Gʻaddor yoxud tuhmatnomalarni kim bitgan?

Asl asarlar yillar oʻtishi bilan oʻzining avval maʼlum boʻlmagan yangi qirralarini namoyon etaveradi. Xususan, ularning qahramonlariga turli davrda turlicha munosabat bildiriladi. Abdulla Qodiriyning “Oʻtkan kunlar” romani, shubhasiz, ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Nomlanishining oʻziyoq sirli-jumboqqa yoʻgʻrilgan “Oʻtkan kunlar” necha oʻn yillardan beri oʻquvchilarning eng sevimli asarlaridan biri boʻlib keladi. Romanni har gal mutolaa qilganda kitobxonni, avvalo, adibning soʻz sanʼatkori sifatidagi mahorati, voqealarni sir tutishi hayratlantiradi. Ayni chogʻda, asarni oʻqish jarayonida, koʻngilda turli savollar tugʻiladi, muallif voqealarning baʼzi jihatlarini ochiq qoldirgani oʻylantiradi. “Oʻtkan kunlar”dagi mana shunday nuqtalardan biri, unda berilgan maktublar bilan bogʻliqdir. Maʼlumki, ushbu roman syujetida maktublar katalizator vazifasini bajarib, voqealar rivojiga shiddatli tus beradi. Maktublar sabab, qahramonlar hayotida kutilmagan keskin burilishlar hosil boʻladi. Agar asardan maktublar olib qoʻyilsa, uning syujeti juda joʻn va parokanda boʻlib qoladi. Qahramonlar maktubi roman syujetini yaxlit tutib turadigan zaruriy halqa sanaladi. Ana shu halqa – maktublardan biri tushirib qoldirilsa, voqealar orasida uzilish yuzaga keladi. Abdulla Qodiriy ushbu romanda maktub motivi asosida bir-biri bilan mantiqan bogʻlangan salmoqli yaxlit syujet yaratishga erishadi. Romanda dastlab Yusufbek hojining oʻgʻli Otabekka “karomat qabilidan soʻzlab, birmuncha nasihatlar qilib” yozgan xati keltiriladi. Ushbu xat sabab, “xudoning haqni nohaq qilmasligi soyasida” Otabek va Mirzakarim qutidor oʻlimdan qoladi. Keyin, “xon boʻlmasa ham xonlikdan-da yuqori bir kuchga molik siyosat kursisiga oʻtirgan” Musulmonqulning Oʻsh hokimi tarafidan yozilgan hamdu sanodan iborat maktubni, soʻng Oʻtabboy qushbegi va Otabek ustidan bitilgan igʻvoni oʻqishi tasvirlanadi. Adib Oʻsh hokimi maktubi orqali xon saroyidagi hashamat, dabdaba, soxta xushomad, laganbardorlik avj olganini koʻrsatadi. Keyingi maktub, yaʼni, igʻvo shu darajada oʻtkir va taʼsirchan bitilganki, u kim tarafidan yozilgani va buning oqibati oʻquvchini beixtiyor qiziqtirib qoʻyadi. Chunki adib Oʻtabboy qushbegi va Otabek ustidan kim chaquv uyushtirganini jumboqligicha qoldiradi. “Maktubda oʻz otimni yozishga ham tilamadim. Yosh xonimizga tinch va shavkatli davr, davlat xoinlariga oʻlim tilab – bir gʻaribi bechora”, deb tuhmat bitgan igʻvogarning kimligi ancha keyin – romanning, “Kulib qaramagan baxt” faslida usta Farfi tilidan: “Bu qizga bizning Homid ham xaridor ekan. Haligi Otabek qizga uylanib qoʻygach, bizning Homid tikanga agʻanab, oradan Otabek bilan Mirzakarim akani koʻtarish fikriga tushgan va boʻlmagan chaqimchiliklar bilan ularni dor ostiga tortishga muvaffaq boʻlgan! Ammo xudoning haqni nohaq qilmasligi soyasida, bir maktub sababi bilan, kutmagan joyda dor ostida najotga chiqqanlar. Bular oqlangach, Homidning oʻzi qamaladigan boʻlib, ammo qoʻrboshining yordami orqasida Qoʻqonga qochib qutilgan va u yerda ham tinch yotmay, Oʻtabboy qushbegini poraxoʻrlikda ayblab, Musulmon choʻloqqa ariza bergan”, deb maʼlum qilinadi. (Abdulla Qodiriy. Oʻtkan kunlar. Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va sanʼat nashriyoti. Toshkent. 1974 yil. 232-233 betlar. Bundan keyingi koʻchirmalar shu nashrdan olinadi). Asarning boshqa oʻrinlarida ham voqealarning sir tutib kelingan jihatlari shu tarzda ochib beriladi. Jumladan, Otabekni azoblagan jumboqqa usta Farfi tomonidan: “Otabekning Toshkentdan ham uylanganini bilib, uning tilidan bir taloq xati yozdiradir-da (izoh – A. U.) Mirzakarim akanikiga kirgizadir”, deb aniqlik kiritiladi.

