Alfred KURELLA
Bundan chamasi 150 yillar muqaddam Gʻarbiy Yevropada, aniqrogʻi Germaniyada arab-fors madaniyati ahllarining asarlarini yangidan kashf etish boshlangan edi. Natijada, mashhur nemis olim va shoirlarining saʼy-harakatlari tufayli nemis kitobxonlariga fors tilida ijod qilgan Firdavsiy, Nizomiy, Hofiz, Umar Hayyom, Jomiy kabi buyuk shoirlarning nomlari maʼlum boʻldi. Nemis oʻquvchilari ular ijodi namunalaridan baʼzi birlari bilangina tanishgan edilar, xolos. Biroq oʻtmishga nazar tashlab shuni aytish joizki, Yaqin Sharq bilan bu madaniy toʻqnashuv nemis sheʼriyatiga davomli taʼsir koʻrsatdi, deyish qiyin. Yaʼni oʻsha davr tarjimalaridan na fors tilidagi sheʼriy asarlarning birortasi, na Firdavsiyning nemis tiliga toʻrt marta oʻgirilgan “Shohnoma”si oldingi tarjimalarning birortasidan yoki butunlay shu turdagi nemis adabiyotiga kirib kelgan Fos[1] ning Homer tarjimalaridek ommalashib ketmadi. Va ularning birortasidan nemis sheʼriyati oʻzi uchun yangi kashf etilgan grek-rim klassiklaridan zavqlanganday zavqlanmadi. Zotan, oʻsha davrdagi tarjimalar bugungi kitobxon uchun quruq va amaliy ahamiyatsiz boʻlib koʻrinardi. XIX asr nemis shoirlari ijodida baʼzan u yer-bu yerda uchrab turadigan “Sharqona uslubdagi sheʼrlar” esa kishida sunʼiy ravishda begona taʼsir hissini uygʻotardi, ular Bodenshtedning Mirza Shafiy[2]siday gʻayritabiiy holat boʻlib kulgili tuyuldi. Faqat Gyotening Gʻarb va Sharq yaqinlashuvidan paydo boʻlgan ajoyib nafis sanʼat asarlaridan biri “Gʻarbu Sharq devoni” bundan mustasno.
Mabodo, Sharq madaniyati orqali nemis sheʼriyatining haqiqiy boyishi aynan Gyotega nasib etgan boʻlsa, bunga toʻliq asos bor, albatta. Chunki Sharqning oʻtmish ijodiy tashabbuskorlari va targʻibotchilarining koʻpchiligi romantik sanʼat taʼsirida edilar. Ular oʻz kashfiyotlari bilan grek-rim antik adabiyotiga qaytish va uni afzal deb bilishdek “biryoqlama” fikrga qarshi chiqdilar. Goʻrrening[3] “Shohnoma”si salkam ana shunday “Anti-Homer” edi.
Gyote bu nuqtai-nazarni va bu bilan bogʻliq boʻlgan “Vazn saktaligi”ni[4] rad qildi. Gyote “Devon”[5]ga yozgan “Qaydlar”ida: “Biz sharqliklarning sheʼriyat uslubini qadrlashlarini yaxshi bilamiz, biz bu uslubni behad afzal ekanini tan olamiz. Ammo ularni oʻzingiz bilan bir qiyoslab koʻring-da va oʻz shaxsiy davralaringizda ulugʻlang. Hamda shu yerda greklar va rimliklar ham bor, degan fikrni xayolingizdan chiqarib turing… Axir, biz, nemislar, ana shunday qiyos tufayli oʻzimizning ajoyib sanʼat asarimiz Nibelunglarimizga katta putur yetkazmadikmi? Agar mana shularning barchasini ishonch va mamnuniyat ila qabul qilib, oʻz doiralariga rasman kiritishsa bormi, juda ham quvonarli hodisa boʻlardi. Mabodo, ularni hech qachon oʻzlariga mos kelmaydigan vazn bilan oʻlchasalar, juda nomuvofiq boʻlur edi!”. Va keyinroq: “… yuqoridagilardan kelib chiqib, biz doim taʼkidlab va takrorlab turganimizday, har bir shoirni oʻz tilida va u yashagan davrning oʻziga xosliklari, oʻsha davr uchun xarakterli boʻlgan urf-odatlari miqyosida izlash, tanish va baholash kerak”, deydi.
Gyotening bu koʻrsatmasi “Gʻarbu Sharq devoni” ustida ishlayotgan kezlarida, uning tafakkurida mustahkamlangan tarixiy falsafa va insoniyat madaniyati taraqqiyotining tezligi haqidagi tiniq tasavvurlaridan kelib chiqqan edi. Bu mashq (mashgʻulot)ning izlarini biz 1817 yilda bitilgan “Hermanning yangi xabarlariga koʻra, davrning ruhiy manzaralari” nomli qaydlaridan topib olamiz. Insoniyat ruhiyati (maʼnaviyati)ning taraqqiyoti haqidagi bu qaydlar qanchalik qoniqarsiz, kam maʼlumotga ega boʻlmasin hamda umumiy koʻrinishi qanchalik qisqa (sxematik) ifodalangan va kemtik boʻlmasin – gegelona tarixiy falsafaga yaqin turuvchi bu konsepsiya, axir Gyotega, Sharq madaniyati va sheʼriyatini oʻz oʻrnida koʻrish va shu bilan birga, uni mahsuldor qilish uchun imkon yaratib berdi-ku! XIX asrning barcha sharqona uslubdagi sheʼriy asarlaridan faqat “Devon”gina yashab qolajakligini va amaliyot aynan shu nuqtai nazarning butkul toʻgʻri ekanligini toʻliq tasdiqlamoqda.
