Hofiz Ko‘hakiy

Post Views:
289

Toshkentda yashab ijod etgan Hofiz Ko‘hakiy o‘z zamonasining iqtidorli olimi va tarixchisi bo‘lgan. U mashhur o‘zbek olimi Ulug‘bekning (1394-1449) shogirdi Ali Qushchining (XV) nabirasidir. Hofiz Ko‘hakiy parkentlik Kamoliddinning o‘g‘li bo‘lib, to‘liq ismi Sulton Muhammaddir. Quduruyning «Muxtasar al-Qudiriy» nomli asari Hofiz Ko‘hakiyning o‘g‘li Abdulloh tarafidan 1116/1704-1705 yili ko‘chirilgan. Qo‘lyozmaning oxirida bunday deb yozilgan: «Kotib—Abdulloh valadi Hofiz Sulton Muhammad».

Hofiz Ko‘hakiy xalq o‘rtasida Hofiz Ko‘ykiy nomi bilan mashhur bo‘lgan. U tarix, arab tili va grammatikasi, mantiq, huquqshunoslik va diniy ilmlar bilan shug‘ullangan, bu borada qator asarlar tasnif etgan.

Hofiz Ko‘hakiy arab tili va grammatikasini, mantiq ilmini yaxshi bilganligi uchun madrasalarda ham dars bergan. Muhammad Hoshim ibn Muhammad Qosim o‘zining «Nasamot al-quds min xadoyiq al-uns» asarida Hofiz Ko‘hakiy haqida bunday deb yozadi:

«Hofiz Ko‘hakiy nomi bilan shuhrat topgan Mavlono allomai Toshkandiy Mavlono Asomiddinning shogirdlaridan bo‘lib, qator asarlar tasnif kalgan».

Hofiz Ko‘hakiy o‘z zamonasining ilmli va obro‘li kishisi bo‘lganligi uchun bo‘lsa kerak, 935/1528 yili Toshkentdan to‘y munosabati bilan Hindistonga Zahiriddin Muhammad Bobur xuzuriga yuborilgan edi. Hofiz Ko‘hakiyning bu to‘yda qatnashganligini Bobur «Boburnoma»da keltiradi. «Shanba kuni oyning oltisida to‘y bo‘ldi… O‘zbek elchilari… bu to‘yda bor erdilar… So‘l qo‘lda ham ushbu dastur bila o‘zbek elchilari o‘lturub, beklardin Abdulloqa farmon bo‘ldikim, bular bila o‘lturg‘ay…

Ulug‘ osh tortilg‘onidan keyin… Xoja Mir sultonga va o‘g‘lonlariga va Hofiz Toshkandiy va mullo Farruh boshliq Xojaning mulozimlarig‘a va o‘zga elchilarga ham oltundan, kumushdin tarkash bila in’omlar bo‘ldi».

Shuningdek, hind tarixchisi Abdulqodir Mulukshoh, Badavoniy o‘zining «Muntaxab at-tavorix» nomli tarixiy asarida keltirishicha, Hofiz Ko‘hakiy Akbarshoh davrida 977/1569 yili ikkinchi marta Hindistonga boradi. Akbar tomonidan kabul qilinadi va olimlik mahorati uchun katta tuhfalar olishga muyassar bo‘ladi.

Badavoniy yozadi: «Hofiz Toshkandiy nomi bilan tanilgan Hofiz Ko‘hakiy zo‘r donishmand bo‘lib, ayniqsa arab tili va adabiyotini yaxshi bilgan. Mavlono Asomiddinning shogirdi bo‘lib, o‘z davrining hamma ilmlaridan yaxshi bahramand bo‘lgan olimdir. O‘z davrida Movarounnahrda yashagan olimlar uning buzurgligini tan olgan edilar. U Hindistondan Makkaga boradi va u yerdan Turkiyaga keladi. Turk sultoni bilan uchrashadi. Hind diyorida topgan izzat va obro‘ni u yerda ham topadi. Vazirlikka qilingan taklifni rad etib, o‘z diyori Movarounnahrga (Toshkentga) qaytib keladi va u yerda vafot etadi. U o‘z hayotida ikki katta olimdan ta’lim olishga musharraf bo‘lgan. Birinchisi Qozixon laqabli Qozi Nizom Badaxshiy bo‘lib, ikkichisi Mavlono Asomiddin Ibrohimdur… Ahli ma’ni orasida yaxshi e’tibori ham bor edi… Fasix zaboi, xush takrir olim bo‘lib, mo‘’tabar tasniflari ham bordir… 992/1584 yili vafot etgan».

Bir narsaga e’tibor berish kerakki, Hofiz Ko‘hakiy hind sultoni xuzurida ham, turk sultoni xuzurida ham, nihoyatda obro‘ ko‘rsa-da, hatto vazoratda ishlash taklif qilinsa-da, u o‘z vatanini, o‘zi tug‘ilib o‘sgan va ijod etgan diyorini har qanday molu dunyodan va mansabdan yuqori qo‘ya olgan olimdir. Hofiz Ko‘hakiy Iroq, Misr, Suriya, Afg‘oniston, Eron va boshqa mamlakatlarga sayohat qilgan.

Toshkentlik Mavlono Soniy Yormuhammad ibn Pirmuhammad nomli olim Mirxusaynining «Muammo» asarini 984/1576-77 yili sharh qiladi va Toshkentda o‘zi ko‘chiradi.

