“Ilmiy toʻqima” masʼuliyati

Hozirgi oʻzbek navoiyshunosligidagi eng dolzarb muammolardan biri Navoiy ijodiyotidagi yor obrazidir. Navoiy ijodida yor obrazi deganda, shoirning muhabbati bagʻishlangan lirik qahramon anglashiladi. Filologiya fanlari nomzodi Muhammadjon Mahmud “Yana Navoiyni oʻqib (Navoiyshunoslikda yor muammosi)” (Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent – 2011) nomli risolasida aynan shu mavzuni yoritishni maqsad qilgan.

Muallif tadqiqotning birinchi bobini “Eng qiyin, juda murakkab masala” deb nomlagan. Haqiqatan, masalaning murakkabligiga jiddiy asoslar bor. Chunki navoiyshunoslikda yor muammosiga munosabat shu qadar murakkabki, uni ilmiy oʻrganish va unga ilmiy baho berishda besh xil tamoyil kuzatiladi: 1. Navoiy ijodiyotidagi yorni dunyoviy inson – mahbuba (ayol) deb tushunish va talqin etish; 2. Navoiy ijodiyotidagi yorni ilohiy xilqat – Olloh deb tushunish va talqin etish; 3. Navoiy ijodiyotidagi yorni ham dunyoviy inson, ham ilohiy xilqat deb tushunish va talqin etish; 4. Navoiy ijodiyotidagi yorni dunyoviy inson – mahbub (erkak) deb tushunish va talqin etish; 5. Navoiy ijodiyotidagi yor obrazida mahbuba ham, mahbub ham, Olloh ham nazarda tutiladi deb tushunish, talqinda esa ularni qorishtirib yuborish tamoyili.

Ilmiy jamoatchilik ushbu muammo yechimiga aniqlik kiritib, muayyan bir toʻxtamga kelgani yoʻq. Oʻzbek adabiyotida ijodi eng koʻp oʻrganilgan adabiy siymo Navoiy boʻlishi, bugunda Navoiy haqida yuzlab kitoblar chop etilgani va, taxminan, shu miqdorda dissertatsiyalar yozilganiga qaramay, navoiyshunoslikning eng markaziy masalasi – lirik qahramon muammosi ana shunday murakkab vaziyatda. Xullas, muammo yechimi maxsus va mukammal tadqiqotlarni taqozo etadi. Mazkur tadqiqot muammoning yechimini topishga bir urinish sifatida maydonga kelgan. Muallif navoiyshunoslikdagi qarashlarga munosabat bildiradi va dastlabki xulosasini bayon etadi: “Demak, shoir yor deganida, avvalo Olloh, soʻngra tariqat ahlini, uning murshidi va xalifayu musohiblarini tushunadi” (11-bet). Bir qarashda, ushbu xulosadan qanoat hosil qilish mumkin. Biroq, uning zamirida sevimli ayol – mahbuba nazarda tutilmaganini anglash qiyin emas.

Kitobning “Ulugʻ rahnamo, muqaddas davlat va jamiyat” deb nomlangan ikkinchi bobidan boshlab, Navoiy ijodidagi yor obraziga munosabat oshkora biryoqlama tus oladi. Navoiyning muhabbat ruhida bitilgan lirik sheʼrlari Mirzobek, Mir Ibrohim, Mirdarvesh va Hoji Muhammadga bagʻishlangan, degan gʻoya izchil yoritiladi. Mirzobek shoirning doʻsti va shogirdi, Mir Ibrohim, Mirdarvesh va Hoji Muhammad esa farzandlari, oʻgʻillari sifatida talqin etiladi. Goʻyoki, Navoiyning “Kecha kelgumdur debon, ul sarvi gulroʻ kelmadi” gʻazali yozilishiga “Mirdarvesh har xil fitnalar taʼsirida nafaqat kunduzgi, balki kechki mashgʻulotlarga ham qatnamay qoʻyishi” sabab boʻlgan emish (18-bet). Muallif iqroricha, “Tun oqshom boʻldi-yu, kelmas mening shamʼi shabistonim” gʻazali ham kechki mashgʻulotga kelmagan Mirdarveshga bagʻishlangan” (19-bet). Biz navoiyshunoslikka oid mavjud ilmiy ishlarda Navoiyning maxsus maktabi boʻlganligi, unda kunduzgi va kechki mashgʻulotlar olib borilganligi, shoir mudarris sifatida mazkur yoshlarga dars oʻtganligi haqida oʻqimagan ekanmiz. Agar shu maʼlumot ilmiy asoslanganida, xoʻb yangilik boʻlardi, nazarimizda.