Bugun bu bahs-munozarani eslayotganimiz tasodifiy bir hodisa emas yoki biror bir sof adabiy-tarixiy manfaatlar bois ham emas, albatta. Yevropa, xususan, nemis va Sharq madaniyati, sheʼriyati aloqalari muammosi aynan shu kunlarda yangidan dolzarblik kasb etmoqda. Nemis yozuvchi, shoirlari Yaqin Sharq poeziyasi bilan yana qaytadan shugʻullana boshladilar. Demak, biz Sharq sheʼriyatidagi tanish va notanish asarlarning yangi nemischa tarjimalaridan tajribalarni yaqin vaqtlar ichida oʻqishimiz mumkin. Bu yerda fikr ayni shu kunlarda Ittifoqda yashayotgan mualliflar (nemis mualliflari nazarda tutilmoqda – tarj.) haqida bormoqda. Ammo ularning Sharq shoirlari ijodi bilan shugʻullanishlarini biroz tasodifiy-ku yoxud bundan “vaqt oʻtkazish”ning bir turi, degan xulosa qilinsa, notoʻgʻri boʻlgan boʻlur edi. Aksincha, buning obʼyektiv sabablari bor, axir.
Muxtasar qilib aytganda, Yevroosiyo madaniyati va sheʼriyati oralaridagi bu bahs-munozara bugungi kun muammosiga aylanib bormoqda.
Ittifoqdagi buyuk davlatlar birligi doirasiga siyosiy va madaniy jihatdan yaxlit bir butunlikni tashkil etgan shunday xalqlar birikkanki, ularning madaniyati oʻtmishda turli manbalardan oziqlangan. Bugungi madaniy dunyoning, asosan, yevropacha shakllangan gʻarbona hamda osiyona shakllangan sharqona yarmining ikkalasi ham iqtisodiy, siyosiy va madaniy oʻlchovlar doirasida haqiqiy Renessans davrini bilish uchun oʻzlarining oʻtmishlariga qaytmoqdalar. Har bir mustaqil madaniy doiradagi koʻpgina eski qadriyatlarga yangicha qarash ham, oldingi bir-birlariga boʻlgan oʻzaro tushuncha va fikrlarni taftish qilish ham, avvalambor, ana shundan kelib chiqmoqda. Umuman olganda, biz, ayni paytda, shu choqqacha yuksak darajadagi umumiy madaniyatning bir-biridan qatʼiy surʼatda ajratilgan dunyolari orasidagi madaniy qadriyatlarni ayriboshlash jarayonining guvohi boʻlib turibmiz. Shunday qilib, Yevropa va Osiyo madaniyatlarining toʻqnashuv jarayoni va uning samarasi kundalik amaliy muammoga aylanib bormoqda. Bu esa madaniy hayot tarzining yangi pallasidir.
Madaniy hayotning ikkinchi yangi pallasi shundan iboratki, zamonaviy madaniyatni boshqarish asosida, oʻtmish madaniyatining ayrim qirralarini oʻz haqiqiy oʻrnida koʻrishga, shu bilan birga, ularning oʻziga xos xususiyatlarini toʻgʻri va toʻliq qamrab olishga imkon beradigan jiddiy ilmiy, tarixiy konsepsiya yotadi. Shunday qilib, Gyoteni bezovta qilgan oʻsha “vazn saktaligi” shu yoʻsinda rad etildi. Va nihoyat buning natijasi oʻlaroq, Sharq madaniyatini romantik suratda cheksiz zavq-shavq bilan oshirib baholash kabi klassik-takabburona qoʻllab-quvvatlashlar ham inkor etildi.
Bugungi fikrimiz esa, nomi va asarlari asrlar davomida sukunat qoʻyniga choʻmgan muallif (Navoiy – tarj.) haqida boʻlishi tabiiy, albatta. Ammo biz Navoiyni qaytadan kashf etishni boshlayotgan paytda, u allaqachon favqulodda ulkan siymo sifatida tan olingan edi.
