Замонавий молекуляр-биологик текшириш усуллари амалиётга интенсив суратда жорий қилинмоқда. Охирги ўн йилликларда қон тизимида учрайдиган касалликлар (масалан гемофилия, талассемия, лейкоз сингарилар) пайдо бўлиши, клиник ривожланиши, диагностикаси ҳамда даволашга оид катта назарий ва амалий ютуқларга эришилди. Протоонкогенлар, ген-супрессорлар, апоптоз ўзгаришлар ўрганилди. Ҳужайраларнинг цитогенетик текширишлари бўйича ҳам изланишларга қўл урилди.
Гематология соҳасидаги ютуқлар лейкоз ва қон тизимидаги бошқа касалликларни ўрганишда янгича йўналишларни белгилаб берди. Бу ўзгаришлар натижасида даволаш принциплари тубдан янгиланди. Интенсив поликимётерапия даво усули амалиётга жорий этилди, янги патогенетик даво препаратлари пайдо бўлди. Лейкозларни даволаш бўйича йилдан-йилга яхши натижалар олинмоқда ва беморларда давомий ремиссиялар (касалликнинг тинч даврлари) ҳамда соғайишлар кўрсаткичлари ортиб бормоқда.
Тиббий генетика генетиканинг бир бўлаги ҳисобланиб фақатгина инсон геномини ўрганиш билан шуғулланади. Инсонда турли хил касалликлар этиологияси ва патогенези (сабаблари ва ривожланиши)да генетик тузилмаларнинг ролини ўрганиш тиббий генитиканинг асосий мақсадларидан бири ҳисобланади ва бунда ирсий касалликлар, шунингдек ва хромосома ва ген патологиялари ҳамда мультифактор деб аталувчи ирсий мойилликлар аниқланади.
Аслида тиббий генитика соҳасидаги тадқиқотлар билан шуғулланиш учун малакали мутахассислар иштироки ва барча зарур материал-техник база (асос) етарлича бўлиши керак. Буларнинг барчаси эса институтда очилган молекуляр тиббиёт ва ҳужайра технологиялари бўлимида мавжуддир.
Ҳужайра технологиялари — янги йўналиш
2005 йилда профессор Ҳамид Каримов ташаббуси билан тиббий генетика лабораториясида цитогенетика, молекуляр генетика ва ўзак ҳужайраларини ўрганувчи бўлим (ҳужайра технологияси) очилди, аниқроқ айтганда молекуляр тиббиёт ва ҳужайра технологиялари бўлими яратилди. Айтиш жоизки, бўлим мутахассислари томонидан олиб борилаётган илмий-амалий тадқиқотлар МДҲда, ҳатто дунёдаги етакчи тадқиқот марказларидагидек даражага етказилди.
Ўсмага қарши препаратларга сезгир бўлган ўсма ҳужайралари ҳосил бўлиши генларга ўзаро боғлиқлигини ўрганишга асосланган ҳужайра технологиялари Ўзбекистонда янги йўналишлардан бири ҳисобланади. Бу ўзак ҳужайраларини ўрганиш бўлиб, ушбу йўналиш бўйича мутахассислар етарлича тайёрланган ва Европа, АҚШ етакчи корхоналарининг асбоб-ускуналари билан таъминланган.
Шунингдек бўлимда малакали мутахассислар фаолият олиб боришади, амалга оширилаётган илмий тадқиқот ишлари мақтовга лойиқ. 2010 йилда инсоннинг генетик касалликларига молекуляр ташҳис қўювчи ПЦР-лаборатория “Референс-лаборатория” мақомига эга бўлди. Ҳозир бўлимда 5 та йўналиш (клиник-биохимик генетика, цитогенетика бўлимлари, молекуляр генетика ва ҳужайра технологияси, иммунофенотип лабораторияси) шаклланган, бу ерда генетик текширишларнинг барча янги усуллари ўзлаштирилган, биохимик текширишлардан то хромосомаларни кариотиплаш, ПЦР-таҳлили (стандарт ПЦР-таҳлил, ОТ ПЦР), ПЦР реал вақтда ва иммунофенотиплашгача, барча ишлар муваффақиятли бажарилди. Бўлим қошида – институт базасида Марказий Осиёда ягона бўлган гемопоэтик ўзак ҳужайралар билан даволовчи марказ ўз фаолиятини бошлади (у ерда 16 та бемор даволанди).