“Qaro koʻzum” gʻazali ham Mirdarveshga bagʻishlab yozilgan, degan fikr muallif tomonidan dadil, ammo dalillar bilan ilmiy asoslantirilmagan ravishda bayon etiladi: “Mashgʻulotlarga muntazam qatnashmagan Mirdarvesh sayru sayohatga tez-tez chiqadigan va safarda uzoq qolib ketadigan odat chiqaradi. Soʻngra safar juda uzoq davom etadi. Shoir uning qayerdaligini aniqlagach, orqaga qaytishini soʻrab, unga noma va “Qaro koʻzum” gʻazalini yoʻllaydi” (19-bet). Navoiy asarlaridagi “yor” timsolida nazarda tutilgan shaxslardan Mirzobek Navoiyning doʻsti va dilbar bir insonligi, shoir uning isteʼdodi va insoniy qiyofasiga yuksak baho berganligi, uning “Koʻzung ne balo qaro boʻlubdur Kim, jongʻa balo qaro boʻlubdur” matlaini davom ettirib, gʻazal yozganligi navoiyshunoslik ilmida eʼtirof etilgan. Mir Ibrohim ham Navoiyning asrab olgan, ammo unga vafo qilmagan noqobil farzandi ekanligi tadqiqotlarda yetarli bayon etilgan. Hatto, navoiyshunos olim Q. Ergashev “Oʻzbek nasrida insho” nomli yangi tadqiqotida ushbu “noqobil farzand” Mir Ibrohim emas, balki Shohquli ismli gʻijjakchi boʻlganini isbotlab berdi. Shu boisdan, kitobxon ular haqida Muhammadjon Mahmuddan ortiqcha izoh kutmasligi mumkin. Biroq, Mirdarveshning tarixiy shaxs ekanligi va Navoiyga nechogʻliq yaqinligi toʻgʻrisida navoiyshunoslik asarlarida batafsil maʼlumot uchramaydi. Muallif esa uni kitobning barcha oʻrinlarida hech bir izohsiz Navoiyning katta farzandi sifatida talqin etadi. Uningcha, Navoiyning ikki farzandi boʻlgan: kattasi – Mirdarvesh, kichigi esa – Mir Ibrohim. Bundan tashqari, Mirdarvesh qachon, qayoqqa, qanday safarga chiqadi, nima sababdan uzoq qolib ketadi – noayon. Muallif talqinicha, Navoiy “safarda qolib ketgan katta farzandiga “Qaro koʻzum” gʻazalida, “Qaro koʻzum, kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil”, yaʼni, “aziz farzandim, kelu endi odamiylikni oʻrgangin, qilgan xizmatlarimga yarasha sen ham xizmat qilgin va insoniy burchingni bajar. Axir, sen mening musohibimsan, har doim koʻz oldimda, huzurimda boʻlishing kerak-ku”, deydi” (48-bet). Shu tufayli, bu “Qaro koʻzum” gʻazalining oʻnlab talqinlari orasida ishonchsizlaridan biriga aylanib qolgan. Kitob muallifi Navoiyning ikkita farzandi boʻlgan, deyish bilan ham cheklanmaydi. Uchinchi bir farzandi haqida bunday maʼlumot beradi: “Hoji Muhammad Navoiy xonadonida shoirning eng sevimli farzandi va bilimdon musohibi sifatida gʻoyat qadrlangan. Mehribon ota va gʻamxoʻr piru ustoz uni bir kun koʻrmasa, juda sogʻinib, betoqat boʻlgan. Sevimli farzand harbiy xizmatda boʻlganida, shoir shaharni tark etib, u bilan sahroda yashaydi” (53-bet). Ushbu fikrlariga qator-qator sheʼriy parchalarni misol keltiradiki, ulardagi yor obrazi Hoji Muhammad ekanligi anglashilmaydi. Harqalay, Navoiyning oʻzi asarlarida ularni “farzandimdek edi” yoki “farzandim qatori edi” deya lutf etgani, ularni shoirning haqiqiy farzandi edi, deb ilmiy talqin etishga asos bermasa kerak.