Romanning avvalgi “Isitma orasida” faslida Homid Jannat opaga: “Ilgari gal yozdirib berganimdek oʻz rejamizga muvofiqlab, Otabek tilidan yana birini oʻmartirib beraman”, deydi. Bu usta Farfining “Otabekning… tilidan bir taloq xati yozdiradir-da…”, degan gapiga muvofiq keladi va, tabiiyki, Homid “oʻz rejasiga muvofiq” tuhmatnomalarini kimga yozdirgan, degan savolni paydo qiladi. “Isitma orasida” faslida Homidning kechinmalari: “Endi bu ikkinchi soxta xatni yozdirish-da, garchi hozir Otabekning qoʻlyozmasi oʻz qoʻlida boʻlsa ham yana qoʻrqinchli emas edi. Endigi xatni nihoyatda ehtiyot bilan nusxaga qarab yozdirishini koʻnglidan oʻtkazdi…” deya bayon etiladi. Demak, tuhmatnomalarini Homidning oʻzi yozmagan. Bu qabih ishda unga kimdir koʻmaklashgan. U tuhmatnomalarini kimgadir yozdirgan.

Usta Farfining “Otabekning tilidan bir taloq xati yozdiradir-da…” deyishi, Homidning “yozdirib beraman”, “oʻmartirib beraman” degan taʼkidi kishini oʻylantiradi. Muallif Homid yozdirgan soxta maktublarni “xiyonatnoma” deb ataydi. Adib asarning “Xiyonat” faslini “Yuqorida Otabek tomonidan olingan maktubning haqiqati mana shu yoʻsin xiyonatning natijasi ediki, biz endi xiyonat qahramonlari bilan tanishtiramiz”, deb tugallaydi va keyingi fasllarda Sodiq, Jannat opa, Mutalning kirdikorlari bilan tanishtirib, ularning chirkin qiyofasini koʻrsatadi. Lekin Homidning gʻaraz, tuhmatga toʻla chirkin “xiyonatnoma”larini kim bitgani xususida hech bir oʻrinda izoh bermaydi.

Roman syujetida Otabek, Homid, Yusufbek hoji, Oʻzbek oyim, Kumush singarilar faol qahramon sifatida koʻrinadi. Ular asardagi deyarli barcha voqealarda bevosita yoki bavosita ishtirok qiladi. Muallif voqealar markazida turgan bu qahramonlarning qiyofasi, oʻy-kechinmasi, xatti-harakati va oʻzaro munosabatini juda taʼsirchan yoritadi. Romanda yana shunday qahramonlar ham borki, ular “sahna”da koʻrinmaydi, lekin nomi tilga olinadi. Shunday qahramonlardan biri – Umarbekdir.

