasini koʻrsatuvchi fazilat (buni Ibn Sinoda ham oʻqiymiz). Bundan tashqari, avom va xavos tushunchalari ham tariqatga bogʻlanadi. “Avom” deganda, Alisher Navoiy savodsiz, oddiy xalqni nazarda tutmagan, balki umuman, ilohiyot tajalliyotini qalban his etolmagan, borliqqa zohiran munosabatda boʻlib, jamiyatning rasmu odatlarini bajarishdan nari oʻtolmaydigan kishilarni nazarda tutadi. Bunday kishilar qatoriga bilimdon muftiy, mullalaru ilmi botindan bexabar shayxu zohidlar ham kirgan. Shu kabi, “xos kishilar” – aslzodalar tabaqasi, shoh-amirlar emas. Hazrat Navoiy mazkur istilohni koʻngil amriga amal qilib, Tangri yoʻlida zahmat chekuvchi, dili va tili Haq yodidan boʻshamaydigan chin soʻfiylarga nisbatan qoʻllagan. Bu insonlarning koʻngil koʻzgusi dunyoviy hirsu havas gʻuboridan tozalangani sababli “pok koʻzni pok nazar bila pok yuzga” solib, “pok mazhar”, yaʼni ilohiy jamol aks etgan alohida odamlarni sevish “vositasi bila”… mahbubi haqiqiy (yaʼni Xudo) jamolidan bahra olmoqqa musharrafdirlar[13].
Islom taʼlimotida ilohiy muhabbat mavzuini yanada yaxshiroq anglashimiz uchun uning gʻoyaviy-nazariy asosini koʻrib chiqishimiz toʻgʻri boʻladi.
- Islomda ilohiy muhabbat mavzuining gʻoyaviy-nazariy asoslari
Aslida, ilohiy muhabbat tushunchasining asosiy manbai ham Qurʼoni karim va hadisi shariflar edi. “Olloh taolo ularni, ular ham Ollohni sevarlar” (“Baqara”, 165), “Iymon keltirganlar eng koʻp Ollohni sevarlar” (“Baqara”, 165) kabi oyatlarda ishorat berilgani kabi Olloh taolo sevadi va seviladi. Olloh taolo oʻzini Gʻafur, Vadud, Qariyb, Mujib, insonga shoh tomiridan ham yaqin boʻlgan kabi qullariga nisbatan rahmat, shafqat va sevgisiga ishorat qilingan oyatlar bilan tavsif etgandir. Shuningdek, ushbu oyatlarda Olloh taolo sevgisining faqat ayrimlarga emas, balki butun qavm va millatlarni qamrab olgani murod etilgan. Qurʼoni karimda kelgan: “Albatta, Olloh chin tavba qiluvchilarni va obdon poklanib yuruvchilarni sevadi” (“Baqara”, 222), “Albatta, Olloh chiroyli ish qiluvchi (muhsin)larni sevar” (“Baqara”, 195) yoki “Zero, Olloh haddan oshuvchilarni yoqtirmaydi” (“Baqara”, 190), “Olloh (esa) buzgʻunchi (fosid)larni yaxshi koʻrmaydi” (“Moida”, 64) kabi oyatlar Ollohning sevgisi va nafratini oʻzida ifoda etadi.
Ilohiy muhabbat haqidagi hadislar esa, miqdor va xossa jihatidan Qurʼoni karimda vorid boʻlgan oyati karimalardan ham koʻra koʻproq. Soʻfiylar rivoyat etgan va sahih hisoblangan hadisi qudsiy budir: “Qulim menga nofila (qoʻshimcha ibodat)lar bilan yaqinlashadi, toki men uni sevaman. Uni sevsam, eshitadigan qulogʻi, koʻrar koʻzi, ushlaydigan qoʻli va yuradigan oyogʻi boʻlaman”. Ushbu hadisni ham Mustamliy hazratlari juda chiroyli uslubda sharhlab beradilar:
“Xudoning bandaga muhabbati shunday boʻladiki, Xudo oʻsha bandasini boshqa bandalardan farqli ravishda oʻziga qattiq bogʻlab qoʻyadi. Bu haqiqatda Xudoning muhabbati emas, ammo muhabbatdan nishondir. Yaʼni Xudo kimnidir suysa, boshqa bandalaridan farqli ravishda uni shunday ahvolga solib qoʻygan Uning muhabbati buning nishonasi boʻlgay. Bunda banda qulogʻi bilan Xudodan boshqaning soʻzini eshitmagay, koʻzi bilan Uning oyatlari va ibratlaridan boshqa narsani koʻrmagay, tili bilan Uning zikridan boshqa zikrni aytmagay, tani bilan Undan boshqa narsaga xizmat qilmagay va miyasi bilan Undan boshqa narsani oʻylamagay. Chunki muhib rashkchi boʻlib, rashk uning sifatidir va u hech qachon oʻz sevganining boshqa kishi bilan boʻlishini istamas. Uning muhabbati qanchalik kamaysa, uning rashki ham shunchalik kamayadi yoki, aksincha, uning muhabbati qanchalik koʻpaysa, uning rashki ham shunchalik koʻpaygay”.[14]
Abu Ruzayn Oqiliy Paygʻambar (s. a. v.)dan “Iymon nima?” deb soʻraganlarida, Ular shunday javob berganlari rivoyat qilinida: “Iymon Olloh va Uning rasulini har narsadan koʻra koʻproq sevmoqdir”. Boshqa bir hadisda shunday deyiladi: “Olloh va Rasulini har narsadan koʻproq seva olmagan kimsa moʻmin boʻla olmaydi”. Paygʻambarimiz (s. a. v.) bir duosida shunday deganlari rivoyat qilinadi: “Ollohim, sevging bilan, seni sevganning sevgisi va senga yaqinlashtiradigan xislatlar (xulqlar) sevgisini menga nasib et. Sening sevgingni menga sovuq suvdan ham totli qilib ber”.