Shoirning tahlilga tortilgan barcha asarlari bir xilda – asoslantirilmagan holatda mazkur shaxslarga bagʻishlanganligi qayd etilaveradi: “Navoiy Mirzobekning vafot etganini, Mirdarveshning esa qora kuchlar domiga tushganini eshitib, qattiq dard-alam chekadi:

Yoshungʻon emish qaro bulutgʻa mohim,

Gardunni sovurmogʻligʻ erur dilxohim,

Kirmish qaro tufroqqa quyoshdek shohim,

Nevchun qora qilmasun quyoshni ohim.

Shoir shohim deganida komil shoh, komil davlatni, mohim deganida, komil inson, komil jamiyatni ham nazarda tutadi. Shoir Mirzobek, Mirdarvesh vafotidan soʻng, Hoji Muhammad va Mir Ibrohimni ham shohimu mohim deb ataydi” (25-bet). Ilmiy asoslarsiz bu gaplarga qanday ishonish mumkin? Qaysi asoslarga koʻra, bu sheʼr tahlilini davlat va jamiyat masalalariga yoʻnaltirish mumkin?

Navoiy sheʼrlaridagi rashk tuygʻusini ham muallif Mirzobekka tegishli talqin etadi va: “Bizningcha, Abu Sayid Mirzo Navoiyga Ravosiydan koʻra Mirzobekni koʻproq rashk qilgan” (29-bet), deb yozadi. Bu fikriga shoirning:

Yordin el rashkidin boʻldum judo, boʻlgʻay edi,

Iltifotin gʻayr ila koʻrmakka toqat koshki, – baytini asos qilib keltiradi.

“Yor – mehribon Olloh va tariqat ahli” bobining maqsad-mohiyati Navoiy asarlaridagi yor obrazi zamirida Olloh nazarda tutilganini yoritishga qaratilgan. Biroq, bu gʻoya muvaffaqiyatli amalga oshmagan. “Navoiy Ollohni koʻrganmi – koʻrmaganmi”, degan savol navoiyshunoslikda mutlaqo koʻtarilmagan. Ushbu bobda esa dabdurustdan shunday fikrlar bayon etiladi: “Navoiy merosining zukko tadqiqotchisi Alibek Rustamiy ham “Qaro koʻzum kim?” nomli maqolasida Tangri oʻzini yaqin doʻstlariga bu dunyoda ham turli qiyofada koʻrsatadi, degan qadimiy aqidaning toʻgʻriligini tasdiqlaydi. “Qaro koʻzum”ni ot minib, kamon va it bilan ovga chiqqan yigit tarzida talqin etadi. Afsuski, ayrim adabiyotshunoslar Navoiyning Olloh visoliga musharraf boʻlganini inkor qiladilar” (47-bet). Bundan anglashiladiki, koʻpchilik adabiyotshunoslar Navoiy Ollohni koʻrganligini eʼtirof etganlar. Qachon, qayerda? Asos keltirilmaydi. Alibek Rustamiy maqolasi ham qachon, qaysi manbada chop etilgani koʻrsatilmaydi. Bu tarzda dalil, isbotsiz aytilgan gap haqiqatga yaqin kelmaydi va u ilmiy fikr hisoblanmaydi. Avvalo, agar Navoiy Olloh visoliga musharraf boʻlib, U qaysidir qiyofada koʻringan boʻlsa, shoirning oʻzi buni iftixor bilan iqror etgan boʻlardi, nazarimizda.

Navoiy asarlari mazmuni bilan ularning talqini muvofiq emasligi yaqqol koʻzga tashlanib boradi. Mana bu bayt va uning talqiniga eʼtibor bering:

“Yangi oy xurshid aro boʻlmoq ayon maʼxud emas,

Vah, nedur aylab gʻazab solmoq jabining uzra chin.

Bu yerda mazkur gʻazaldagi xurshid (quyosh) va zulf qoʻygan moʻylabli yigitning maʼshuqa emas, maʼshuq ekanligi ayon boʻladi” (54-bet). Baytda “zulf qoʻygan moʻylabli yigit” tasviri yoʻq-ku? Muallif bu maʼnoni qayerdan oldi? Agar u “jabining uzra chin”ni nazarda tutgan boʻlsa, butkul adashgan, sheʼrni tushunmagan. “Jabin uzra chin” – manglaydagi ajinni anglatadi. Binobarin, u asardagi yor “maʼshuqa emas, maʼshuq” ekanligini asoslayolmaydi.