Maʼlumki, Abdulla Qodiriy qahramonlarini ularning portretini chizish orqali “maydon”ga olib kiradi. “Oʻtkan kunlar” muallifi inson obrazini yaratishda adabiyotda azaldan qolipga aylangan bu anʼanaviy usuldan juda samarali foydalanadi. Asarda personajlardan deyarli barchasining portreti chizib beriladi. Umarbekning esa, voqealarda bevosita qatnashmagani uchunmi, qanday odam ekanligi, koʻrinishi qanaqaligi, nima ish bilan shugʻullanishi maʼlum qilinmaydi. Umarbek bilan Homid oʻrtasida qanday aloqa borligi ham aniq aytilmaydi. Asarda Umarbekning nomi ikki oʻrinda – birinchi marta usta Farfi, ikkinchi marta Homid tomonidan tilga olinadi. Usta Farfi usta Olimning uyida Otabek ham ishtirok etgan suhbatda hamkasb qadrdoniga: “Siz Umarbekni Homidga yaqin doʻst ekanligini bilarsiz, albatta… Oʻsha Umarbek bilan oralarida yaqinda bir sovuqlik tushdi-da, bundan oʻn kuncha ilgari Homidning bir mudhish vahshati toʻgʻrisida Umarbekdan bir sir eshitdim. Homid Komilbekni oʻldirganda ustida boʻlmagan boʻlsa ham, ammo haligi eshitgan sirimning dalolatiga qarab, albatta, Komilbekning qotili Homid degan fikrga tushdim”, deydi. (Oʻsha nashr. 232-bet). Homid Sodiqqa: “Mening bu sirimni sizdan boshqa hech kim bilmaydi. Umarbek bilan bir oz nari-beri boʻlib qolgan edim, haytovur tagʻin orani ochib yubordik”, deb aytadi. (Oʻsha nashr. 241-bet). Umarbekning nomi romanda boshqa eslatilmaydi. Ammo usta Farfi va Homidning uning toʻgʻrisidagi soʻzlari Umarbek “qora choʻtir yuzli, chogʻir koʻzli, chuvoq soqol, oʻttiz besh yoshlardagi” kimsaning qabih ishlaridan xabardorligini bildiradi.

Asarda Homidning jinoiy ishida bevosita ishtirok etgan Sodiq, Jannat opa, Mutalning xatti-harakatlari aniq tasvirlangani holda, “Homidga yaqin doʻst”, “hamma vaqt yurish-turishi bir boʻlgan” Umarbekning nima ish qilishi, u Homid bilan nima uchun “nari-beri qolgani-yu haytovur tagʻin orani ochib yuborgani” xususida hech qanday izoh berilmaydi. Bu obraz romanda sirli jumboq boʻlib qoladi. Shunday boʻlsa-da, usta Farfining soʻzlari, Homidning eʼtirofi “xiyonatnoma”larni Umarbek bitmaganmi, degan gumon, taxminga asos beradi. Albatta, asardagi har bir soʻz, jumladan, undagi maktub, arizalar ham muallifga tegishli. U qahramonlarning har bir xatti-harakatini oʻquvchi tasavvur qiladigan tarzda ifodalaydi, ularni xuddi hayotdagi odamlar singari gapirtiradi. Kitobxon xayolan romanning sir-sehr mujassam sahifalariga berilib, voqealar hayotda ham xuddi asarda naql qilinganidek kechishiga chindan ishonadi. Asardagi ajoyib manzaralar, kutilmagan uchrashuvlardan ertaklar eshitmay ulgʻayganidan uncha-muncha narsaga hayratlanmaydigan boʻlib qolgan. XXI asr kitobxoni ham behad taʼsirlanadi. Jumladan, Kumushni hushsiz qilib qoʻygan maktub ham uni befarq qoldirmaydi. Homidning Otabek, Oʻtabboy qushbegi ustidan uyushtirgan tuhmat toʻla maktubini hozir ham oʻquvchilar hayajonsiz oʻqiy olmaydi.

