Дилнавоз ЮСУПОВА ТошДЎТАУ доценти, филология фанлари номзоди АРУЗ ИЛМИ ВА ҒАРБ ТАДҚИҚОТЧИСИ

 (“Арузи Сайфий”нинг инглиз тилига қилинган таржимаси хусусида)

Шарқ мумтоз поэтикасида илми аруз, илми бадиъ ва илми қофия манзум сўз айтишнинг мукаммал шартларини ўзида акс эттирган илмлар учлигининг бевосита асосини ташкил этади. Кўҳна ва муаззам Шарқда  ижодкорнинг бадиий маҳорати унинг ушбу соҳаларни назарий жиҳатдан чуқур билиши билан бирга улардан ўз шеъриятида қай даражада истифода этиши ва ўзи айтмоқчи бўлган фикрни баён қилишга хизмат қилдириши билан ҳам белгиланган.

Ғарб адабиётшунослигидаги шеърий тизим, қофия ва бадиий тасвир воситалари мусулмон Шарқига қараганда анча фарқланади, шунинг учун ғарблик китобхонга Шарқ шеъриятидаги қонун-қоидалар ўта мураккаб ва сирли, айни пайтда жозибали туюлиб келган. Буни немис шарқшуноси, форс тили ва адабиётининг йирик билимдони бўлган Ҳенри Фердинанд Блочманнинг қатор тадқиқотларида кўришимиз мумкин.

Олимнинг мусулмон шеършунослиги билан боғлиқ изланишлари таҳлилидан аввал унинг ҳаёт ва ижоди хусусида қисқача тўхталиб ўтишни мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз.

Ҳенри Блочман 1838 йил 8 январь куни Германиянинг Дрезден шаҳарчасида дунёга келган. Унинг отаси Эрнест Блочман тадбиркорлик билан шуғулланар, хусусий босмахонаси ҳам бор эди. Ҳенри дастлаб ўзи туғилиб ўсган шаҳарчада таълим олди, 1855–1857 йилларда эса Лейпциг университетида таҳсилни давом эттириб, бир қатор Шарқ тилларини, хусусан, форс тилини мукаммал ўрганди. Сўнг Парижга борди, бироз ўтиб Лондонга кўчиб ўтди. 1858 йил эса армия сафида Ҳиндистонга келди. Манбаларда айтилишича, уни қўшин сафига Шарққа бўлган катта қизиқиш етаклаб келган. Чунки ўша даврда Шарққа фақат ҳарбий сифатидагина бориш имконияти мавжуд эди. Эътиборли жиҳати, айнан Ҳенри Блочман Ҳиндистонга келган йили Бобурийлар сулоласининг сўнгги вакили Баҳодиршоҳ Зафар II тахтдан туширилди ва Ҳиндистон бутунлай Англия мустамлакасига айланди.

Кейинги маълумотлар ҳам Ҳенрининг Шарққа бўлган қизиқиши ўзгача бўлганлигини тасдиқлайди: у аскарлик хизматини ўтагач, Калькуттада қолишга, шу ернинг фуқаролигини олишга астойдил ҳаракат қилади. Бунга эришгач, форс тилидан дарс беради, сўнг Ғарбнинг шу ердаги компанияларидан бирида таржимон сифатида фаолият олиб боради.

1860 йилда Ҳенри Блочман 1782 йил инглизлар томонидан асос солинган Калькутта мадрасасига ўқишга киради ҳамда тез орада санъат ва ҳуқуқ бўйича магистрлик даражасини олади.

Манбаларда умрининг охирги ўн йилида Ҳенри Блочманнинг илмий фаолияти жуда сермаҳсул бўлганлиги таъкидланади. У бу даврда Банг­ладешга боради, археология тадқиқотларида фаол иштирок этади; форс адабиётига астойдил қизиқиб, “Prosody of Persians according to Saifi, Jami and others writers”^[1] (Форс шеърий тизими: Сайфий, Жомий ва бошқа адиб­лар ижоди асосида) номли китоб ҳамда Калькутта мадрасаси мударриси Оға Аҳмад Али билан ҳамкорликда “Таронаи рубоий ҳақида рисола” деган асар ёзади; “Форсча-инглизча” луғат устида иш бошлайди; Абулфазл қаламига мансуб  “Акбарнома” асарининг биринчи қисмини таржима қилади.