Ҳозирги кунга келиб…
Генетика сохасида энг етакчи дунё тажрибаларидан ва энг яхши технологиялардан фойдаланаяпмиз. Бўлим замонавий мосламалар билан таъминланган. Барча мутахассислар эса Туркия, Россия ва Чехия мамлакатларининг етакчи генетик марказларида узоқ муддатли малакаларини ошириб келишган. Булардан ташқари биз инсон генетикаси соҳасидаги барча янгиликлардан хабардор бўлиб турамиз. Бу борада бир нечта давлатлардаги ҳамкасблар билан ўзаро алоқалар ўрнатганмиз.
Санкт-Петербург шаҳридаги бўлим Д. О. Отта номидаги институтнинг Федерал тиббий-генетик маркази ва Гематология ва қон қуйиш институти ҳамда унинг биохимик генетика лабораторияси, Москва шаҳри Гематология илмий марказининг молекуляр-генетика лабораторияси, Россия, Чехия ва Туркиянинг кўмик илигини кўчириб ўтказиш марказлари билан яқин ҳамкорлик мулоқотга эга.
Фундаментал тадқиқотлар соҳасида ўсма ҳужайралари ривожланишининг генетик механизмини ўрганиш ва ўсмага қарши препаратларга сезгир ўсма клонлари ривожланишининг молекуляр-генетик механизмини ўрганиш (раҳбар – профессор Ҳамид Каримов ) мукаммал йўлга қўйилган йўналишлардан ҳисобланади.
Амалий тадқиқот соҳаси бўйича лаборатория қуйидагиларни ишлаб чиқмоқда:
- онкогематологик касалликларда махсус хромосома ва генларнинг ўзгаришларини ўрганишда методологик ёндашиш (BCR/ABL p190 ва р210, Jak 2 мутацияси ва бошкалар);
- моноген касалликларда (гемофилия А ва В ва бошқалар) ДНК ташҳисининг оптимал стратегияси;
- ўсма касалликларининг резистент формаларида цитохром Р450 изоферментлари генетик полиморфизмларини аниқлаш учун методологик ёндашиш (Р450 CYP2C9, CYP2C19 ва CYP2E1).
Инновация соҳасида ўсма ҳужайралари ва тромбофилиянинг генетик маркерлари учун тест тизимлар ишлаб чиқариш ўзлаштирилди (раҳбар тиббиёт фанлари доктори Қодиржон Бобоев). Афсуски айнан бу йўналишдаги лабораторияларда ишлатиладиган реагентларнинг кўпчилиги хорижда ишлаб чиқарилган ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида рўйхатдан ўтмаганлиги сабабли бир қанча қийинчиликларни келтириб чиқарди. Ҳозирги вақтда бу лабораторияларда қуйидаги генетик усуллар қўлланилмоқда:
- Орттирилган ва наслий гемолитик анемия турларида клиник биокимёвий таҳлил;
- Периферик қон ва суяк кўмигини култивирлаш;
- Стандарт цитогенетик текширув (хромосомларни кариотиплаш);
- Молекуляр-генетик теширув (ПЗР, ҚТ-ПЗР, ПЗР реал вақтда);
- Иммунофенотиплаш (оқимли цитофлюрометрия-иммунокомпетентли СД ҳужайраларни аниқлаш).
Юқорида кўрсатиб ўтилган усуллар лаборатория амалиётида қўлланилиши туфайли беморларга аниқ ташхис қўйиш билан биргаликда, ишлатилаётган даволаш протоколи самарадорлигини баҳолашни ҳам таъминлайди.
Илмий ютуқлар «ҳисоботи»
Институтнинг охирги йилларда эришган жуда катта илмий ютуқлари қуйидагилардан иборат:
1. Гемофилияга (А ва В) ўхшаш оғир касалликлар учраш частотаси, яна de novo мутацияси, яъни ушбу касалликларнинг келиб чиқиши наслий сабабларсиз спонтан тарзда юзага чиқиши илк маротаба ўрганилди. Жаҳон популяцияларида аввал аниқ бўлмаган Гемофилия А ва В гени яхлит участкасида ўзбек популяциясига хос ген аниқланди. Бундан ташқари, ушбу текширув сабабли Гемофилия А ва В нинг атиги ҳомиладорликнинг 8-10 ҳафтасида перинатал текширув муваффақиятли тарзда йўлга қўйилди.