Roman asosida avval ishlangan badiiy filmda Homid xiyonatnomalar yozayotgani, u Otabekning yaqin kishisi sifatida toʻyda ishtirok etgani va uning yelkasiga toʻn yopishgani koʻrsatiladi. Asarda esa Homid Otabek va Kumushning toʻyi xabarini yetti kundan keyin Qoʻqondan qaytayotgan chogʻida eshitgani va tikanga agʻanaganday ahvolga tushib, alamiga chidolmasdan “ikki xotinini arzimagan bir sababni bahona qilib, yaxshigina urgani”, soxta xatlarni ham u oʻzi yozmagani, balki “yozdirishi”, “oʻmartirib berishi” maʼlum qilinadi. Sinchkov oʻquvchi ham qahramonlar hayotini algʻov-dalgʻov qilib yuborgan taʼsirchan maktublarni Homid oʻzi yozmay, kimgadir yozdirganini his etadi. Chunki Ziyo shohichi aytganidek: “Homid qoʻlansa gaplar uchun yaratilgan odam”. Usta Farfi ham uning toʻgʻrisida xuddi shu gapni aytadi. Homidning gap-soʻzlari ham xuddi shuni tasdiqlaydi. “Qoʻlansa gaplar uchun yaratilgan” Homid singari kimsalar esa, Musulmonqulday qahri qattiq amaldorni “nihoyatda tutaqtiradigan”, Mirzakarim qutidor kabi koʻpni koʻrgan kishini gʻazab otiga mindiradigan “oʻlchovlik soʻzlardan iborat” maktubni har qancha uringanida ham yoza olmaydi. Toʻgʻrirogʻi, Homid toifasidagilar hech bir zamonda qoʻliga qalam olib, qogʻoz qoraytirmaydi. Bunday zahmatga ularning boʻyni yor bermaydi. Homidga oʻxshaganlar hamisha yozuv-chizuv ishlarini birovlarga bajartiradi. Har qancha harakat qilganida ham Homid “koʻzlarim zulm yoshi bilan jiq, koʻnglim davlat xoinlari qoʻrqinchidan titragan bir holda qalam tebrataman” tarzida maktub bitolmaydi. Homidlar oʻtgan zamonlarda ham, hozir ham, bundan keyin ham xat bitish qoʻlidan keladiganlarni aldab-avrab ustamonlik bilan oʻz yoʻrigʻiga soladi va oʻz talabiga muvofiq taʼsirchan jumlalarni yozdiradi.

Agar romanda Homidning tuhmatnomalarini bitgan kishi ham xuddi Sodiq, Jannat opa, Mutal singari harakatlantirilganida edi, uning syujeti yanada tarmoqlanib, voqealar tamoman boshqacha tus olardi. Chunki har bir qahramonning voqealar jarayoniga qoʻshilishi syujetda yangi yoʻnalishlarni hosil qiladi. “Oʻtkan kunlar” muallifi voqealar dramatizmini kuchaytirish va oʻquvchilarning qiziqishini oshirish maqsadida, asarning koʻp oʻrinlarida voqealarning eng muhim jihatlarini sir saqlaydi. Chunki barcha personajlarni voqealar jarayoniga jalb etish ortiqcha batafsillikni keltirib chiqaradi.

“Oʻtkan kunlar” romani “sahna”sida toʻqsonga yaqin, aniqrogʻi sakson olti personaj koʻrinadi. Ularning ayrimlari asosiy qahramon sifatida maydon markazida harakat qilsa, baʼzilari bir-ikki koʻrinib, chetga chiqadi. Shunday personajlar ham borki, ularning shunchaki nomi qayd etiladi. Masalan, asarda Umarbekning nomi ikki oʻrinda tilga olinsa, Kumushning amakisi Muhammadrahim Yoʻldosh oʻgʻli hamda togʻasi Ahmadbekning nomi bor-yoʻgʻi bir oʻrinda eslatiladi. Yaʼni, romanning “Kutilmagan baxt” faslida: “Domlaning: “Siz kim Kumushbibi Mirzakarim qizi, oʻzingizni toshkentlik musulmon Otabek Yusufbek hoji oʻgʻliga bagʻishlamoq vakolatini amakingiz Muhammadrahim Yoʻldosh oʻgʻliga topshirdingizmi?” degan soʻrogʻi olti-yetti qaytarilgandan keyin, shunda ham yangalar qistogʻi ostida arang uning roziligi olindi”, deb oʻtiladi. (Oʻsha nashr. 58-bet). Ahmadbek esa, “Oftoboyim qarindoshlaridan “jonkuyar” deb tanilgan”, deb taʼriflanadi. Shunday boʻlsa-da, Kumushning amakisi ham, togʻasi ham Mirzakarim qutidor xonadonidagi biror-bir tadbir, yigʻinda koʻrinmaydi. Shuningdek, Oysha buvi Oftoboyimning onasi, Mirzakarim qutidorning – qaynonasi, Kumushning buvisi sifatida ular bilan bir xonadonda yashagani holda, oiladagi biror voqeaga munosabat bildirmaydi, hech kimning gapiga aralashmaydi. Toʻgʻrirogʻi, muallif uni voqealar jarayoniga unchalik jalb etmaydi.