Qurʼoni karim va hadisi shariflar islom taʼlimotida muhabbat mavzuiga asos boʻlishi bilan birga, ilk tasavvufiy yoʻnalishlarning ilohiy muhabbat doirasidagi qarashlariga xorijiy madaniyatlar taʼsirini ham aytib oʻtish joiz. Aslida, ushbu taʼsirni mubolagʻa qilmaslik kabi, uni umuman qabul qilmaslik ham mumkin emas. Ilohiy muhabbat xususida musulmonlarga eng sezilarli taʼsir koʻrsatgan madaniyatlar yangi aflotunchilik, moniylik va nasroniylik taʼlimotlaridir.
Yangi aflotunchilik taʼlimotining[15] manbai antik davr yunon faylasufi Aflotun qarashlari hisoblanadi. Aflotun muhabbat haqida shunday degandi: “Menimcha, odamlar muhabbatning asl qudratini anglab yetmaganlar. Agar ular buni tushunganlarida edi, sevgiga atab ulugʻvor ibodatxonalar va mehroblar qurib, qurbonlik keltirgan boʻlardilar. Lekin birinchi galda bajarilishi lozim boʻlgan bu vazifalarni hozirgacha hech kim ado etmadi…”[16] Yagona mohiyat va haqiqat sifatidagi Xudo metafizik taʼlimot mazmunini tashkil etadi. Xudo bilimning manbai sifatida bilish nazariyasining, yagona ezgulik va goʻzallik boʻlgani uchun axloq (etika)ning, alohida qudrat va mehribonlik egasi boʻlgani uchun dinning predmetidir. Xudo faqat cheksiz borliq boʻlib qolmasdan, balki mukammal muhabbat hamdir. Neoplatonchilar (yangi aflotunchilar) shu tariqa nazariy fikr yuritganlar, lekin Xudo ularda alohida mohiyat sifatida tushunilmasdi. Neoplatonchilarda Xudo yagona ilohiyotning emanatsiyasi (nurlanishi), tabiiy jarayonning zaruriy natijasi boʻlgan.
Nasroniylik falsafasida ilohiy ishq-muhabbat nazariyasini mukammal ishlab chiqqan ilohiyotshunos olim Avreliy Avgustindir. Avgustinning butun falsafasi yagona, mutlaq va mukammal Xudo haqidagi taʼlimotda mujassamlashgan. Dunyo ilohiy yaratish kabi ahamiyatga ega emas, u faqat sharpadir. Xudosiz hech narsani qilish ham, hech narsani bilish ham mumkin emas. Tabiatda gʻayritabiiy narsaning ishtirokisiz hech narsa sodir boʻlmaydi. Avgustinda neoplatonchilar monizmidan farqli tarzda dualizm namoyon boʻladi. Avgustinda dunyo – Xudo irodasining mahsuli. Neoplatonchilarda Xudo va olam yagonadir.
