Tarjimai hol
Imom Ismoil al-Buxoriy — taniqli muhaddis olim (muhaddislik — hadislar haqidagi fan, payg‘ambarimiz Muhammad s.a.v.ning islom dini uchun xos so‘zlari va ishlari haqidagi xabarlar) va ahamiyatiga ko‘ra Qur’ondan keyingi o‘rinda turuvchi “Al Jomiy as Sahih” kitobining muallifi.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 810 yil Buxoroda tavallud topgan. Ma’lum bo‘lishicha, uning otasining bobosi birinchi islom qabul qilganlardan bo‘lgan.
Uning otasi muqaddas rivoyatlar baxshilaridan bo‘lgan. 5-6 yoshlaridan Ismoil Qur’on va diniy ilmlarni, xususan, hadislar o‘rganishni boshlagan. Mukammal xotira egasi bo‘lib, u o‘qiganlirini tez o‘rganib olar, so‘ngra ularni har tomonlama tahlil qilardi.16 yoshiga kelib, u o‘sha zamonlarning barcha hadis to‘plamini yoddan bilgan.
825 yil Al Buxoriy o‘z onasi va akasi Ahmad bilan birga haj safarini amalga oshirish uchun Makka va Madinaga yo‘l olishadi. Ziyoratni amalga oshirgach, onasi va akasi Buxoroga qaytib kelishadi, u esa turli musulmon davlatlari bo‘ylab sayohat qilib, o‘z davrining taniqli ustozlaridan ta’lim olgan.
Rivoyatlarga ko‘ra, u yuz minglab hadislarni to‘plab, ulardan 300 mingtasini yoddan bilgan. U hayotining 42 yilini izlarishlar bilan o‘tkazadi. Kitobi ustida ishlashni u Basrada boshlaydi va uni ko‘p yillar davomida yozadi. Uning so‘zlariga ko‘ra, kitobga 1080 ta muhaddisning hadislari kiritilgan. Hadislarning ishonchliligiga ularning kelib chiqish manbasi va har bir zanjir aniq ko‘rsatgich bo‘la oladi, zero, yetkazib beruvchining axloqiy timsoli nazarda tutilganligi, unga ishonish imkonini beradi.
Manbalardan ma’lumki, u ko‘plab kitoblar yozgan bo‘lib, ular orasida “Ta’rixi Kabir” — “Buyuk Tarix” kitobi ham bor.
“As-Sahih”ni yozgach, u Buxoroga qaytadi va barcha ilm istaganlarga ta’lim beradi, bu orqali u odamlarni savodga o‘rgatib, jamiyatga katta foyda olib keladi. Uning obro‘si shu qadar baland bo‘lganki, unga noma’lum hadis xalqda ishonchsiz hisoblangan.
O‘z irodasiga qarshi ravishda u Buxoro hukmdori Tohirid Xolid ibn Ahmad bilan nizolashib qoladi va Samarqand yoqasidagi Xartang qishlog‘iga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘ladi, shu yerda u 870 yil vafot etgan.
Samarqand viloyatining Chelak tumani Xartang qishlog‘ida joylashgan qabri ziyoratchilarning eng hurmatga sazovor va muqaddas qadamjosiga aylangan.
XVI asrda Imom al Buxoriyning maqbarasi oldiga masjid qurilgan va chinorlar ekilgan.
1998 yilning 23 oktabr kuni Samarqandda taniqli olim tavalludining 1225-yilligi munosabati bilan tanatanalar bo‘lib o‘tdi. Mazkur hodisa munosabati bilan O‘zbekiston Respublikaning Prezidenti I.A.Karimov rahbarligidagi loyiha — ulkan nodir-me’moriy majmua qad rostlagan. Loyiha amalga oshirilishida Samarqand, Toshkent, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Andijon, Qo‘qon va Namanganning eng yaxshi quruvchilari va xalq ustalari ishtirok etishgan.
Majmuaga naqshlar bilan bezatilgan darvoza o‘rnatilgan peshtoq orqali kiriladi. Kirish qismining ikki tomoniga majmua qurilishi haqida arab va lotin grafikasida yozilgan yodgorlik toshtaxtalari o‘rnatilgan.
Majmuaning markaziy o‘qida maydoni 9×9 metr, balandligi 17.0 metrni tashkil qiluvchi to‘rtburchak asosli to‘g‘ri burchak shakldagi Ismoil al Buxoriy maqbarasi qad rostlagan. Maqbara gumbazi ikki yoqlama, qovurg‘asimon, moviy rang tasvirlar bilan bezalgan. Devorlari koshinlar, ganch, oniks va granitlarga o‘simlik va geometrik naqshlar solib ishlangan. Dahma tarkazi och yashil rangli oniksdan.
Hovlining chap tarafida xonaqoh va maydoni 786 kv.metrni tashkil qiluvchi galereya o‘rin olgan bo‘lib, bir vaqtning o‘zida 1500 kishi namoz o‘qiy oladi. O‘ng tarafida kutubxona hamda islomshunoslikka oil nodir nusxadagi qo‘lyozmalar va litografik kitoblar, turli mamlakatlar davlat arboblarining sovg‘alari, xususan, Kaabning Makkasidan taqdim etilgan kasvalar-choyshablar saqlanuvchi muzey joylashgan.
Hovlining ichidan muhaddislikni o‘rgatuvchi o‘quv markaz joy olgan.
Hovlining markazidan qadimiy chinorlar va hovuz o‘rin olgan bo‘lib, uning oldida shifobaxsh suv otilib turadi.
Imom al Buxoriyning ma’naviy merosini chuqur o‘rganish va keng tarqatish maqsadida, xalqaro fond tashkil etilib, 2000 yildan buyon o‘zining o‘zbek tilidagi ma’naviy-ma’rifiy ilmiy-adabiy “Imom al Buxoriy saboqlari” jurnalini chop etib kelmoqda.
Al Buxoriy kitoblaridan madrasalarda, payg‘ambarimiz Muhammad s.a.v. sunnatlarini (muqaddas naqllar) o‘rganishda universitetning asosiy darsligi o‘rnida foydalaniladi.