Albatta, muallif personajlarni oʻz ijodiy maqsadiga muvofiq harakatlantiradi. U ayrim qahramonlarni voqealar markaziga qoʻygani holda, ayrimlarini “maydon”da bir-ikki koʻrsatish bilan cheklanadi. “Oʻtkan kunlar”da Otabek, Kumush, Homid, Oʻzbek oyim, Hasanali, Mirzakarim qutidor, Zaynab asosiy qahramon sifatida harakat qilsa, Mirzakarim qutidor xonadoni choʻrisi Toʻybeka, Hasanalining xotini Oybodoq ikki-uch oʻrinda “sahna”ga chiqadi. Voqealar maromida ularning oʻrni unchalik sezilmaydi. Romanda Umarbek Oybodoq, Toʻybekadan pastroq darajadagi personaj hisoblanadi. Yaʼni, Oybodoq, Toʻybeka muayyan harakatda koʻrsatilgani holda, Umarbek voqealarda umuman ishtirok etmaydi. Ammo “Umarbek Homidning yaqin doʻsti”ligi taʼkidlanib, ular orasiga sovuqlik tushgani, Homidning qabih ishlari Umarbekka maʼlum ekani, u “Umarbek bilan bir oz nari-beri boʻlib qolib, haytovur tagʻin orani ochib yuborgani” eʼtiborga olinsa, “Oʻtkan kunlar”da syujetning eng muhim yoʻnalishlaridan biri rivojlantirilmasdan qolgani va u bevosita Umarbek obrazi bilan bogʻliqligi ayonlashadi. Agar asarda Umarbek obrazi Hasanali, loaqal Sodiq obrazi darajasida tasvirlanganida edi, muallif taʼrificha “Homidning yomonlik korxonasi”ning jirkanch manzarasi ochiqroq koʻrinardi. Chunki homidlarning hamtovoqlari bilan munosabati hamisha ziddiyatli kechadi. Negaki, “yomonlik korxonasi”dagi kimsalarni oʻzaro hurmat, insoniy mehr-oqibat rishtalari emas, balki manfaat ilinji bogʻlab turadi. Bu tiyiqsiz illat domiga tushganlar istagan paytda bir-birining koʻziga choʻp suqadi. Xudbin, manfaatparast kimsalar yaqin kishilari, oʻz hamtovoqlariga nisbatan ham turli qabihliklarni qila oladi. Sodiq Homidga: “Agar Otabek Toshkentga ketmagan boʻlsa, ul holda oʻzingiz aytgandek qilib, toʻppa-toʻgʻri ertaga Salim sharbatdorning oldiga boraman-da, oʻgʻlingni Mirzakarim akaning ilgari toshkentlik kuyovi oʻldirdi, men oʻz koʻzim bilan koʻrdim, deyman. Ana undan soʻng xumsaning holiga maymunlar yigʻlasin!” deydi. (Oʻsha nashr. 242-bet). Abdulla Qodiriy salbiy obrazlarga munosabatini pardalab oʻtirmaydi. U bunday personajlar portretini nafrat, gʻazab bilan chizadi. Jumladan, Sodiqni: “Yigirma ikki yoshlar chamasida boʻlgan bu yigit sariq tanli, ukkining koʻzidek chaqchayib, oʻynab va yonib turgan qizil koʻzli, yuziga parchinlangandek yuza (puchuq) burunli, manglayi qancha tashqariga oʻsib chiqqan boʻlsa, yuzi oʻshancha ichkariga ketgan, qisqasi vaqtsizroq yaratilib qolgan bir mahluq”, deb taʼriflaydi. (Oʻsha nashr. 177-bet). Sodiq Homidga: “Bu kungacha ikkitasini joylashtirdim, uchinchisiga oʻtsa, nima qiladi?” deya odam oʻldirganini aytib maqtanadi. (Oʻsha nashr. 184-bet). Sodiq pul uchun Homidga oʻxshaganlar buyurgan har qanday ishga qoʻl uradi. Bunday “vaqtsizroq yaratilib qolgan bir maxluq”ni jinoiy ishlariga sherik qilib olgan Homid ham tabiiyki, agar manfaatiga salgina zid kelsa, oʻz hamtovoqlarini ayamaydi. Homid yaqin doʻsti Umarbekni ham aldamaganida, ularning oʻrtasiga sovuqchilik tushmasdi. Umarbek ham Homidning qabihliklari toʻgʻrisida usta Farfiga gapirmasdi.