Умуман олганда, Ҳенри Блочман ўз илмий фаолиятини икки йўналишда: филология ва тарих бўйича олиб боради. Олим 1878 йил 13 июль куни Калькуттада вафот этади^[2].

Ҳенри Блочманнинг “Prosody of Persians according to Saifi, Jami and others writers” номли тадқиқоти мусулмон Шарқи шеършунослиги тадқиқига бағишланган бўлиб, асарни шартли равишда беш қисмга бўлиш мумкин:

1. Кириш. Бунда олим форс тили ва унинг хусусиятлари ҳақида сўз юритади;
2. Сайфий Бухорийнинг “Арузи Сайфий” асарининг инглиз тилига қилинган таржимаси ва унинг изоҳлари;
3. Абдураҳмон Жомийнинг “Рисолаи қофия” асарининг таҳлили ва матни;
4. Мусулмон Шарқ шеършунослигининг назарий асослари: жанрлар тавсифи, фаол баҳрлар ва уларнинг хусусиятлари ҳақида мълумот ҳамда арузга доир машқлар, кўрсаткичлар;
5. “Рисолаи қофия” ҳамда “Арузи Сайфий” асарларининг матни.

Кўринадики, немис олими ўз тадқиқотида илмлар учлигининг икки муҳим тармоғи: илми аруз ҳамда илми қофияга доир асарларга алоҳида эътибор қаратган.

Ҳенри Блочман, бизнингча, “Арузи Сайфий” ва “Рисолаи қофия” асарларидан айнан Ғарбда шарқшунослик йўналишида таълим олаётган талабалар учун қўлланма ёзиш учун фойдаланган. Олим китобнинг кириш қисмида шундай дейди: “Бу китоб Сайфийнинг аруз ва Жомийнинг қофия ҳақидаги рисолаларига асосланади. 1867 йил иккала асар матнини алоҳида-алоҳида чоп эттиргандим, энди эса талабаларга осон бўлсин учун таржима қилдим… Буни иложи борича мукаммал тарзда тайёрлаш учун кўрсаткичлар, машқлар, Саъдийнинг “Гулистон”идан вазнини аниқлаш учун байтлар илова қилдим ва уларнинг жавобларини ҳам кўрсатдим…” Блочман талабалар қофия ва арузни осон ҳамда тез тушунишлари учун “шарқона атамаларни айнан инглиз тилидаги аруз ва қофияга татбиқ этган”лигини айтади. Демак, айтиш мумкинки, олим “Форс шеърий тизими” китобини, хусусан, шу китоби таркибида илк марта нашр қилинаётган (бу ҳам Блочманнинг маълумоти) “Арузи Сайфий” ва “Рисолаи қофия” асарларини Европадаги талабалар учун қўлланма сифатида тартиб берган. Унинг мусулмон Шарқи шеършунослигидаги баъзи қоидаларни инг­лиз тилига жорий қилганлиги ҳам ушбу фикрни асослайди.

Мавзуимиздан келиб чиқиб, биз ушбу мақоламизда тадқиқотнинг “Арузи Сайфий” билан боғлиқ жиҳатларига тўхталиб ўтамиз. Ҳ.Блочман китобнинг “Сўзбоши”сида шундай ёзади: “Мазкур китобнинг мақсади форс адабиётига бўлган қизиқишни қондириш ва форс шеършунослигига оид билимларимизни кенгайтириш, чуқурлаштиришдир. Мазкур тадқиқотни шарқона усулда олиб боришга урғу қаратилди, гарчи бизда Шарқ шеършунослиги таъсиридан йироқ бўлиш имкони мавжуд бўлса-да, бу рисолани бутунлай ғарбона руҳга бўйсундириш мумкин эмас, чунки бирор тилни унинг ўз грамматикасидан айри тарзда ўрганиб бўлмаганидек, Шарқ шеършунослигини ҳам унинг аслиятисиз таҳлилга торта олмаймиз. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, тадқиқот жараёнида Шарқ ва Ғарб методларини қиёслаш йўлидан бордик”.

