FOLKLORSHUNOSLIK — xalq ijodi haqidagi fan. F. turli davrlarda va turli mamlakatlarda etnografiya, adabiyotshunoslik, musiqashunoslik, antropologiya va sotsiologiyaning bir qismi sifatida qaralib kelgan. Keyinchalik xalq sanʼatini (xalq ogʻzaki ijodi, musiqa folklori, raqsi, teatri, sirki kabi) oʻrganuvchi mustaqil va maxsus fan sifatida rivojlanadi. Filologiya va sanʼatshunoslik fanlari bilan uzviy bogʻliqdir. Folklorshunoslikning asoslari qad. dunyo estetik tafakkuriga borib taqaladi. Kad. dunyo sayyohlari va tarixchilarining afsona va rivoyatlar, turli urfodat va marosimlar haqidagi qaydlari, yozuvchi va bastakorlarning folklor toʻgʻrisidagi dastlabki fikrlari Folklorshunoslik uchun muhimdir. Turkiy xalklarda folklor materiallarini yozib olish boʻyicha dastlabki tajribalar 11 a. dan boshlab koʻzga tashlanadi (Maxmud Koshgʻariynit «Devonu lugʻotit turk» asaridagi folklor materiallari). Shu b-n birga, yozuvchi va shoirlar tomonidan ertaklar, miflar, afsona va rivoyatlarni qayta ishlash jarayoni ham boshlandi. 18-a. va 19-a. boshlarida folklorga nisbatan ilmiy qiziqishning kuchayishi, xalq ogʻzaki ijodi materiallarini toʻplash va nashr etish jadal rivojlanishi bilan bogʻliq holda uni chinakamiga oʻrganish boshlandi. Natijada Yevropa va Rossiya folklorshunosligida turli yoʻnalishlar, maktablar yuzaga keldi. Shunday maktablardan biri mifologik maktab boʻlib, folklor janrlarining yuzaga kelishini qad. miflarga bogʻlaydi. Maʼrifatparvarlar esa, folklorning demokratik va sinkretik xarakterini, undagi umuminsoniy va milliy xususiyatlar birligini oʻrganishga aloqida eʼtibor berdilar.
19-a. oʻrtalaridan boshlab folklorni ilmiy prinsiplar asosida toʻplash va nashr etishning yanada kuchayishi Folklorshunoslikda yangi yoʻnalish — «sayyor syujetlar» nazariyasini yuzaga keltirdi. Bu nazariya tarafdorlari oʻxshash syujet, motiv va obrazlardagi murakkab jarayonlarni hisobga olmay, ularni bir xalqdan ikkinchi xalqning shunchaki oʻzlashtirishi, deb talqin qildilar. Antropologik maktab tarafdorlari esa, xalq ijodidagi oʻxshash hodisalarni turli millat va irklarning umumiyligi bilan izohlamoqchi boʻldilar. Ijtimoiy hodisalarni bunday biologik qonunlar asosida tushuntirishga urinish hoz. zamon F. da turlituman oqimlarni (freydizm, neomifologizm vab.) yuzaga keltirdi. Folklorni xalq tarixi bilan bogʻliq holda oʻrganishda tarixiy maktab vakillari katta ishlar qildilar. Folklor asarlari syujetlarining tarixiygeografik tarkalish arealini belgilash, ularni tasniflash, sistemaga solish va kataloglashtirishda fin maktabi vakillari ham birmuncha yutuklarga erishdilar.
Hoz. paytda dunyoning deyarli barcha mamlakatlaridagi tegishli intlarda folklor sektorlari mavjud. Shuningdek, turli mamlakatlarda xalqaro yoki muayyan mintaqa boʻyicha har xil jamiyatlar ham bor. Mas, YUNESKO quzuridagi Etnologiya va folklor xalkaro jamiyati, Xalq musiqasi xalqaro kengashi, Folklor oʻrtoklik jamiyati kabilar shunday ilmiy tashkilotlardir.