“Oʻtkan kunlar”da Homid, Sodiq, Mutal obrazlari nuqul qora boʻyoqlarda koʻrsatilishi koʻpchilikda eʼtiroz tugʻdiradi. Chunki yomon odamlar muayyan fazilatlardan, yaxshi kishilar maʼlum bir qusurlardan xoli emasligini hamma biladi. Lekin Homid singari qabihlar, Sodiq, Mutal singari zoʻravonlikni kasb etganlar hamma zamonda istagancha topiladiki, hayotning bu haqiqatini ham inkor etib boʻlmaydi. Umuman, adabiyotdagi “ijobiy qahramon”, “salbiy qahramon” muammosi juda murakkab hodisa. Jahon adabiyotida inson obrazi azaldan “ijobiy qahramon”, “salbiy qahramon”ga ajratib koʻrsatib kelinishi ham shundan dalolat beradi. Abdulla Qodiriy barcha personajlarga oʻz munosabatini ochiq bildiradi va ular xuddi shunday ekanligini bevosita koʻrsatadi. Jumladan, Otabek, Kumush, Yusufbek hojiga ehtirom bilan qaragani holda, Homid, Sodiq, Mutal, Jannat opa, Musulmonqul kabilarning suratini ham, siyratini ham qora boʻyoqda chizadi. Maʼlumki, yaxshilar hayotda yaxshilik qilishga intilib, doimo boshqalarga naf keltiradi. Yomonlar esa soʻzi, xatti-harakati bilan koʻpchilikni ranjitib, tashvish keltiradi. Qizigʻi shundaki, ular oʻzlarining zararkunandaligi, jinoiy ishlari toʻgʻrisida oʻylab, iztirobga tushmaydi. Homidning qabihliklari buni tasdiqlaydi. U begunoh kishilarga bemalol tuhmat qiladi va bundan vijdoni zarracha qiynalmaydi. Aksincha, usta Farfi aytganidek, u doimo, “Fursat kelishi bilan yana bir yomonlik qilmoqqa, qutidorning qizini oʻziniki etishga oʻylab yuradir”. Homid Kumush bilan biror marta gaplashmagan. Mirzakarim qutidor ham oʻn yetti yoshli yolgʻiz qizini ikki xotini bor, oʻttiz besh yoshli bir kimsaga berishni istamaydi. Homid esa, shunday moneliklarga qaramay, istagidan qaytmaydi va xudbinona niyatiga zoʻravonlik bilan erishishga harakat qiladi. Kishining ichki dunyosi uning xatti-harakatida bilinadi. Xotinlariga munosabati, davralarda aytadigan gap-soʻzlari, begunoh kishilarga tuhmatlar uyushtirishi, Komilbekni oʻldirtirishi, Sodiqni Otabekni oʻldirishga yoʻllashi, usta Olimning qaynisi Sayfiga zoʻravonlik qilishi, Kumushni oʻgʻirlashga uringani Homidning ichki dunyosi ham qiyofasi singari xunuk, jirkanchligini namoyon etadi. Shuning uchun yaqinlari Homidni “qoʻlansa gaplar uchun yaratilgan”, deyishadi.

Oʻquvchi Otabek, Kumushni qiynoqlarga solgan, xonadonidagilarga koʻp tashvish keltirgan tuhmatnomalarni tashkil etgan Homiddan nafratlanadi. Shu bois Homid tuhmatnomalarini kimga aytib yozdirganiga koʻpchilik eʼtibor bermaydi. Mavlono Jaloliddin Rumiy “Masnaviy maʼnaviy” asarida shunday baytni keltiradi:

Chun qalamkim, tushsa gʻaddor dastiga,

Shubhasiz, Mansur borur dor ostiga.