Moniylarning ilohiy muhabbat haqidagi qarashlarining xulosasi shunday: Yaxshilarning ruhlari eng buyuk nurdan chiqqan nuroniy zarralardir. Zarra boʻlgan ruh, muntazam asliga tomon tortiladi va yana unga qaytmoqni xohlaydi. Badan asoratidan qutulmoq va dunyoviy zindonni tark etmoq uchun muntazam ravishda dunyodan qutulishga intilmoq kerakdir. Moniylarning ushbu qarashlari ilk oʻrta asrlarda Basra madrasasining vakillariga sezilarli taʼsir koʻrsatganini tadqiqotchilar bayon qiladilar.[17]
Lekin ushbu madaniyatlarning islom taʼlimoti, xususan tasavvuf ilmi turli bahs-mavzularining rivojiga koʻrsatgan taʼsiri, asl manbalarning Qurʼon va sunnat oldidaga taʼsiri oldida juda ham kamdir.
- Islomda ilohiy muhabbat haqidagi bahslar rivoji
Islom taʼlimotida ilohiy muhabbat haqidagi nazariyalar musulmonlar orasida turli madaniyatlarning ilohiyotni anglash, Olloh-maxluqot orasidagi munosabatni tasavvur etish va anglashning turli darajalariga asoslangan qarashlari – nuqtai nazarlariga koʻra shakllandi. Ollohning sevishi va sevilishiga doir ochiq dalolat berilgan oyatlar va hadislarga qaramay, musulmonlardan baʼzilari Ollohning haqiqatdan sevishini va sevilishini inkor qildilar. Ularga koʻra, shariatda bu mavzuda vorid boʻlgan bayonlar majoz sifatida qabul etilishi kerakdir. Olloh taolo sevmaydi va sevilmaydi. Chunki sevgining amalga oshishi uchun ilohiyotga teskari (zid) shartlar lozimdir. Shavq, uns, munojot, mushohada kabi maxluqotga oid boʻlgan va Ollohni barcha aybu nuqsonlarda tanzih (poklash) uchun zarur hisoblangan xususiyatlar boʻlmagan sevgi haqiqiy boʻlmaydi. Bu mavzudagi eng moʻtadil qarash “qulning Ollohni sevmogʻi Unga itoat etmogʻi va qulligining davomli boʻlmogʻidir; Ollohning qulini sevmogʻi esa unga rahmati va ikromidir” degan tushuntirish edi. Va yoki baʼzi mutakallimlar aytganlari kabi, muhabbat Ollohning oʻzini vasf etgan bir sifatdir, mohiyat va kayfiyatiga qarash uchun iymon kerakdir.
Kalom mazhablariga eng yaqin soʻfiylardan boʻlgan Hujviriy hatto Ollohning qulini sevishini rizo, gʻazab va rahmat kabi bir sifatda qabul qiladi. Buning maʼnosi Ollohning quliga inoyati – dunyo va oxiratdagi savobi, uni gunoh va xatolardan saqlashi, yuksak hol va maqomlar baxshida etishi, qalbini ham faqat Oʻzi bilan mashgʻul etishidir. Agar Olloh taolo qullaridan biriga bularni nasib etsa, shubhasizki, uni sevgan boʻladi. Qulning Ollohga boʻlgan sevgisiga kelsak, bu ham qulning qalbida sevganiga taʼzim va hurmat shaklida yuzaga kelgan bir xususiyatdir. Bunda qul doimo Ollohning rizosini istaydi, zikr bilan unsiyat etadi, boshqa narsani xotirlamoqdan rohat topmaydi, xalq bilan butun aloqasini uzadi, faqat Haqqa yoʻnaladi.
Faqat baʼzi mutasavviflar Olloh-qul sevgi munosabatida sevgining maʼno va xususiyatlarini tan olmagani kabi, aksariyat soʻfiylar ushbu sevgini oʻzlariga bagʻishlangan, tajriba etiladigan real va haqiqiy bir holat sifatida qabul etganlar. Yaʼni shavq, orzu, uns, munojot, yaqinlikning kayfi va uzoqlikning hasrati kabi sevgining zaruriy jihatlari (mustalzimat) tajribalarda idrok etiladigan real haqiqatlardir. Ular sevgining Olloh va quli orasida oʻzaro ikki tomonlama amalga oshadigan bir hodisa ekanligini tasdiqlaganlar. Yaʼni qulning Ollohga munojot etmogʻi va Unga tomon gʻayrat qilishi kabi Olloh ham quliga nisbatan shundaydir.
Ushbu bahs-munozaralarni Mustamliy Buxoriy quyidagicha bayon qilib beradi: “Usul ahli bu toʻgʻrida shunday deydilar: Xudoning bandaga boʻlgan muhabbati bandasiga yaxshilikni irodat etishidan iboratdir, bandaning Xudoga boʻlgan muhabbati esa uning Xudoga qilgan toat (boʻysunish)idan iboratdir. Aniqroq qilib aytadigan boʻlsak, tashqaridan qaraganda banda oʻz Xudosiga qanchalik muteʼ (boʻysungan) boʻlsa (bilingki), oʻz Xudosini shunchalik suyguvchidir. Xuddi shuningdek, Xudo oʻz bandasiga qanchalik koʻp yaxshilikni irodat etsa, bilingki, u oʻz bandasini shunchalik suyadi.