Муаллифнинг  фикрича, Шарқ шеърий тизимини ўрганиш шарқликлар учун ҳам осон эмас. Шарқ шоирларини завқлантирган, роҳатлантирган илмий атамаларнинг кўплиги ва хилма-хиллиги, жанрларнинг баъзан жуда кичиклиги ва уларни фарқлаш қийинлиги ўрганишни мураккаблаштириб юборади. Шеършуносликка бағишланган рисолалар жуда кўп бўлиб, уларнинг баъзилари поэтикани ўрганишни мақсад қилган талабалар учун мўлжаллаб яратилган. Кўпчилик муаллифлар рисолаларини илмий атамаларни тушунтиришдан бошлаганлар ва шу тариқа талабага моҳиятни англатмоқчи бўлганлар; баъзилар эса ишни аруз доиралари изоҳидан бошлаганлар, бунда бир вазн иккинчи вазн ичидан келиб чиқиши тушунтирилган. Ҳенри Блочман бу ҳолатни тасаввур қилиш жуда қийин деб ҳисоблайди ва шу маънода айнан Сайфий Бухорийнинг рисоласини танлаганини айтади. Унинг таъкидлашича, “Арузи Сайфий” мумтоз поэтикага доир рисолалардан фарқли ўлароқ, ўзгача услубда бўлиб, унда даставвал, қоидалар, атамалар муфассал, босқичма-босқич тушунтириб борилади, сўнг анъанага мувофиқ, қўшимча илова сифатида, гарчи муҳим бўлмаса-да, аруз доираларига мурожаат қилинади. “Бинобарин, – деб таъкидлайди олим, – Сайфийнинг асари содда ва тушунарли бўлганлиги учун бошқаларникидан афзал бўлиб, яқин-яқингача Шарқ мадрасаларида ундан қўлланма сифатида фойдаланиб келадилар”.

Шу ўринда Сайфий Бухорий ва унинг асари ҳақида икки оғиз сўз. Сайфий Бухорий темурийлар даври адабиётининг таниқли намояндаларидан бири бўлиб, Бухорода таваллуд топган. Таҳсил олиш мақсадида Ҳиротга келади ва шу ерда умрининг асосий қисмини ўтказади. У ҳақда Алишер Навоийнинг “Мажолис ун-нафоис” ҳамда Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарларида маълумотлар келтирилади. Навоий ўз тазкирасининг учинчи мажлисида Сайфийнинг шеърлари Ҳирот аҳли орасида машҳур бўлганини, муаммо илмига доир рисола битганлигини айтиб ўтади^[3], лекин аруз илмидаги рисоласи ҳақида маълумот бермайди.

Бобур “Бобурнома”да Сайфийнинг аруз рисоласи ҳақида гапира туриб, рисола муаллифи керакли нарсаларни жуда қисқа ёзиб, равшан ва маълум сўзларни нуқтаси ва арабий ифодасигача ёзиб чиққан, дейди^[4].

“Арузи Сайфий” асарининг ёзилган йили қуйидаги таърих-рубоийда ўз ифодасини топган:

Сайфий чи рисолае навиштй дилкаш,

К-аш ҳар ки бидид шуд дилу жонаш хуш.

Аҳли дил а-з ў чу файзҳо меёбад,

Бинвис, ки ҳаст “файзҳо” таърихаш.

(Мазмуни: Эй Сайфий, сен шундай бир дилтортар рисола яратдингки, уни кўрган ҳар кишининг қалби ва жони роҳатланди. Дил аҳли ундан файз топадилар, шунинг учун унинг таърихини “файзҳо” (файзлар) деб ёзгил). “Файзҳо” сўзидаги ҳарфлар абжад ҳисоби билан аниқланганда 896 рақами чиқади. Бундан маълум бўладики, рисола ҳижрий 896, милодий 1490–1491 йилларда  яратилган.