Eng qahri qattiq, zolim hukmdor ham asos boʻlmasa, birovni jazolayolmaydi. Odamni, u kim boʻlishidan qatʼi nazar, qamash, qatl qilish hech bir zamonda joʻn, oson ish emas. Buning uchun kimdir shikoyat qilishi, uning daʼvolari tekshirib aniqlanishi kerak. Jabrdiydaning arz-dodi asosli topilsagina, jinoyatchi belgilangan qoidalar asosida jazoga tortiladi. Lekin hayotning gʻaroyib sir-sinoati shundaki, baʼzan begunoh kishilar ham tuhmat tufayli koʻp aziyat chekadi. Xalqning “Tuhmat toshni yoradi” maqolida hayotdagi shunday hodisalar nazarda tutiladi. Gʻaddorlar shunday tuhmatlarni toʻqishadiki, baʼzan tajribali, adolatli qozi, sudyalar ham haqiqatni aniqlayolmasdan notoʻgʻri hukm, xulosa chiqaradi.

Homidning tuhmatnomalarini ham bir gʻaddor yozib bergan. U qabih ishning faol ishtirokchisidir. Tuhmatnomalarni bitgan ham xuddi Sodiq, Jannat opa, Mutal singari Homidning hamtovogʻi, sherigidir. U Homidning jinoiy ishiga Sodiq, Jannat opa, Mutaldan koʻra koʻproq hissa qoʻshgan. Lekin muallif negadir bu gʻaddorni panada qoldirgan. Zukko, layoqatli kishilar ham baʼzan nafsi yoʻrigʻiga tushib, oʻzi istamagan holda, homidlarning “yomonlik korxonasi” xizmatini qiladi. Lekin tuhmatchilar haddidan oshib, qotillikka qoʻl urganida, ularning vijdoni gʻalayonga keladi. Negaki, oʻqimishli, maʼrifatdan bahramand kishilar “xudo haqni nohaq qilmasligi”ni hamisha his etadi. Umarbek ham begunoh Komilbekning fojiali oʻlimidan vijdonan azoblangan va Homid bilan “nari-beri boʻlib” qolgach, uning “vahshat”lari haqida usta Farfiga gapirib bergan.

“Gʻaddor” – arabcha soʻz boʻlib, sotqin, xoin, zolim, xiyonatkor, makkor, firibgar maʼnolarini bildiradi. Harakat, aʼmolida shu illat mavjud kimsalar har qanday tubanlikka boradi. Homidlar doim gʻaddorlarga tayanib ish tutadi. Otabek, Kumush, Mirzakarim qutidor singari kishilar ishonuvchanligi bois Homid singari xudbinlar va ularning tegirmoniga suv quyadiganlardan pand yeydi. Otabek, Mirzakarim qutidor boshlariga shuncha tuhmat yogʻilsa-da, Homidning nomini tilga olmaydi. Yusufbek hoji, Hasanali ham yaqinlari “qoʻlansa gaplar uchun yaratilgan odam”, deya taʼriflagan kimsadan shubhalanmaydi. Ular diyonatli, iymon-eʼtiqodi mustahkam kishilarga xos yoʻl tutishadi. Diyonatli kishilar aniq asos boʻlmaguncha hech kimni aybdor etishmaydi. Iymoni sust kishilar esa sabrsizliklari tufayli boshqalar toʻgʻrisida darhol turli shubha, gumonga berilishadi.

Homidning tuhmatnomalari ularni zukko kishi bitganidan dalolat beradi. Aynan oʻshaning xizmati tufayli Homid begunoh kishilarni koʻp iztirobga soladi. Chunki yozishmalarga hamisha aniq asos, dalil, hujjat deb qaraladi. Homid Mirzakarim Qutidor uyiga ketma-ket sovchi joʻnatishlaridan natija chiqmagach, “xatni xat qilguvchi kotib”ni ishga soladi. Oʻsha kotib Homidning maqsadiga muvofiqlab, maktub, ariza bitib beradi. Barcha mojarolar oʻsha maktub, arizalar tufayli sodir boʻladi. Homid xuddi yaxshi ish bajarmoqchidek mamnunlik bilan: “Ilgarigi gal yozdirib berganimdek oʻz rejamizga muvofiqlab, Otabek tilidan yana birini oʻmartirib beraman”, deydi. (Oʻsha nashr. 183-bet). Homid andishasiz boʻlgani uchun Otabek, Hasanalining oldida jiyani Rahmatga: “Seningdek yigitlar uchun, albatta, bitta xotin ham ortiqchalik qiladi!” deb aytadi. Hayotdagi barcha muammo, ziddiyatlar mol-davlati, mansab-amaliga magʻrurlanib, boshqalarni nazar-pisand qilmaydigan Homid singari andishasiz takabburlar tufayli kelib chiqadi.