Anʼanaga koʻra Gyote Jomiyni soʻnggi ulugʻ fors shoiri deb atab, u haqda shunday yozadi: “… u oʻz salaflarining xato va kamchiliklari, fazilatlarini, xayrixohlik va saxovatliklarini oʻzida jamlagan, kengaytirgan, yangilagan, bunyod qilgan hamda bularning hammasini ulkan aniqlik bilan bir ipga tizganki, natijada, kelajakka hech narsa qolmagan, shu asnoda u oʻsha davrni oʻrganishni yengillashtirgan”. U (Gyote) ilm-fan taraqqiyoti tarixining oʻsha davrlardagi ahvolini bilolmagan. Toʻgʻri, bu amaliy jihatdan haqiqatan ham Jomiyga nasib etgani aniq. Ammo yanada aniqroq aytadigan boʻlsak, bu hol Oʻrta Osiyo madaniy doiralarining ulkan bir qismida, bevosita, Jomiy vataniga qoʻshni boʻlgan hududlar bilan oʻziga xos munosabatlar ostida, jahonga son-sanoqsiz olim, rassom, musiqashunos, meʼmorlar bilan bir qatorda, dunyo miqyosidagi serqirra daho ijodkor, ulugʻ shoir va mutaffakkir, adabiy taxallusi “Navoiy” boʻlgan Mir Alisherni bergan, madaniy hayotning eng gullagan davri XV asrda kechgan edi. Alisher Navoiy 1441 yilda Hirotda (hozirgi Afgʻonistonning Shimoli-Gʻarbida), Amir Temurning oʻgʻli Shohruxning ilgarigi qarorgohida dunyoga kelgan.
Mir Alisher Yevropa ilm ahliga oʻtgan asrning oʻrtalaridan yaxshi tanish. Yevropadagi barcha katta kutubxonalarda, ayniqsa Parij, Vena va Londonda uning koʻplab sheʼriy va nasriy asarlarining qoʻlyozmalari mavjud. Boburiylar saltanati asoschisi Bobur Mirzo qalamiga mansub mashhur “Boburnoma” memuarining ingliz, fransuz va nemis tillarida jamlangan nashrlarining paydo boʻlishi, Boburning doʻsti va zamondoshi Alisher nomini jahonga tanitdi. Shoir ijodi bilan batafsil shugʻullangan Yevropa oritentalistlarining koʻplab asarlari 1841 yildan boshlab paydo boʻla boshlagan edi. Chindan ham, bu asarlarning barchasida mualliflar Alisherni mashhur shaxs sifatida baholadilar, biroq original ijodkor, buyuk shoir sifatida unga kam eʼtibor berdilar. Yaʼni Yevropada uni oʻrganish sharqshunoslarning tor doirasida, ha, aniqroq aytsak, turkiy tillar bilan shugʻullanuvchi filologlar doirasi bilan chegaralanib qolgan edi.
Bu ishlar asosini chuqurroq kuzatish, yaʼni nima uchun Alisher Navoiy shu bugungacha jahon adabiyotida oʻziga munosib oʻrinni egallay olmadi, degan savol, bizni faqat ulkan tarixiy xizmatlarining yolgʻiz oʻzigina Alisher Navoiy nomini abadiy qilish uchun yetarli, degan tushunchaga olib keladi. Navoiy fors tili shu paytgacha soʻzsiz madaniy va adabiy til darajasini egallagan saroyda ijod qilib, ushbu madaniy doiradan chiqib, oʻzi shu tilni toʻliq egallab, gʻoyat boy nazm va nasrdagi asarlarining katta bir qismini turkiy tilda, aniqrogʻi ilgari tilshunoslik ilmida “chigʻatoy” tili deb yuritilgan va bugun biz zamonaviy oʻzbek tilining oldingi shakli deb bilgan, maʼlum bir hudud, guruh yoki ijtimoiy tabaqa uchun xarakterli boʻlgan bu ulkan tillar oilasining mushtarakligida yozdi. Bu tilda XV asrda Sohibqiron avlodlari tomonidan egallangan xalqlar bilan bugungi Eronning Shimoli-Sharqidagi Oksus va Jakarta, yaʼni Jayhun va Sayhun daryolari oralaridagi hamda hozirgi Afgʻonistonning Shimolida soʻzlashishadi. Sal keyinroq Bobur Mirzo ham oʻzining mashhur memuarini ushbu tilda yozgan edi. Umuman olganda, Navoiy bu tilda ijod qilganlarning birinchisi emas edi. Ha, darvoqe, uning oʻtmish salaflari boʻlmish shoirlar Lutfiy va Sakkokiylar bu tilni hali toʻliq egallamagan edilar. Faqat Navoiygina buni madaniy-adabiy poetik til darajasiga koʻtardi. Va shu bilan birga, bitta zarb bilan uni hayratomuz darajada mukammal qilishga erishdi. Hali ushbu ishning ahamiyati haqida toʻxtalishimiz mumkin. Zotan, Navoiyni “fors adabiyotiga” boshqa dahli yoʻq, u yolgʻiz chigʻatoy tili bilimdonlariga tushunarli, deyuvchilar borligi bois, uning nazmdagi asarlari faqat tor doiradagi filologik tadqiqotlar uchun mavzu boʻlishiga sabab boʻlgan. Filologlar Navoiyni dunyoda mustahkam qaror topgan yangi lisoniy ijodini fors muxoliflarining baʼzi birlariga ergashdilar va ular Navoiy nazmini haqiqiy tadqiq qilmasdan “epigon” va “taqlidchi”, ha, salaflarining forscha sheʼrlarini, ayniqsa Nizomiyni, turk tiliga agʻdargan oddiy “tarjimon” sifatida tushuntirdilar.