Ҳ. Блочман Сайфий Бухорийнинг “Арузи Сайфий” асарини инглиз тилига таржима қилар экан, масалага анча эркин ёндашади. Яъни юқорида таъкидлаб ўтилганидек, арузга оид атамаларни тушунтиришда уларга ўз тилидан изоҳлар қўшиб боради. Хусусан, “Шеър ва шоирлик” билан боғлиқ фаслда Сайфий  шеър истилоҳига таъриф берар экан, илк қасида ёзган шоир сифатида Рудакийнинг номини тилга олади ва унинг “Мўлиён ариғининг ҳиди” ҳақидаги қасидасини келтиради. Блочман эса ўз таржимасида Рудакий ҳақида маълумот бериш билан бирга ушбу қасиданинг ёзилиш тарихи,  оҳанги ҳақида ҳам фикр билдирар экан, ушбу қасида билан боғлиқ бошқа олимларнинг фикрларини ҳам илова қилади: “Рудакий Бухоро яқинида туғилган ва  920 йилларда  Амир Наср Аҳмад  Сомоний  замонида яшаган. Хуросон, Кобул, Қандаҳор забт этилгандан сўнг амир ўз қароргоҳини Бухородан Ҳиротга  кўчиради. Рудакийнинг бу қасидаси подшоҳни ортга (Бухорога – Д.Ю.) қайтариш учун ёзилган ва айтиш мумкинки, ушбу шеър орқали мақсадга эришилган. Форсий адабиётга доир ишларда шеърий парчалар билан боғлиқ ўринлар тез-тез тартибга солиб турилган ва уларга кейинги умумий натижалар қўшиб кетилган:

Реги Омў бо дуруштиҳои ў

Зери поям парниён ояд ҳаме.

“Қанчалик тошса ҳам Амударё, Отимиз белидан тўбонга келур”. Доктор Форбес ўзининг “Форсий грамматикаси”га қуйидаги қўшимчани киритади (40-бет):

Оби Жайҳун аз нишоти рўи дўст

Хинги моро то миён ояд ҳаме.

Биринчи мисрадагидек, мазмун ҳам, вазн ҳам мос келади. Мен унинг таржимасини ҳам қўшаман: “Жайҳуннинг тўлқинлари дўст юзини кўриш шодлигидан отимизнинг белигача тошади”. Рудакий шеърлари парчалар шаклида сақланиб қолгандек туюлади”^[5].

Ушбу изоҳлардан кўринадики, Блочман форсий шеъриятнинг нуктадон тадқиқотчиси сифатида фақат Сайфий асарида келтирилган парча билан кифояланиб қолмасдан, ушбу машҳур қасиданинг яна икки байтини ўз таржимасига киритади ва шу билан қасиданинг нисбатан тўлиқроқ варианти вужудга келишига эришади.

Блочман аксарият ўринларда, хусусан, баҳр ва улар билан боғлиқ вазнларни таржима қилиш жараёнида форсий арузшунослар, жумладан, Абдураҳмон Жомийнинг “Рисолаи аруз”ига ҳам тўхталиб ўтади. Масалан, хафиф баҳрининг асосан мусаддас шаклда бўлишини таъкидлагани ҳолда, Жомийнинг рисоласида ушбу баҳрнинг мусамман (саккизлик) рукнли бир вазни ҳам келтирилганлигини, Жомий ушбу байтга мисол тариқасида Рудакий ғазали матлаъсидан фойдаланганлигини айтади:

“Жомий хафифнинг мусамман шаклида бир намуна ёзиб қолдирган; бу Рудакий томонидан ўз ғазалларидан бирида қўлланилган вазн бўлиб, унинг матлаъси қуйидагича:

Гар кунад ёрие маро ба ғами ишқ он санам,

Фаилотун мафоилун фаилотун мафоилун

Битавонад зидуд з-ин дили ғамхора занги ғам. 