Donishmandlar qadrdon kishilarning doʻstona suhbatini dunyodagi eng shirin narsa deyishadi. Homid “qoʻlansa gaplari” bilan shunday kishilar suhbatini ham buzadi. Tabiiyki, shunday kimsaga hamtovoq tutinib, uning tuhmatnomalarini bitgan ham yaxshi odam sanalmaydi. Oʻsha gʻaddor yozgan maktub, arizalarni oʻqiyotganda, kishi badaniga bexosdan sovuq bir narsa tekkanday seskanib ketadi. Otabek, Kumush, Yusufbek hojining maktublari esa samimiy dil izhori boʻlgani bois, qalbni toʻlqinlantirib, hammaga ajib hislar bagʻishlaydi. Kumushning maktubidagi qalb iztiroblari hech kimni befarq qoldirmaydi. Umuman, Abdulla Qodiriy qahramonlarining maktublarida ularning ruhiy olami, xarakter xususiyatlarini yorqin ochib beradi.

Otabekning maktublarida uning vazmin, bosiqligi, obdon oʻylab mulohaza yuritishi seziladi. U har bir narsani oʻzi aniqlab, bilib olishga intiladigan odamlar sirasiga kiradi. Otabek dushanba kechasidagi qonli olishuv chogʻida Homiddan: “Menga javob bering-chi: bu yomonliklaringizda siz haqlimi edingiz? deb soʻraydi. (Oʻsha nashr. 253-bet). Homid esa: “Haqli edim!” deb javob beradi. U jarohatlanib, oʻlar holatda yotgan paytida ham shu gapini aytadi. Asarda bu: “Homid holsizlanib yotar ekan, uni besh qadam naridan kuzatib, tek turuvchi Otabek zaharxanda ichida “Haqlimi eding?” deb soʻradi. Kuchanib “Haqli edim!” dedi Homid va qoʻlidagi xanjarini Otabekka otdi, xanjar Otabekning yoniga kelib tushdi”, deb tasvirlanadi. Homidning Kumush bilan koʻrishmagan, gaplashmagan, uning ota-onasi bilan hech qanday aloqa-munosabati boʻlmagan holda, bunday daʼvo qilishi ham turli savollarni tugʻdiradi. Shunisi aniqki, Homid kabilar hamisha manfaatini oʻylab, uzoqni moʻljallab ish tutadi. Ular koʻpincha, oʻz maqsadini boshqalarga sezdirmaydi. Homidlar hamma zamonlarda kumushlarni qoʻlga kiritib, davlatmand otalarning mol-mulkini oʻzlashtirish payida boʻlishadi. “Qora choʻtir yuzli, chogʻir koʻzli, chuvoq soqol”ning turli nayranglari zamirida ham uning ana shu xudbinona niyati turadi. Albatta, asarda biror oʻrinda, Homidning shunday niyati borligiga ishora qilinmaydi. Lekin Homidning jon-jahdi bilan urinishlari uning maqsadi gʻarazli ekanligini bildiradi.

Umuman, turli tabiatli odamlar orasidagi munosabatlar yuksak mahorat bilan tasvirlangan “Oʻtkan kunlar”ni qayta mutolaa qilish har bir kishi uchun hamisha maroqli kechadi va oʻzbek adabiyotining bu birinchi romani sanʼatning asl asari sifatida, shubhasiz, turli qiziqarli mulohazalar uygʻotadi.

Abdulla ULUGʻOV,

filologiya fanlari nomzodi

“Sharq yulduzi”, 2011–3