Yangi ilmiy kuzatishlar esa shoirga berilgan bu taʼrifning asossiz ekanini oshkor qildi. Bugun Alisher Navoiy shaxsida fors adabiyotining “Buyuk yettiligi”dan ortda qolgan shoir emas, balki shaxsiyati va ijodi jihatidan ulardan ham oʻzib ketgan bir daho koʻz oldimizda namoyon boʻladi. Qarang, bir shaxsning oʻzida, Uygʻonish davrining haqiqiy siymosi, davlat arbobi, faylasuf, shoir, musiqashunos, rassom, meʼmor mujassam. U oʻz davri tuzumi farzandi va mavjud jamiyatga butunlay yangi gʻoyalar bilan qarshi turgan zamonaviy shaxs. Oʻsha davr Oʻrta Osiyo madaniy doiralarida bekorga Uygʻonish davri deb koʻrsatilmagan. Alisher Navoiy shu davrning koʻzga koʻringan oʻtkir nigohli vakili edi. Bir vaqtning oʻzida u oʻz zamonasi va oʻz sohasining mohir ustasi, fidokori, jarchisi hamda hakami, kashfiyotchisi va koʻzgusidir.
Oʻz xalqi adabiyotini lotin tili kishanidan xalos etgan, xalq tilini madaniy va adabiy til darajasiga koʻtargan Yevropa Renessans davrining ulugʻ kishilaridek, Alisher Navoiy ham ongli ravishda va reja bilan “ziyolilar” tili – fors tilini turkiy tilga almashtirish muammosini ilgari surdi. U deyarli har bir misrasining taʼrifu tavsifida oʻzining bunga munosabatini asoslab berdi va umrining soʻnggi yillarida fikrlarining magʻzini jamlab, yozma ravishda nazariy bayon qildi. “Muhokamat ul-lugʻatayn” ikki til haqidagi risola boʻlib, u Dantening birinchi risolasiga oʻxshaydi. Navoiy ham, xuddi Dante kabi oʻzining yangi davr ochgan asarida qoʻshaloq isbotni ilgari suradi. Yaʼni, bu birinchidan, “Vulgar (aralash) til”ga oʻtish muhimligini, ikkinchidan, buning zarurligi va imkoni borligini.
Navoiy qarashlarining oʻziga xos taʼsir kuchi, maftunkorligi shuni koʻrsatadiki, u turkiy xalqlar tillari soʻz boyligi boʻyicha qilgan izlanishlarida, oʻsha tilning grammatik va uslubiy oʻziga xosliklari, ularning sinonim va omonimlarga juda boyligi hamda boshqa jihatlarini doimo ikkala til sheʼr vazni misolida kuzatadi. Shu bilan birga, u yana oʻsha davrda, hatto, forsiyga qaraganda turkiy tillar sheʼriy sanʼatida ifoda shakllarining kengroq imkoniyatlari qoʻl kelayotganini isbot ham qiladi. Ammo yana ham qiziqarlirogʻi bu – Navoiy ilgari surgan konsepsiya, yaʼni oʻzbek tilini adabiy til qilish chorlovi edi. Aynan oʻsha paytda bunday qadam tashlash zarur ham edi. Shu oʻrinda Dantening: “… Lotin tilining nafi kam odamlarga tegdi, bunga qarama-qarshi oʻlaroq boʻlgan vulgar (aralash) tilning foydasi haqiqatan ham koʻpchilikka tekkan boʻlardi”, degan dalilini eslash mumkin.
Aynan shu fikrni Alisher Navoiy oʻz risolasida rivojlantirdi, nafaqat rivojlantirdi, balki barcha asarlarida, doim xoh qoralama, xoh qoʻlyozmalarida boʻlsin, qayta-qayta takrorlab bordi. Jumladan, u oʻzining “Layli va Majnun” dostonining bir joyida shunday deydi:
Chu forsi erdi nuqta shavqi,
Ozroq edi anda turk zavqi.
Ul til bila nazm boʻldi malfuz,
Kim, forsi anglar oʻldi mahfuz.
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat.
Kim, shuhrat chun jahongʻa toʻlgʻay,
Turk eliga dogʻi bahra boʻlgʻay.
Nevchunki bukun jahonda ajrok,
Koʻpdur xushtabʼu sofo idrok.
Koʻrayapsizki, ikkala shoirda ham bir xil istak, bir xil mayl boʻlgan. Yaʼni shu paytgacha ziyolilarning faqat maʼlum bir qismigagina tushunarli boʻlgan ilm-fan va sanʼat xazinasidan oʻz xalqi ommasini ham bahramand etishni maqsad qilgandir ular.
Fors tili rasmiy til boʻlgan Hirot sultoni Husayn Boyqaro saroyida yillar davomida vazirlik lavozimini egallab turgan Alisher Navoiy barcha anʼanalarga zid boʻlgan bu masalalarga ushbu saroyga oʻzini bagʻishlashi qanday kechgan? – degan savolga javob topish, bizni Alisher Navoiyning ulugʻvorligi va oʻziga xosligi manbalari sari yetaklaydi.
Navoiy oʻz ijtimoiy-siyosiy faoliyatining katta bir qismida, oʻz xalqi unga bildirgan xayrixohlikdan, shubhasiz, minnatdor boʻlganligini bildirgan. Biroq shoir sheʼriyatining xaqiqiy ommaviyligi barcha turkiy xalqlar yashayotgan hududlarda, yaʼni Qobul va Fargʻonadan tortib, to Ozarbayjonga qadar va tatarlar yashaydigan Qrimgacha, asrlar davomida yashayotganligi bilan belgilanadi.