Фаилотун мафоилун фаилотун мафоилун

(Мазмуни:

Агар ўша санам бизни ишқ ғамига ошно қилса,

Бу ғамзада кўнгилдан ғам занги кетган бўлар эди)”

Агар Сайфий вазнларга мисол келтиришда асосан фақат бир байт (кўпроқ ўз ижодидан) билан чекланган бўлса, Блочман мураккаброқ ва ноанъанавий вазнлар таҳлилида яна қўшимча мисоллар ҳам бериб боради. Хусусан, сариъ баҳри вазнлари кўпроқ маснавий достонларда қўлланилишини айтар экан, Сайфий келтирган мисолга қўшимча тарзда Ҳоқоний, Низомий Ганжавийларнинг маснавийларидан намуналар келтиради.

Блочман “Арузи Сайфий”ни таржима қилиш жараёнида баъзи танқидий мулоҳазаларини ҳам баён қилади. Олимнинг фикрича, аруз илмида мавжуд доиралар ушбу илм учун ортиқча ва улар ушбу илмни ўргатишда кераксиздир:^[6] “Доиралар арузни мукаммал ўрганишда талабага ёрдам беролмайди. Улар Халил яратган, келиб чиқиш жиҳатдан бир турга мансуб вазнларни ҳосил қилишга уринишдир; ҳозирча айланалардаги муваффақиятли  уринишлар: ватад ва фосиладаги уринишлар уни оқлайди”^[7].

Умуман олганда, Сайфий Бухорий қаламига мансуб “Арузи Сайфий” асарининг немис шарқшуноси Ҳенри Блочман томонидан амалга оширилган инглизча таржимаси ва шу асосдаги шарҳ, талқин ва таҳлилларини ўрганиб чиқиб, айтиш мумкинки, Блочман Сайфийнинг “Арузи Сайфий” асаридан Европа талабалари учун мусулмон Шарқи шеършунослигининг ажралмас қисми саналган арузни ўргатишда қўлланма сифатида фойдаланган ва рисолани шу мақсадда таржима қилган. Таржимага эркин ёндашган олим рисоладаги фаслларни рақамлаган ва уларга ўз ёндашуви асосида сарлавҳалар ҳам қўйиб чиққанки, бу ҳолат асардан педагогик мақсадда фойдаланишни янада қулайлаштирган. Таржима давомида Блочманнинг ҳар бир ҳодисани атрофлича ёритишга ҳаракат қилгани ва ўз фикри исботи учун бошқа форсий шоирлардан ҳам байтлар келтиргани унинг етук шарқшунос олим бўлганлигини тасдиқлайди.

2018/12

^[1] Prosody of the Persians according to Saifi, Jami and other writers. Reprint 1970 of the edition Calcutta 1872 printed in the Netherlands. AMSTERDAM PHILO PRESS. Кейинги иқтибосларнинг барчаси ушбу манбадан олинди – муаллиф.

^[2] “Iranian encyclopedia”, Vol. IV, Fasc. 3, pp. 314 – 315. Интернетдаги манзил: http://www.iranicaonline.org/articles/blochmann-heinrich-henry;http://en.wikisource.org/wiki/Blochmann,_Henry_Ferdinand_(DNB01); Buckland, Charles Edward. (2013). pp. 46–7. Dictionary of Indian Biography. London: Forgotten Books. (Original work published 1906)

^[3] Навоий Алишер. Мажолис  ун-нафоис. МАТ. 20 жилдлик. Тошкент: Фан, 1997. 13 -жилд. – Б.72-73.

^[4] Бобур. Бобурнома. Тошкент, 1989.- Б.126.

^[5] Блочман бу ўринда Рудакий шеърлари бизнинг давргача тўлиқ ҳолда етиб келмаганига ишора қилмоқда.

^[6] Доиралар аруз илми учун аҳамиятсиз деган фикр ўзбек олими Фитрат томонидан ҳам айтиб ўтилган эди (Фитрат. Аруз ҳақида. – Тошкент: Ўқитувчи, 1997)

^[7] Блочман бу ўринда аруз илмидаги энг кичик бирликлар: сабаб, ватад ва фосилаларнинг доирани ҳосил қилишдаги ўрнига эътибор бермоқда.