Oʻzbek folklori namunalarini toʻplash va nashr etish ishlari 19-a. ning 2yarmidan boshlab ahyonahyonda koʻzga tashlanib tursada (H. Vamberi, N. P. Ostroumov toʻplamlari, «Hikoyati Goʻroʻgʻli sulton», «Yusuf bilan Axmad» kabi nashrlar), uni chinakamiga toʻplash va nashr etish ishlari 1919-y. dan yoʻlga qoʻyila boshlandi. Yangicha yoʻnalishda shakllana boshlagan oʻzbek Folklorshunoslikning dastlabki bosqichi (1918—25y. lar) oʻsha davr sharqshunosligi va oʻlkashunosligi erishgan yutuqlarni izchillik bilan oʻzlashtirishga intilish, folklor materiallarini jadal jamlash, xalq hayoti va maishiy turmushining barcha tomonlariga kirib borishga urinish bilan ajralib turadi. Bunda Gʻozi Olim, Gʻulom Zafariy va Elbeklarning faoliyatlari muhim ahamiyatga ega boʻldi. 20-y. larning 2yarmidan boshlab yana xam jiddiy yutuklar qoʻlga kiritildi. Ergash Jumanbulbul oʻgʻli, Fozil Yoʻldosh oʻgʻli, Poʻlkan shoir kabi atoqli dostonchilar aniklandi. Ular ijrosida birinchi marta epik asarlar toʻla yozib olina boshladi, xalq sanʼatkorlariga ijodkor sifatida qarab, original kuzatishlar olib borildi. Bu ishda oʻzbek folklorshunosligi oʻzining mustahkam ilmiy yoʻnalishiga ega boʻldi, uning asosi yaratildi.
30-y. larda Folklorshunoslikga B. Karimov, Sh. Rajabov, M. Afzalov, M. Alaviya, Z. Husainova kabi folklorshunoslar kelib qoʻshildilar. Folklorni toʻplash va oʻrganishga, bir qancha epik asarlar hamda xalq ijodi namunalarini nashr etishga alohida eʼtibor berildi, folklor boʻyicha xrestomatiya va oʻquv qoʻllanmalari tuzildi. Bu davrda xalq teatri, raqsi va tomosha sanʼati (sirki)ni oʻrganish boshlandi. Gʻ. Zafariy, A. Qodiriy, M. Gavrilov, A. Borovkov, A. Troiskaya va b. bu soxada samarali ijod qildilar. Musiqa xalq sanʼatini oʻrganishda esa V. Uspenskiy, Ye. Romanovskaya, N. Mironov, Ilyos Akbarov, Yunus Rajabiy va b. ning hissalari katta (q. Musiqa, Musiqashunoashk).
2-jahon urushi yillarida jangchilarni vatanparvarlik va qaxramonlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiluvchi folklor asarlariga katta ahamiyat berilganligi bu davr Folklorshunoslikning muhim xususiyatidir. V. M. Jirmunskiy va H. Zarifovlarning «Oʻzbek xalq qahramonlik eposi» kitobi yaratildi va Moskvada nashr etildi (1947, mufassal bayoni 1958-y. da Germaniyada nemis tilida ham bosilib chikdi).
60-y. larning oxirlaridan boshlab, xususan, mustaqillik yillarida folkloristik ishlarning miqyoslari yanada kengaydi, ekspeditsiyalar uyushtirish doimiy ravishda yoʻlga qoʻyildi, nisbatan yirik, miqyosan keng, fundamental ishlarni yaratishga intilish kuchaydi. Folklorning turli janrlariga bagʻishlangan monografiyalarning yaratilishi, «Oʻzbek folklori ocherklari», «Oʻzbek xalq ijodi boʻyicha tadqiqotlar» nomida turkum toʻplamlarning yuzaga kelishi, «Uzbek xalq ijodi», «Bulbul taronalari», «Alpomish» dostonining akademik nashri kabi ulkan nashrlarning amalga oshirilishi bunga yorqin misoldir. Bu ishlarni amalga oshirishda H. Razzoqov, T. Gʻoziboyev, O. Sobirov, J. Qobulniyozov, M. Saidov, M. Murodov, A. Qahhorov, X. Egamov, T. Mirzayev, K. Imomov, Gʻ. Jalolov, B. Sarimsoqov, O. Safarov, S. Roʻzimboyev, M. Joʻrayev, A. Musaqulov kabi folklorshunoslarning hissasi nihoyatda katta boʻldi. Sanʼatshunos olimlar F. Karomatov, M. Qodirov, R. Abdullayevlar Oʻzbekistonda musiqa va teatr F. ning rivojlanishiga munosib hissa qoʻshmokdalar.
Ad..Azadovskiy M. K., Istoriya russkoy folkloristiki, t. 1—2, M., 1958— 1963; Muzыkalnaya folkloristika v Uzbekistane, T., 1963; Zemlya nova L. M., Sovremennaya amerikanskaya folkloristika, M., 1975; Hodi 3arif, Oʻzbek folkloristikasi tarixidan //Oʻzbek folklori masalalari, T., 1970; Mirzayev T., Hodi Zarif, T., 1967; Qodirova M., Muzayyana Alaviya, T., 1968.
Toʻra Mirzayev.