Navoiyning hali oʻzi hayotligidayoq bizga yetib kelgan koʻplab qoʻlyozmalarda[6] bayon qilingan va ogʻzaki ravishda tarqalgan poetik asarlari ikki katta qismga boʻlinadi:
- Lirik sheʼrlar.
- Doston yoki poemalar.
Umrining soʻnggi yillarida Navoiy oʻzining oʻzbek tilidagi, arab-fors sheʼriyatining barcha shakllarini (gʻazallar, mustahzod, soqiynoma, masnaviy, ruboiy va boshqalar) oʻzida qamrab olgan lirik sheʼrlarini hamda shaxsan oʻzi kashf etgan baʼzi bir yangi sheʼriy turlarini ham “Chor devon” (“Toʻrt devon” sheʼrlar toʻplami) yoki “Xazoyin ul-maoniy” (Maʼnolar xazinasi) deb nomlangan bitta jildga jamladi. Bu sheʼrlar (jami salkam 50.000 misra) fikr va tuygʻularning nihoyat darajada boyligi va koʻp qirrali maʼnolarini ifodalaydi.
Alisher Navoiy sheʼriy merosining ulkan bir qismini oltita katta doston tashkil etadi. Har bir doston oʻz ichiga oʻn mingdan tortib, to oʻn besh ming misragacha qamrab olgan. Shulardan bittasi Alisher Navoiy davlat xizmatidan ketganidan soʻnggi birinchi oʻn bir yildan keyingi bitiklarini, jumladan, Nizomiy anʼanalariga rioya qilib, “Xamsa”ga biriktirdi. Oltinchi doston “Qush tili” ni esa umrining nihoyasiga yaqin yaratdi.
Navoiy “Xamsa”ning kompozitsiyasida ulugʻ salafi boʻlmish Nizomiyga nafaqat ergashdi, balki undan oʻzining besh dostonining mavzusini ham oʻzlashtirdi. Nizomiyning “Xamsa”si bitta falsafiy-didaktik sheʼr bilan boshlanadi, uning ketidan “Layli va Majnun”, “Xusrav va Shirin”, “Yetti goʻzal” afsonalari keladi va “Iskandarnoma” kitobi bilan yakunlanadi. Navoiy “Xamsa”sining kompozitsiyasi ham shunday qurilgan. Avvalambor, Navoiy “Xamsa”sining bunday qurilishi Yevropa sharqshunoslari tomonidan unga “taqlidchi”, ha, faqat “tarjimon” degan yorliqni yopishtirdi. Oʻzidan oldingi ijodkorlar asarlariga nazira bogʻlash, bu fors sheʼriyati anʼanalariga taalluqli usul boʻlgan. Haqiqatan ham naziralar koʻp hollarda u yoki bu darajada uddalangan taqlidlardan boʻlak hech narsa emas edi. Zotan, naziralar shoirlarga yangi adabiy-madaniy va falsafiy gʻoyalarni rivojlantirish uchun, koʻproq arab va hind xalqlari sheʼriyatidan kirib kelgan ertak tafsilotlarini tanish boʻlgan masallar bilan bogʻlash asosida, eski materialni yangidan ishlab chiqish shaklida xizmat qilgan. Bu hol Navoiyda butunlay boshqacha, oʻziga xos bir koʻrinishda uchraydi. U ertak-masaldan faqat yangi gʻoyaviy fikrli mazmunni ifodalash uchun, asosiy yoʻnalish sifatida foydalanadi. “Layli va Majnun” dostonining bir joyida u ifodali qilib shunday deydi:
Men xastaki bu raqamni chektim,
Tahriri uchun qalamni chektim.
Yozmoqta bu ishqi jovidona,
Maqsudim emas edi fasona.
Mazmunigʻa boʻldi ruh mayli,
Afsona edi aning tufayli
Lekin chu raqamgʻa keldi mazmun,
Afsona anga libosi mavzun.
Mabodo, qadimgi masallardan shoir keltirgan yangi mazmun nimadan iborat ekanini, Navoiy “Xamsa”sidagi besh dostonning barchasi orqali koʻrsatmoqchi boʻlsak, bu ish choʻzilib ketgan boʻlardi. Asosan, u asardagi xarakter va harakatlarga singdirgan oʻzgartishlar doim shu turda boʻladi. U sogʻlom fikrni xurofotga qarama-qarshi qoʻyadi, tirik insonni va uning iztiroblarini qotib qolgan anʼanalardan himoya qiladi, tanballarning axloqsizligini, shafqatsizlik, xudbinlikni tanqid qiladi. Mehnatkash xalqning fazilatlarini koʻklarga koʻtaradi. Qanday qilib shoir ushbu yangi gʻoyadan kelib chiqib, eski masal tafsilotini qayta ishlaganini va oʻzining oʻtmish salaflari izidan borib, uni oʻzgartirgani va rivojlantirganini faqat bitta misol bilan koʻrsatishi mumkin?