Sheʼrlardagi yor obrazi haqida: “… juda chaqqon, yaʼni, uydan tez gʻoyib boʻluvchi maslakdosh maʼshuqi – doʻsti boʻlgan. U piru ustozning ruxsatisiz uydan ketib qoladi. Hozir esa bir oydan beri ziyofatlarda tovusday tovlanib, nahs bosgan boyqushlar (“bumi manxus”), odam qiyofasidagi devlar va noasl (“badmehr”) kishilar bilan ulfatchilik qilib yurmoqda… Gʻamxoʻr ota va piru ustoz musohib farzandining ichkilikka tobora berilayotganiga gʻoyat achinadi. Shoir sevimli farzandi firoqida qon yigʻlaydi, dardu alam chekadi… Xullas, Navoiy mazkur sheʼriy parchada maʼshuqa emas, balki yorning yaqin maʼnodoshi – maʼshuq, aniqrogʻi, ikki farzandidan biri haqida fikr yuritadi… mazkur farzandini maʼshuq, mahbub, deb atashi ham bu boradagi yana bir moʻtabar dalildir” (55,56,57-betlar) kabi fikrlar ham ilmiy asosga ega emas. Muallif talqinidagi ichkilikka berilgan, xalqning doimiy fitnasiga duchor boʻladigan, dam-badam allaqayoqlarga daydib ketadigan, tuturiqsiz va beqaror kimsalarni Navoiy oʻziga farzanddek yaqin tutgani va yor timsolida ularni kuylaganiga aql bovar qilmaydi. Agar Navoiyday ulugʻvor shaxsiyat bunday mayda kimsalar bilan elakishib yurganida, oʻz obroʻyini yoʻqotgan va umri mobaynida bajargan ulkan vazifalarini amalga oshira olmagan boʻlardi.

“Shoir “Yigʻlarmen” radifli gʻazalida yozishicha, farzandi firoqida muttasil yigʻlash, dard-alam chekish natijasida oʻz-oʻzi bilan gaplashadigan boʻlib qoladi”(65-bet). Bundan qanday maʼno chiqadi?..

Ilmiy asoslanmagan va Navoiyning shaʼniga toʻgʻri kelmaydigan xulosalardan yana biri quyidagicha: “Navoiyning dushmanlari uni uylanmay, axloqsizlik qilish va fahsh sheʼrlar yozishda ayblab, fitnalar tarqatadilar. Shoir esa muxoliflariga – Men ham Isodek uylanmasdan zamondoshlarimni haq yoʻlga boshlab, xayrli ishlar qildim. Binobarin, Tangri mening ham xizmatlarimni taqdirlab, osmon sirlaridan voqif etdi. Mening yigitlarni madh etishdan maqsadim, ular orqali ilohiy ishqni tarannum etishdir, deb javob beradi” (67-bet).

Muallif Navoiydagi “yigitlar ishqi” zaminida ilohiy ishq yotibdi, demoqchi boʻladi, ammo talqin nihoyatda joʻn va mantiqsiz chiqadi. Mana bu jumlalarga diqqat qiling: “Musohiblari visoliga yetish orqali Olloh jamoliga musharraf boʻlish haqida oʻylar ekan, yana oʻshalar vositasida Tangrining sochi, zulfu yuzi, qadu qomati (?), favqulotda goʻzalligi kabi xilma-xil sifatlariga ishora qiladi…” (70-bet). “U oʻz orzusi ushalganida, qoʻlini Tangri boʻyniga (?) qoʻyib, qulogʻiga (?) dil rozini, Haq yoʻlda chekkan aziyatlarini izhor qilmoqchi boʻladi… Shoir Tangri yuzini gulga, uning oʻzini gul xirmoniga oʻxshatadi va uni bir tun quchoqlab, hidiga mast boʻlib yotishni (?) ulugʻ baxt deb biladi” (103-bet). Mana, ishqi haqiqiy toʻgʻrisidagi muallifning tasavvuri. Qizigʻi shundaki, Navoiyning soʻfiyona gʻazallari qolib, navoiyshunoslikda dunyoviy muhabbatning goʻzal talqini sifatida tadqiq etilgan:

Ne xush boʻlgʻay ikavlon mast boʻlsaq vasl bogʻinda,

Qoʻlum boʻlsa aning boʻynidavu ogʻzim qulogʻinda, – matlali gʻazal tahlilga tortilgan.