Kichiklarning muhabbati toat va xizmat (ibodat)ga olib keladi. Bu muhabbat qanchalik kuchaysa, toatdagi ishtiyoq va berilish ham shunchalik kuchaygay. Shunisi maʼlum va tushunarliki, xizmatga mashgʻul boʻlish xizmat qilinuvchini (Xudoni) sogʻinish va qoʻmsashdan, toat-xizmatdagi ishtiyoq va berilish esa xizmat qilinuvchiga boʻlgan bogʻlanish va muhabbatdan kelib chiqadi. Demak, Xudoning bandalari Xudo oldida shunday mavqeda boʻladilar.
Shuningdek, Xudoning muhabbati va Xudoning adovati xalqqa alam (qiynalish, dard-alam) va rohat (rohat-farogʻat, lazzat), mehnat (qiyinchilik, mashaqqat) va neʼmat (neʼmat, boylik), azob (qiynoq, azob) va rahmat (rahmat, rahm-shafqat mehribonlik, kechirimlilik) bagʻishlaydi. Haq taolo azaldan ana shu sifatlarga ega boʻlgan.
Endi maʼrifat ahli (oriflar)ning bu boradagi qarashlari toʻgʻrisida soʻz yuritsak. Maʼrifat ahli aytadilarki, bizning nazdimizda, muhabbat va adovat usul ahli aytgan narsalar emasdir. Chunki maʼrifat ahlining aytishlaricha, banda maʼlum muddat Xudoga qilayotgan toatdan xoli boʻladi, ammo bir lahza boʻlsa-da, Xudoga boʻlgan muhabbatdan xoli boʻlmaydi, zero Xudoga boʻlgan muhabbatdan xoli boʻlish kufr bilan barobardir. Shunday ekan, toat muhabbat emasdir, balki toat muhabbatning taʼsiri natijasida kelib chiqqan narsadir. Chunki agar toat muhabbat boʻlganida edi, gunoh adovat boʻlgan boʻlur edi. Koʻpchilikning fikriga qaraganda, moʻmin (iymonli, musulmon) kishi gunoh ish qilib, gunohkor boʻlsa-da, oʻz moʻminligini saqlar ekan aduv (dushman, yov) boʻlmagay, balki muhib boʻlib qolgay. Shunday qilib, toatning muhabbat emasligini bilib oldik. Ammo unutmaslik lozimki, muhabbat toatga sabab boʻladi va bandaning toati uning muhabbatidan kelib chiqadi. Toat aynan muhabbatning oʻzi emas, balki muhabbatning dalilidir”.[18]
Tasavvuf ilmining buyuk namoyandasi Abu Homid Gʻazzoliy ham insonning Ollohga boʻlgan muhabbatini ratsional (aqliy) asosini topishga harakat qilib, sevgini besh qismga boʻladi: 1. Borliqni sevmoq. 2. Borliq qaram boʻlgan narsani sevmoq. 3. Boshqaga ikrom etganni sevmoq. 4. Bevosita goʻzal boʻlgan narsani sevmoq. 5. Sevgan va sevilgan orasidagi munosabatni sevmoq. Bu turlarning kamol va ijmosi faqat Olloh sevgisida amalga oshadi. Chunki qul borliqni sevsa, unga bu borliqni bergan Ollohni ham sevadi. Unga ikrom etuvchini sevsa, neʼmatlarni ehson etgan Ollohni ham sevadi. Goʻzallikni sevsa, butun goʻzallikning manbai yoki haqiqatda eng goʻzal boʻlgan Zot – Ollohni sevadi. [19].
Shundan kelib chiqib, ushbu soʻfiylar muhabbatullohni mashruʼ, mumkin, hatto real va tajriba orqali bilinadigan bir hodisa deb hisoblaydilar
Muhabbat haqiqat, goʻzallik, poklik va ezgulikka intilish tuygʻusining birligidan iborat ekan, ushbu mavzuning asosiy masalalari, muammolari, tushunchalari, tamoyillarini oʻrganish insonning oʻz-oʻzini toʻla-toʻkis anglashi, ayni paytda, har bir insonning noyob imkoniyatlari va salohiyatini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Shuning uchun ushbu mavzuni har tomonlama oʻrganish dolzarbligidan kelgusida oʻzining tadqiqotchilarini kutmoqda, deymiz. Bizning tahlil va tadqiqimiz esa ummondan bir tomchidir, xolos.