Navoiy “Xamsa”sidagi dostonlarning uchinchisi “Farhod va Shirin” deb nomlanadi. Bu doston nusxasi goʻzal shoh qizi Shirinni Sulton Xusravga mahbuba qilib berilgan hamda “Xusrav va Shirin” deb qatʼiy nomlangan ilgarigi barcha variantlari va anʼanalaridan farqlanadi. Oʻz maʼshuqasi vasliga yetishmoq istagida barcha toʻsiqlarni yengib oʻtadigan, haddan tashqari iztiroblarga oshno oshiq Xusrav esa Navoiy nazarida ulkan sevgi dramasining ijobiy qahramonidir. Nihoyat, Shirin unga sodiq qolish uchun ixtiyoriy ravishda oʻlim sari boradi. Navoiy dostonida ham Sulton Xusrav asosiy qahramonlardan biri va Shirinning oshigʻi sifatida talqin qilinadi. Biroq u, bu yerda oʻz iztiroblaridan qutilish uchun sevishganlar olami ustiga tashlanadigan va ularning koʻnglini vayron qilish uchun hech narsadan choʻchimaydigan soxta, maʼnisiz muhabbat, jabr-zulm va zoʻravonlikning majmuasi boʻlib salbiy qahramon sifatida namoyon boʻladi. Ijobiy qahramon uchun Navoiy yangi obraz yaratadi. Bu Farhoddir. Shoir bu obrazni ham mustaqil ravishda oʻzi topmagan, balki uni Farhod yordamchi epizodik siymo boʻlib qatnashgan Nizomiyning dostonidan olgan. Navoiy oʻz dostonining kirish qismida salaflari Nizomiy va Dehlaviy bilan bahsga kirishadi, ularga izchil xarakterlar kashf qilmaganliklarini va masalaning gʻoyaviyligiyu saroy hayotining qiziq tafsilotlariga yetarli eʼtibor qilmaganliklari toʻgʻrisida taʼna qiladi. Keyinchalik buni yana “yonma-yon” obraz deb atab, “shoirlar Farhodni ham “bir qatorda” eslatib oʻtadilar. Ular Farhod haqida faqat bir-ikki ogʻiz soʻz aytadilar, xolos. Yaʼni togʻda yashovchi bir toshtarosh Shirinni sevib qolgan va sogʻinib, unga talpingan. U bir necha bor har xil holatlarda Shirin bilan uchrashishga harakat qilgan. Biroq Xusrav uni toqqa oʻldirish uchun joʻnatgan. Shu zaylda, har bir mohir soʻz sanʼatkori asarga oʻzlaridan nimadir qoʻshganlar.
Endi tafsilot shu maqsadda shoir koʻz oʻngida butunlay yangidan gavdalanadi, Farhod masalning asosiy qahramoniga aylanadi. Doston Farhodning tugʻilishi va tarbiyasi bilan boshlanadi. Buning ustiga, Navoiy “tosh yoʻnuvchi va togʻda yashovchi togʻ aholisi”ni shoh oʻgʻliga, ulkan fan va sanʼat xazinalari makoni boʻlib ifodalangan kuchli va boy mamlakat – Xitoy davlatining vorisiga aylantirganidan ajablanmay boʻlmaydi. Binobarin, asarda aynan mana shu nuqta xarakterlidir. Shoir buni Farhodga oliy va boy ilmiy-madaniy taʼlim berish uchun va uni zamonasining yetuk vakili qilib koʻrsatish uchun qoʻllagan. Ushbu yuksak mahorat hamda bilimlarni egallagan Farhod oʻz ajdodlarining taxtini rad qiladi va sevgilisini axtarish uchun, ixtiyoriy ravishda darbadarlikda yoʻlga ravona boʻladi.
Demak, Navoiy “Xamsa”sining qolgan dostonlari – “Hayrat ul-abror”, “Layli va Majnun”, “Sabʼai sayyor” va “Saddi Iskandariy”dagi oʻzgarishlarning ahamiyati, avloddan-avlodga oʻtib kelgan syujetlar va oʻtmish salaflari qayta ishlagan mavzulardan sira kam emas. Biroq eng hayratlanarlisi, umri poyonida 30 qush haqidagi mavjud afsonani yangidan hikoya qilishidir. Farididdin Attor afsonani faqat tasavvufiy majoz, deb talqin qilgan. Qushlar oʻzlarining shohlaridan ayrilib qolgach, Kavkazdagi afsonaviy qush Simurgʻ oldiga birgalikda uchib ketishga va unga tojni taqdim etishga qaror qiladilar. Yoʻlda sinovning yetti vodiysidan oʻtgandan soʻng qushlar birin-ketin oʻla boshlaydi. Faqat holdan toygan, maqsadga talpingan, qonga belangan 30 qushga manzilga yetish va Simurgʻ qushni topish nasib qilgan. U saralanib qolgan qushlarga haqiqat quyoshiga nazar solishlarini buyuradi. Endi bu tafsilot bilan Navoiy nima demoqchi? Navoiyda ham qushlar Simurgʻni axtarib u tomonga uchib ketishga qaror qiladilar. Parvoz boshlanishi oldidan qushlardan bittasi sayohatga chiqmaslik uchun har xil bahonalar bilan sekingina yashirinib boshqalardan orqada qoladi. Salomon qushi (sassiq popishak) uning bahonalariga eʼtiroz bildiradi. Nihoyat, ular yoʻlga ravona boʻladilar. Faqat sabotli qushlardan oʻttiztasi sayohat qiyinchiliklariga bardosh berib, manzilga yetib keladilar, biroq ular hech narsa topolmaydilar! Bu kutilmagan natijani oʻylab, qushlar xulosaga keladilarki, ular oʻzlari 30 sabotli qush, afsonaviy qush Simurgʻni birgalikda tasavvur qilish, koʻz oldiga keltirish uchun uni axtargan edilar! Qadimgi afsonani qanday dadillik bilan, qanday “zamonaviy” qilib bayon qilish bu! Uni hech qanday ortiqcha izohsiz ham shundoq tushunsa boʻladi.