Kitobning Navoiy ijodidagi yor haqida uzil-kesil xulosasi bunday: “Biz yor borasidagi bahsni har qancha davom ettirmaylik, bitta haqiqat ayon boʻladi. Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”da yorning maʼshuq, mahbub, doʻst, yigit, quyosh, oy, mahvash, mahjabin, gul, gulʼuzor, gulbargi xandon, sarvinoz, sarvi gulroʻ, sarvqomat, pari, malaksiymo, shohim, mohim, chobuksuvor, chobuk, shahsuvor kabi xilma-xil maʼnodoshlari haqida bot-bot fikr yuritsa-da, maʼshuqa, mahbubani umuman tilga olmaydi va nazarda ham tutmaydi” (97-98-betlar). Bugungi navoiyshunoslikdagi umumiy nuqtai nazarga bu xulosa batamom teskari va oʻta bahsli. Muallif uslubidagi asoslantirilmagan mushohadalarni qanday baholashga aql hayron.

Adabiyotshunoslikda “badiiy toʻqima” termini mavjud, lekin “ilmiy toʻqima” tushunchasi yoʻq. Ilm mavjud manba va maʼlumotlar asosida ish yuritadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, mazkur kitob qoʻlyozmasidagi kamchiliklar jamoatchilik yordami bilan nashrgacha bartaraf etilganida maʼqul boʻlardi. Kitobga filologiya fanlari doktori, professor Hamidjon Homidiy masʼul muharrir, filologiya fanlari doktori, professor Alibek Rustamiy va filologiya fanlari nomzodi Sultonmurod Olim taqrizchi etib belgilanganlar. Kitobda Sultomurod Olimning “Ishtiyoqi yor” sarlavhali kirish maqolasi berilgan. Undagi ayrim jumlalar eʼtiborimizni tortadi: “Muallif yor deganida, avvalo, murshid Navoiyni, soʻngra uning farzand maqomidagi xalifayu musohiblarini nazarda tutadi”. Qanday qilib muallif Navoiyda yor deganda, Navoiyning oʻzini nazarda tutishi mumkin? Kitobdagi asosiy nuqsonlardan bittasi, asarlardan hech bir zaruratsiz quloch-quloch misol keltirilishidir. Misra, bayt kifoya boʻlgan oʻrinlarda ham gʻazallarning toʻliq matni qalashtirib tashlangan. Kitob hajmining katta qismini asar matnlari tashkil etgan. Muallif umuman ilmiy apparat qoʻllamaydi, asarlar olingan manbani koʻrsatmaydi, ishtibohli matnlarni manba bilan qiyoslash imkoniyati yoʻq. “Bundan ham ahamiyatli tomoni esa, bu misollarning tahlil etilgani, ularning tadqiqotchi oldiga qoʻygan maqsadlarga boʻysundirilgani”. Taassufki, tahlil juda sayoz, misollarning muallif maqsadiga boʻysundirilgani esa xato. Dunyoviy mazmundagi gʻazalni asossiz ravishda tasavvufiy talqin etishga urinish ana shu usul oqibatida vujudga kelgan. Matnlardagi Navoiy nuqtai nazari muallif maqsadiga emas, balki muallif matn mantiqiga boʻysunishi lozim. “Bahonada, risolada Navoiyning tarjimai holi bilan bogʻliq koʻp yangi va qiziqarli maʼlumotlar ilgari surilgan”. Afsuski, muallifning shaxsiy taxmin, faraz va toʻqimalari “qiziqarli maʼlumot” sifatida tavsiya etilgan boʻlib chiqqan. Saviyani yuksaltirish oson emas. Bu natijaga yuqori saviyali badiiy, ilmiy asarlar yaratib, ularning mohiyatini taʼlim-tarbiyaga singdirish bilan erishish mumkin.

Nusratullo JUMAXOʻJA,

filologiya fanlari doktori

“Sharq yulduzi”, 2012–4