2. Республикада сурункали лейкемия беморларида Ph-хромосомлар учраш частотаси, яна лейкемик беморлар ўртасида bcr/abl (р190 ва р210) ва Jak2 генлари мутацияси ҳам биринчи бор ўрганилди. Бундан ташқари, кўкрак безлари ўсмасига чалинган беморлар ўртасида BRCA1 ва BRCA2 онкомаркерлари частотасини ўрганиш бўйича текширувлар ўтказилмоқда.
3. Юртимиз тиббиёт амалиётида генетик тромбофилиянинг (тромбозга ва унинг асоратига наслий мойиллик ) янги тури илк бора аниқланди ва исботланди. Шошилинч тиббий ёрдам кўрсатиш Республика илмий марказининг қон томирлар бўлими ходимлари, Республика акушерлик ва гинекология маркази, Республика кўз микрохирургия Маркази илмий ходимлари билан биргаликда Ўзбекистонда биринчи марта қон томирлар тромбози ва асорати ривожланиши, пастки чуқур веналар тромбозига олиб келадиган, миокард инфаркти, инсульт, чала туғилиш, кўз микротомирлари тромбозини прогнозлаш стратегияси ишлаб чиқилди. FII, FV МТГФР ва PAI генларининг баъзи специфик мутациялари бизнинг популяцияга хослиги исботланди. Бу текширувлардан олинган натижалар АҚШ, Европа ва МДҲ (Россия ва Украина) даги рецензияланган журналларда чоп этилган ва жуда кўп ижобий баҳолар берилган.
Ишлаб чиқарилган ген полиморфизмларини ўрганиш асосида ва айрим аутоиммун касалликлар (аллергик ринит, атопик дерматит, идиопатик тромбоцитопеник пурпура) эрта ташхислашнинг самарали усулларини ишлаб чиқариш давом этмоқда.
Дефицит (камёб) камқонликлар диагностикаси ва давоси стандартлари ишлаб чиқилди.
Гемофилия беморларини даволаш ва диагностикаси бўйича Бутунжаҳон Гемофилия Федерацияси, Ново Нордиск гемофилия жамғармаси билан ҳамкорлик давом эттирилмоқда. Ҳозирги кунда гемофилия касаллиги муаммолари бўйича тўртинчи халқаро лойиха бажарилмоқда. Ана шу лойихалар асосида вилоят гематологлари малакалари оширилди, ҳар бир бош вилоят гематологлари компьютерлар билан таъминланиб, миллий регистр ташкил қилинди. Қорақалпоғистон Республикаси, Самарқанд ва Фарғона вилоятлари кўп тармоқли тиббий марказлари лабораториялари қон ивиш жараёнини, VIII ва IX омилларни ўрганиш мақсадида коагулометрлар билан таъминланди. Вилоят врач лаборантлари институт лабораторияларида ўз малакаларини ошириб, ана шу жараёнларни ўрганиб кетишди. Вилоят гематология бўлимлари ҳамширалари гемофилия беморларига қон кетиш асоратларида биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш, қон ивиш факторларини эритиш ва беморларга юбориш, қорин бўшлиғи гематомаларида, мияга қон қуйилиш асоратлари бемор парваришлари мавзусида семинар ва маҳорат дарслари ўтказилди.
Клиника амалиётида баъзи бир генетик патологияларни (хромосомалар патологиясида, гемофилия, лейкозлар, эритремия, Виллебранда касаллиги, талассемияни) аниқлаш учун бириктирилган иммунологик ва молекуляр-генетик усулларни (цитогенетик-кариотиплаш ва ПЦР-анализ) қўллаб вирусли ва бактериал инфекцияларни (вирусли гепатитлар гуруҳи, цитомегаловируслар, ТОРЧ-инфекциялар ва бошқаларни) аниқлашнинг янги замонавий усуллари йўлга қўйилди ва татбиқ этилди.