Biz Navoiyni chindan ham yangilik yaratgan novator ijodkor deya olamiz, biroq bu fikr nisbiy yangilik haqidaligini unutmasligimiz kerak. Chunki Navoiy oʻzining butun ijodi bilan Sharq sheʼriyatiga daxldor-ku! Uning sheʼriy asarlarida biz uchun ulugʻ fors shoirlariga nisbatan Gyote aytgan oʻsha begonalik va ular sheʼriyatida tez-tez uchrab turadigan hayrat ham bor. Holbuki, bu hol u arab-fors sheʼriyatidagi anʼanaviy shakllarini buzayotganida roʻy bergan. Navoiy alohida yangi vazn shakllarini ijod qilganida, nima uchun u oʻzbek xalq sheʼriyatiga qaytganini va bunga eski oʻzbek tilining ulkan leksik soʻz va shakl boyligi sababchi boʻlganini, umuman, soʻzlar ohangi bilan koʻproq fors shoirlari shugʻullanganlarini tadqiqotchi qiynalmasdan aniqlaydi. Mabodo, Gyote: “Fors shoirlaridagi rang-baranglik va mahsuldorlik tashqi olamning koʻz ilgʻamas kengliklaridan va cheksiz boyliklaridan kelib chiqqanligini va agar u bir vaqtning oʻzida bundan ularning “xato va fazilatlari” ham sodir boʻlganini ayta olganda edi, u holda bu bizning shoirimiz davri uchun ikki hissa koʻp hisoblanardi.
Temuriylar davrida Oʻrta Osiyo madaniyatining gullab-yashnashida, zamondosh doʻstlarning guvohligiga qaraganda hamda saqlanib qolgan sanʼat xazinasi va qurilish yodgorliklarining sado berishicha, hayot, tashqi dunyo shu qadar boy va rang-barang boʻlganki, Hofiz sheʼriyatining vatani boʻlmish mashhur “Sheroz bogʻlari” ular oldida soʻlgʻin, rangpar boʻlgan. Navoiy sheʼriyatidagi bu “Hayotning kengligi” bizga bir qadar gʻalati boʻlib tuyulgan fantaziyaning moʻl-koʻlligi boʻlib aks etadi. Shunday qilib, Sharq sheʼriyati va uning qadimgi elementlari haqida Gyote aytgan barcha maqtov, fikr-oʻylarning hammasi unga ham mos keladi.
Gyote: “Ushbu yorqin aql-idrokimizning hosilalarida ishtirok etishni xohlaymizmi, agar xohlasak, biz oʻzimizni sharqlashtirmogʻimiz darkor, Sharq biz tomonga kelmaydi”, degan edi. Oʻz davrida Sharq tili va madaniyatini oʻrganish talabini anglatgan bu soʻzlar bugun yangi maʼno kasb etmoqda.
Sharq biz tomon kelmoqda! Oʻrta Osiyoda biz Sharq madaniyatiga befarq-begona boʻlmagan, aksincha uning shakllanishiga xayrixoh boʻlgan kishilarni uchratdik. Ular ruhi baland, zavq-shavqqa toʻlgan zamonaviy kishilardir. Maqsadlarimiz, qiziqishlarimiz va ishlarimizning umumiyligi jihatidan biz ular bilan bogʻlanganmiz.