Bu asarning boshlanishida Hofiz Ko‘hakiy tomonidan fors tilida «Taajjub va hayratli ish. Bu qanday gavharki Mavlono Soniy maxfiy sirlarni balog‘at va latofat tariqi bila maoniy xazinasini fosh qilibdurlar»,— deb yozib qo‘yilgan. Demak Hofiz Ko‘hakiy 1576-1577 yillarda Toshkentda bo‘lgan va bu kitobni ham mutolaa qilgan. Hofiz Ko‘hakiyning imzosi bor mazkur qo‘lyozma asar toshkentlik Rasulov degan kishidan sotib olingan. Muhammad Olim Siddiqiy o‘zining «Lamaxot» nomli asarida ham «Allomai al-ma’ruf bil-Hofiz at-Toshkandiy va «Ustod al-ulamo Hofiz Toshkandiy» deb keltirgan. Toshkent tarixiga oid qimmatli manbalardan biri toshkenlik tarixchi Muhammad Solih Qora xo‘ja o‘g‘lining «Tarixi jadidai Toshkand» asaridir. U asarning muallif qo‘li bilan yozilgan nusxasi va undan keyin ko‘chirilgan nusxalar saqlanib qolgan. Muhammad Solih o‘z asarida Hofiz Ko‘hakiy haqida bunday deb yozadi: «Toshkent diyoridagi Hofiz Ko‘hakiy mahallasidan Mavlono Ko‘hakiy aqliy va naqliy ilmlarda zo‘r olim bo‘lgan. Jomiy Hirotiyning arab tili grammatikasiga oid «Sharhi mulla» asariga hoshiya yozgan. Baxs va jadal ilmining qoidalarini a’lo darajaga yetkazgandir. Hofiz Ko‘hakiy Toshkent aholisi va olimlarining iftixori bo‘lib, Dashti qipchoq, Farg‘ona, Movarounnahr, Buxoro, Eron va Xurosonda keng shuhrat qozongan olimdir».

Hofiz Ko‘hakiy turli masalalarga oid qator ilmiy asarlar tasnif etadi. U «Tarixi Toshkand» («Toshkent tarixi»), «Tarixi oli Chingiz» («Chingiz avlodi tarixi»), «Risola fi fann at-tafsir va-l-usul va-l-furu’ va-l-mantiq va-l-kalom («Tavsir, fiqh asoslari va tarmoqlari, mantiq va kalom ilmi haqida risola») Abdurahmon Jomiyning «Sharhi Mulla» nomi bilan shuhrat topgan «Favoidi ziyoiyya» nomli arab tili grammatikasiga oid sharhiga hoshiya», «Sharh ash-sharh odob al-munozara» («Munozara qoidasi» sharhining sharhi»), Mavlono Asomiddinning grammatikaga oid «Mezon ul-adab» («Bilim mezoni») asariga «Ujolat ul-bayon fi sharh al-mezon» («Mezon sharhining tezkor bayoni») nomli sharh kabi qator asarlarning muallifidir. Shuningdek, Hofiz Ko‘hakiy yoki Hofiz Toshkandiy Muhammad ibn Adnonning ikki tomlik «Tarixi Turkiston» nomli asarini fors tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilgan va unga ba’zi ma’lumotlarni qo‘shib boshqa nom bilan atagan. Hofiz Ko‘hakiy o‘z zamonasining ajoyib olimi bo‘lganligini «Samaroti mashoyix»da keltirilgan bir ma’lumotdan ham bilsa bo‘ladi. Asar muallifi yozishicha, hirotlik Muhammad Tohir degan olim ilm talabi bilan Buxoroga keladi. O‘z ilmini yanada takomillashtirish uchun bu yerda olim va fozil kishilar ko‘p deb eshitib, 971/1563-1564 yillar atrofida Toshkentga keladi. U Toshkentda Hofiz Ko‘hakiy bilan tanishadi va unga shogird bo‘lib, taxsil oladi.

Toshkentda Hofiz Ko‘hakiy ustozligida bir necha yil taxsil ko‘rgandan keyin o‘z zamonasining yaxshi olimi bo‘lib yetishadi va bu «Ma’dani ilm va hikmat» («Ilm va hikmat koni—bulog‘i») bo‘lgan Hofiz Ko‘hakiy bilan xayrlashib Buxoroga qaytib ketadi. YUqorida biz toshkentlik Rasulovdan sotib olgan qo‘lyozmaning avvalgi sahifasiga Hofiz Ko‘hakiy tomonidan yozib qo‘yilgan so‘zlarni keltirdik. U qo‘lyozma 1577 yili ko‘chirilgan. Demak, Hofiz Ko‘hakiy bu davrda hali hayot bo‘lgan. Badavoniy o‘z asarida ko‘rsatishicha, Hofiz Ko‘hakiy Toshkentda 992/1584 yili vafot etgan va ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Qaffoli Shoshiy javorida uning maqbarasiga kiraverishda o‘ng tarafga dafn etilgan.

Hozir Toshkent shahrining Olmazor tumanidagi Hofiz Ko‘hakiy yashagan mahalla «Hofiz Ko‘yki» deb ataladi.

Toshkent allomalari va tarixiy shaxslari (ikkinchi kitob)

Abdulaziz Muhammadkarimov
“Toshkentnoma”. 2009 yil