Komiljon RAHIMOV
“Sharq yulduzi”, 2014–6
[1]R. B. Sabekiya. Filosofiya lyubvi: osnovaniya samorealizatsii cheloveka: Fal. fan. dok… yoz. diss.avtoref. –Ufa, 2007. – 46 b.
[2]Imomlar xojasi, zohidlar sarvari, donishmand faqih Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad ibn Abdulloh al-Mustamliy al-Buxoriy (vafoti – 434/1043 yil)ning “Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf” kitobi tasavvuf ilmining fors tilidagi manbalarning eng qadimiysi hisoblanadi. Bugungi kunda ushbu moʻtabar asar tasavvuf ilmida qadimiy hisoblanadigan Abul Hasan Ali al-Hujviriy (vafoti – 465/1072 yil) qalamiga mansub “Kashf ul-mahjub”, Abdulloh al-Ansoriy al-Hiraviy (1005 – 1088) qalamiga mansub “Tabaqot as-sufiya” kabi asarlaridan ham ancha oldinroq yaratilganligi koʻpchilikka maʼlum boʻlmasa kerak. Shuni alohida taʼkidlab oʻtish joizki, bu asar faqat qadimiyligi hamda tasavvuf va irfon yoʻnalishida fundamental asarlardan hisoblanganligi bilan birga, bizning zamonimizgacha saqlab qolingan qoʻlyozma nusxalaridan biri fors tilidagi ilk yozma obidalardan hisoblanadi.
Islomiy tasavvufi paydo boʻlishi avvalida yozilgan bu asar zohid va oriflar shayxi hamda imomi Abu Bakr ibn Muhammad al-Kalobodiy al-Buxoriyning irfoniy aqidalar moʻjaz va ixcham usulda bayon etilgan “At-taarruf li-mazhab at-tasavvuf” (“Tasavvuf yoʻlini tanishtirish”) nomli kitobining mufassal va har tomonlama forsiy sharhidan iborat.
[3]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. –Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh.
[4]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. –Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh. – B. 58.
[5]Muhabbati qadim – azaldan mavjud boʻlgan muhabbat.
[6]Muhabbati muhdis – keyin yaratilgan muhabbat deb ham nomlangan.
[7]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. – Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh. – B. 58.
[8]Faylasufe Ray. Muhammad ibn Zakariyo Roziy / Taʼlif: Duktur Muhammad Muhaqqiq. – Tehron . – B.194-196.
[9]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. –Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh. – B. 58.
[10]Sharhi aqoidi Tahoviya / Muhammad Nosiriddin al-Alboniy. – T.: Movarounnahr, 1992. – B.175-176.
[11]N. Komilov. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr-Oʻzbekiston, 2009. – B. 51-53.
[12]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. – Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh. – B. 69.
[13]N.Komilov. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr-Oʻzbekiston, 2009. – B. 194.
[14]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. –Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh.
[15]Xristian dini taʼlimotiga nisbatan yaqin taʼlimotlardan yana biri neoplatonizm falsafasi boʻlgan. Neoplatonizm Aleksandriyada vujudga kelgan. Bu taʼlimotning birinchi targʻibotchisi Ammoniy Sakkas (174-242) boʻlgan. U nasroniy oilasida voyaga yetgan. Nasroniy cherkovining otalaridan biri Origen hamda Plotin Sakkasdan taʼlim olganlar. III asrda bu taʼlimotning eng yirik tarkibotchisi Plotin (205-270) boʻlgan va uning Rim saltanatida yoyilishiga katta xissa qoʻshgan. Bu haqida toʻliqroq maʼlumot olish uchun qarang: Yoʻldoshev S., Usmonov M. O., Karimov R. R. Qadimgi va Oʻrta asr Gʻarbiy Yevropa falsafasi. – T.: 2003 y.
[16]96 mumtoz faylasuf. Haqiqat manzaralari / Toʻplovchi va tarjimon S. Joʻrayeva. – T.: Yangi asr avlodi, 2007. – B. 81.
[17]Bu haqida qarang: Abul Alo Afifiy. Tasavvuf. Islomda maʼnaviy hayot. – Istanbul, 1996. – B.173-180 b.
[18]Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad Mustamliy Buxoriy. Sharh at-taarruf li-mazhab at-tasavvuf / Muhammad Ravshan tahriri ostida. –Tehron.: Intishoroti asotir, 1363-1366 h.sh. – B. 70.
[19]Abu Homid Gʻazzoliy. Ihyo al-ulum ad-din. 4 jild. – B. 294.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/ishq-va-muhabbat-tarifi/