Men bu fenomen bilan ilk bor toʻqnashib qolgan paytimdagi oʻz hayratimni hech unutolmayman. Kunlarning birida, Yerevanda, kechki payt moʻjazgina kahvaxonaning bogʻidagi oʻrindiqdan joy olib oʻtirganimda, shu yerda bitta koʻrimsizgina keksa kishi ham oʻtirardi. Keyinroq bilsam, uning kelib chiqishi forsiy boʻlib, u oʻgʻlini shaharga haydovchilikka oʻqishga olib kelgan dehqon ekan. Biz suhbatlashdik. Mening yozuvchi ekanligimni bilgach, bu keksa kishi tezda menga fors shoirlari haqida ovozini koʻtarib gapira boshladi. Men ilk bor Hofiz, Umar Hayyomning bir dasta sheʼrlarini u kishidan eshitdim. Ha, aytganday, Navoiyni ham. Hatto men avval nomini ham bilmagan Navoiyni u shunday qiroat bilan aytdi va tushuntirdiki, oʻshanda uning sheʼriy jildlari faqat endigina nashr qilina boshlangan edi. Men oʻzimni bir daqiqaga “1001 kecha”dagiday tasavvur qildim. Bu hol keksa kishi menga quyidagilarni hikoya qilganda sodir boʻlgan edi. U kishi sal ilgari boshqa bir kishi bilan bozorda tanishib qoladi. Ular sheʼr aytisha boshlaydilar va begona kishi unga topish uchun bir forscha sheʼriy topishmoq beradi. Kelasi kun u topishmoqning yechimini soʻrashga kelishini aytadi. Mening stoldagi suhbatdoshim: “U menga oʻn bitta topishmoq bergan edi. Men hanuzgacha hammasini yecha olmadim. Ular juda qiyin, ammo juda ajoyib edi”, dedi. Ammo keyin bilsam, chindan ham bu topishmoqda koʻpgina soʻz oʻyinlari boʻlib, ular juda qiyin ekan, shu bois suhbatdoshim menga ularning baʼzilarini tarjima qilishga harakat qildi. Endi u oʻn ikkinchi topishmoq haqida oʻylardi. Unda fikr donni maydalayotgan oʻttiz ikki (32) toshlik tegirmon haqida borardi. (Raqam harflar bagʻriga jo boʻlgan edi). Va shular bilan birga shamol ham yanchilayotgan (tuyilayotgan) edi, ammo nafaqat shamol, balki unga qoʻshilib ohanglar va fikrlar ham tuyilayotgan edi…
Holbuki, bu yagona voqea emas edi. Kavkaz togʻ etaklaridagi yaylovlarning birida men armanistonlik choʻponlarning ming yillardan buyon qadimgi epos “Dovud Sosuniy”ni kuylab kelayotganlarini eshitdim. Toshkentning eski shaharida esa, bir gilam toʻquv korxonasining boshligʻi, men uning hovlisiga tasodifan kirib qolgan edim, menga Alisher Navoiy ruboiylarini yod aytib berdi.
Yangi madaniyat yetilib kelayotgan bizning yaqin atrofimizda haydovchi, sotuvchi, injener, bank filiali rahbari, muharrir, yozuvchi, xalq noibi boʻlib ishlayotgan bu kishilarning oʻgʻillari va ogʻa-inilari uchun Hofiz, Umar Hayyom, Navoiy va Sharqning qadimgi halq ogʻzaki ijodi oʻzining barcha xayoliy, illyuziyaga boy, fantastik suratlari bilan tirik maʼnaviy boylikdir.
Biz oʻzimizni “sharqlashtirmogʻimiz” (Sharqqa moslashtirmogʻimiz) kerakmi? Tarix Gyote xayol qilmagan yoʻlni bosib oʻtdi. Oʻtmish bizning oldimizga masalani boshqacha qilib qoʻydi. Uni qaytadan taʼriflash uchun soʻz axtarmogʻimiz lozimmi?
Qadimgi va zamonaviy Sharq klassiklarining nemischa tarjimalari ustida boshlangan bu ish “Homer” ni kashf etmoqchi emas. Ushbu boshlangan amal kelajakda Homer bilan birga, yonma-yon Xorats va Shekspirni, Li Tay-po, Fidyaapati Takurni hamda Hofiz, Nizomiy va Navoiyni ham oʻz merosi deb hisoblaydigan sheʼriyat va madaniyatni yaratish uchun baholi qudrat hissa boʻlib qoʻshilishini xohlaydi.
Nemis tilidan Roviyajon ABDULLAYEVA tarjimasi
“Sharq yulduzi”, 2014–5
[1] Fos (1751-1821) – oʻgʻillari bilan birga “Ming bir kecha” ertaklari, Shekspir va Homer asarlari tarjimalarini amalga oshirgan.
[2] Mirza Shafiy Sodiq oʻgʻli (1796-1852) – taxallusi Vozih. Ozarbayjon shoiri. Gʻazal, masnaviy, ruboiylar yozgan. Asarlarida jamiyat nuqsonlarini fosh qilgan. Lirik sheʼrlari qoʻshiqlarga aylangan. Jumladan, “Zulayho va Hafiza”, “Tiflis bilan vidolashuv”, “Mirza Shafiy qoʻshiqlari” kitobi koʻp tillarda nashr qilingan. Darsliklar yaratgan, ozarbayjon tili va adabiyotidan lugʻatlar, xrestomatiyalar tuzishda qatnashgan.
[3] “Shohnoma”ni nemis tiliga oʻgirgan tarjimon.
[4] Saktalik – sheʼrda vazn jihatdan toʻmtoqlik, yetishmovchilik, kamchilik.
[5]“Devon” deganda, Gyotening “Gʻarbu Sharq devoni” nazarda tutilmoqda – tarj.
[6] Radio anketasi savollariga javoblarda, 1939 yilda yil boʻyi Toshkentda Navoiy yubileyi qoʻmitasiga aholidan 72 dan kam boʻlmagan qoʻlyozma yigʻib olingan. Ularning baʼzilari XV-XVI asrlarga oiddir. Ular allaqachon davlat kutubxonalarida saqlanayotgan qoʻlyozmalar qatori qimmatbaho manbaga aylangan.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/buyuk-shoirning-qayta-kashf-etilishi/