Бактериологик, медико-генетик лабораториялар ташкил этилди. Сурункали миелолейкознинг BCR/ABL химерли онкогени транскрипцияси b3a2,b3a3,b2a3 ни тест-сетем молекуляр-биологик усул RT-PSR-таҳлиллар йиғишни ўзлаштириш ишлари давом этмоқда. Хитозан юзасида рН муҳити, тешиклар ўлчами ва температура ўзгариши билан боғлиқ турли хил узунликдаги ДНК абсорбцияси/десорбциясининг математик модели тузилди. Акусто-форетик бўлиниш ва қоннинг турли хил ҳужайраларини ажратиб олиш, асосий тугунларнинг виртуал фаолиятини математик моделини қуриш мақсадида математик формула излаб топилди.
Қон ўрнини босувчи “Янтаропротеин”нинг ишлаб чиқилиши ўрганилди. Лаборатор регламенти тайёрланиб ВФС проектига тақдим этилди. Янтаропротеиннинг ўткир заҳарланиш, специфик оқсил очликда ва интоксикация (тўртхлорли углерод ва алкогол)да тадқиқотлар ўтказилди.
Ўзбекистон Республикасининг 2010-2011 йиллар инвестиция дастури бюджетига киритилган ва айни даврда Гематология ва қон қуйиш илмий текшириш институти ҳудудида 80 ўрин-жойга (катталар ва болаларга) мўлжалланган, замонавий талабларга жавоб берадиган онкогематология биноси қурилиши тугатилди.
Ўзак ҳужайра кўчириб ўтказилди
2009-2015 йилларда Туркия давлати мутахассислари билан ҳамкорликда институт қошида “Гемопоэтик ўзак ҳужайралари билан даволаш маркази” бўлими ташкил қилинди. Бунинг учун, Туркиянинг ҳамкорлик ва ривожланиш агентлиги Маркази (ТИКА) ёрдамида, гуманитар ёрдам асосида асбоб-ускуналар олиб келинди. ТИКА ёрдамида 23 институт ходими Туркиянинг Баяндир госпиталида (Анқара шаҳри) ўзак ҳужайраларини кўчириб ўтказиш марказида ўқишда бўлиб қайтдилар. Ҳозирги кунда миелом касаллигига чалинган 16 нафар беморларга суяк ўзак хужайралари трансплантацияси ўтказилди ва уларнинг ахволлари қониқарли.
Институт кўплаб жахон университетлари ва илмий марказлари билан кенг халқаро алоқаларга эга. Халқаро грантлар билан қўшма тадқиқотларни ўтказишда институт ходимларининг алоқалари кенгайиб бормоқда.
2005 йилдан бошлаб институт базасида GIPAP (Швецария, Новартис) дастури амалга оширилмоқда. Унга кўра сурункали миелолейкоз, ўткир лимфобластли лейкознинг Ph-позотив варианти ташхиси тасдиқланган беморлар Гливек препарати билан даволанишмоқда. Сурункали миелолейкоз ташҳиси ва давосига қаратилган GIPAP дастури билан ҳамкорлик давом эттирилмоқда ва ҳозирги кунда 700 га яқин бемор Гливек препарати билан даволанишмоқда.
Москва шаҳридаги Илмий гематология маркази, Д.Рогачёв номли болалар гематология, онкология ва иммунология илмий маркази, Санкт-Петербург шахрининг “В.А. Алмазов номли юрак, қон ва эндокринология маркази, Туркиянинг Баяндир клиникаси билан илмий ходимларни тайёрлаш, илмий тадқиқотлар ва ходимлар малакасини ошириш бўйича ҳамкорлик амалга оширилмоқда. Болалар гематологияси бўлими шифокорлари болалар гематология, онкология ва иммунология федерал клиник илмий маркази (Россия Федерацияси) билан 2009 йилдан халқаро мультимарказда МБ-2008 ўткир лимфобласт лейкоз программасида қатнашяпти.
Тошкент врачлар малакасини ошириш институтининг гематология ва трансфузиология кафедраси билан биргаликда Гематология ва қон қуйиш илмий текшириш институти қошида врач-гематологлар, трансфузиологлар ва врач-лаборантларни дипломдан кейин ўқитиш дастурлари қайта кўриб чиқилди. Коагулология масалалари бўйича врач-лаборантларни иш жойида тайёрлаш курслари ташкил этилган.
Азиза МАҲМУДОВА,
Гематология ва қон қуйиш илмий-текшириш институти
илмий ишлар бўйича директор ўринбосари, тиббиёт фанлари доктори.