Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
O’tgan asrning oxirlaridan boshlab hozirgi kunga qadar «Avesto» ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi) Gerodot va Gekatey asarlari («Katta Xorazm»), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Baqtriya podsholigi haqidagi ma’lumotlari va nihoyat arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi va sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ayrim yo’nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo’lmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyoning nisbatan rivojlangan hududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la boshlaydi. Mil. avv. IX-VIII asrlarga kelib, Baqtriya (Janubiy O’zbekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afg’oniston) hududlarida harbiy ahamiyatga ega bo’lgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi. O’sha davrda Marg’iyona va So’g’diyona qadimgi Baqtriyaning ayrim qismlari bo’lganligi haqida turli ma’lumotlar bor. Baqtriya Sharqdagi eng muhim harbiy va iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, aholining, qudratli shaharlar va qal’alarning ko’pligi, tabiiy xom ashyoga boyligi, muhim markaziy savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi, hunarmandchilikning ravnaqi shundan dalolat beradi.
So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar «Katta Xorazm», «Qadimgi Xorazm» masalalariga birmuncha aniqliklar kiritdi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Xorazm tuprog’ida mil. avv. VIII-VII asrlarga oid paxsa yoki xom g’isht turar joylar aniqlanmagan (turar joylar yarim erto’lalardan iborat). Qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VI asrda Amudaryoning o’rta oqimi qismidan Orolga yaqin bo’lgan erlarda vujudga kelgan. Baqtriya va Xorazm davlatining hududiy chegaralari O’rta Amudaryo oqimidagi erlar orqali o’tgan. Xorazmning yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarga oiddir. O’lkada bu davrlarga oid ko’pgina shahar va qishloqlar xarobalari ochib o’rganilgan. Ulardagi topilmalar, manzilgohlar, xom g’isht va paxsadan qad ko’targan bo’lib, aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Shaharlarda hunarmandchilik rivojlangan.
Qadimgi So’g’diyona, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida joylashgan bo’lib, janubi-sharqda Baqtriya, shimoli-g’arbda Xorazm bilan chegaradosh bo’lgan. So’g’diyona haqida «Avesto», ahmoniylar davri, mixxat yozuvlari va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlar beradilar. Qashqadaryodagi bir qator turar-joylar va uy-qo’rg’onlar qoldiqlari mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. So’g’diyonada Afrosiyob, Erqo’rg’on, Uzunqir kabi yirik shahar markazlari hamda qo’shni viloyatlar va davlatlar bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanadi.
O’zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo’shtiylarning muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun, Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So’nggi yillarda qadimgi Baqtriya, So’g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ko’p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.
Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O’rta Osiyodagi Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona kabi viloyatlar va ko’chmanchi qabilalar ustidan o’z hukmronliklarini o’rnatdilar. O’rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko’chmanchi massaget qabilalari ahmoniylarning katta qo’shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda fors podshosi Kir II ham halok bo’ldi. Shuningdek, mil. avv. 522 va 519-518 yillarda Marg’iyonada hamda saklar o’lkasida forslarga qarshi qo’zg’olonlar ko’tariladi.
Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr yodgorliklaridan ko’plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
Mil. avv. VI-IV asrlarda So’g’diyonada ko’plab shahar va qishloqlar bo’lib, ular fors podsholariga katta-katta soliqlar to’lab turganlar. Xususan, bu davrga oid Uzunqir, Erqo’rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo’ja Bo’ston, Sangirtepa, Chordara, Qo’rg’oncha, Ko’ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o’rganilgan. Bu hududlardan topilgan ko’pgina topilmalar aholining dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq va o’zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.
Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi. Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi. Jonbosqal’a, Ko’zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan. O’zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan.
Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar qo’shinlari So’g’diyona va Ustrushona erlarida juda qattiq qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o’zi ham bir necha marta yarador bo’ldi. Mil. av. 329-327 yillar davomida mahalliy so’g’diy aholi Spitaman boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda katta talafot etkazdi. Iskandar qo’shinlari hech qachon So’g’diyonadagidek qarshilikka uchramagan edi.
Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so’ng O’rta Osiyo erlari Salavka hukmronligi ostiga o’tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo’lgan Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O’rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot boshlanib, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. O’rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo’lib, harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O’rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so’g’diylar hamda pafiyaliklarning bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo’ldi.
Mil. avv. III asrning o’rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Yunon-Baqtriya podshosi Diodod o’zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik ma’lumotlariga ko’ra, mil. avv. III asrning oxirigacha Yunon-Baqtriyada bir necha podsholar o’tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil. avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar Yunon-Baqtriya erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’chmanchi qabilalarning hujumlari va o’zaro kurashlari natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.