Biz izlayotgan hikmatlar

Yozuvchi Nodir Normatov bilan adabiyotshunos Abdulla Ulugʻov suhbati

Abdulla ULUGʻOV: Badiiy asar yaratish, xususan, hikoya, qissa, roman yoki drama yozish uchun ijodkor voqealar roʻy beradigan zamon va makonni xayolan tasavvur etishi, qahramonlari taqdiri qanday kechishini bilishi, ularning oʻy-kechinmalarini his etishi, hayotiy voqealarni qayta ishlab, maqsadiga muvofiq joylashtirishi lozimki, bu qanchalik ogʻir mashaqqat ekanini faqat asar yaratgan ijodkorning oʻzi biladi. Asarni yozish behad mushkul yumush ekanligidan muallif har doim ham qahramonlar ichki olamini, voqelikni haqqoniy va taʼsirchan tasvirlashga erishavermaydi. Shunday boʻlsa-da, ayrim ijodkorlar yozganlarini qayta tuzatmasligini aytadi. Lev Tolstoy esa: “Tuzatmasdan yozaman, degan xayolni miyadan chiqarib tashlash kerak. Uch-toʻrt marta qayta yozish – bu ham kam”, deydi.

Nodir NORMATOV: Bunday qolip, andoza adabiyotda, ijodda doim ham qoʻl kelavermaydi. Baʼzi yozuvchilarda bunday tahrirlar miyasida, xayolida roʻy beradi, yaʼni, obdon pishitib olish, puxtalash deganlari… Qogʻoz taqchil zamonlarda, ayniqsa, oʻninchi-oʻn birinchi asrlarda xuddi mana shu usul qoʻl kelgan. Hozir qogʻoz serob. Ammo ming bora tahrirdan oʻtkazsang ham, baʼzi asarning salmogʻi oʻziga yarashaligicha qolaveradi. Chunki, ming uringan bilan qozonda bori choʻmichga chiqadi-da. Har yerni qazigan bilan buloq suvi chiqmaganidek, faqat tahrir bilan ish bitmas ekan.

Abdulla ULUGʻOV: Ayrim ijodkorlar asarlarini barcha emas, intellektual darajasi baland kitobxonlar tushunishi, qadrlashini aytishib, dunyoda ikkita shunday oʻquvchi topilsa, kifoya, faqat shular uchun yozish kerak, deb pisanda qilishadi hamda oʻzlarini yangi adabiyot yaratuvchilari sanashadi. Lekin ularning yozganlari allaqanday mavhum, tushunarsiz. Bunday mualliflarning izlanishlarida gʻarblik ijodkorlar asarlariga taqlid yaqqol seziladi. Albatta, taqlid, taassub qilish hamma sohada kuzatiladi. Kishi nafaqat ijodda, balki boshqa faoliyatida ham oʻzi anglamagan, sezmagan holda kimgadir taqlid qilishi eʼtiborga olinsa, sanʼatning turli yoʻnalishlarida izlanishlar qilayotgan, adabiyotimizda avval koʻrilmagan uslubda asarlar bitishga urinayotganlarning intilishlarini tushunish mumkin. Ammo jimjimador jumlalaridan maʼno anglab boʻlmaydigan, maqsadsiz yozilganday tuyuladigan nimarsalar, baribir, kishini gʻashlantiradi.

Nodir NORMATOV: Bugungi kunda adabiyotda ham, tasviriy sanʼatda ham ana shunday jarayon jadal ketayotganligi hech kimga sir emas. Bir paytlar, Ikkinchi jahon urushidan soʻng, Italiya adabiyotida ham, musiqa va badiiy filmlarida ham Amerika sanʼatiga ruju qoʻyish avjlangan. Bu holat shu qadar kuchayib, oxiri koʻngil aynish darajasiga yetgan. Shundan soʻng, teskari jarayon yuz berib, milliy madaniyat, sanʼat va badiiylikka intilish boshlangan. Qisqa vaqt ichida ana shu sohada oʻziga xos durdonalar paydo boʻlgan. Bizda ham shunday boʻladi, deb fol ochmoqchi emasman. Chunki bizda mentalitet boʻlakcha, anʼanalar boʻlakcha… Bizning qadimgi madaniyatimiz, milliy qadriyatlarimiz butun dunyoga sochilib ketgan oltin zarralariga oʻxshaydi. Endi ularni terib olish, anglash boshlandi. Bu jarayon qancha davom etadi, bu oʻzimizga bogʻliq. Yuksak badiiyat milliy madaniyat zaminida paydo boʻladi. Bizda bugungi kunda yuksak badiiyat namunalari kam. “Yangi badiiyat namunalari” deya eʼtirof etilayotgan asarlarning koʻplari boshqa adabiyotlar taʼsirida tugʻilgan. Menga ular boshqa qitʼadan koʻchirib keltirilib, oʻlkamizda oʻstirilgan gullarni eslatadi. Albatta, ularni ham avaylab-asrashimiz muhim. Ammo shu zamin chechaklari yoʻq boʻlib ketishlariga ham yoʻl qoʻymasligimiz kerak. Jahon xalqlari adabiyotini oʻrganish koni foyda. Har bir okean, dengizlar bir-biridan keskin farq qiladi. Xalqlar ham shunday. Boltiqboʻyi yoki Lotin Amerikasi adabiyotidagi anʼanalarni bizda joriy qilishga urinish toʻgʻri kelmaydi. Chunki ular texnika vositalari emas. Zamin rang-barang, dunyo rang-barang, xalqlar rang-barang. Chunki ularning mintaqasi, qitʼasi boshqa. Shu bilan bogʻliq holda, ularning tabiati ham oʻzgacha. Albatta, isteʼdodli yozuvchilar boshqa xalqlar adabiyotini oʻqib, milliy adabiyot bilan oʻxshash va farqli jihatlarni, qalblar va makonlarning koʻz ilgʻamas koʻlamlarini sezadilar, oʻzlariga xos shaklu shamoyil topib, mavzularni dadil yozishga shaylanadilar.

Abdulla ULUGʻOV: Adabiyot asarlarini mutolaa qilish, meʼmoriy obidalarni, spektakl, filmlarni, sport musobaqalarini, bayram tadbirlarini tomosha qilish, kuy va qoʻshiqlarni tinglash kishilar uchun benihoya zarur. Qahramonlik madh etilgan asarlar kishilarni mardlikka oʻrgatadi. Agar asarlarda illatlar, tubanliklar tasvirlansa, odamlarda bunday illatlardan nafratlanish tuygʻusi kuchayadi. Fojiaga uchragan, iztirob chekkan qahramonlar kishilarda hamdardlik hissini uygʻotadi, koʻnglini yumshatadi, deyiladi. Chindan ham sanʼat asarlari inson ruhiga taʼsir etadi, uni poklaydi, ezgulikka undaydi. Negaki, kishilar sanʼat asarlarida tasvirlangan voqealardan taʼsirlanib, oʻzlarida turli hissiyotlarni sezadi. Ular sanʼat asarlaridan yaxshilarga hamdardlikni “yuqtiradi”lar, iztirobni his qiladilar. Mushkul muammolarga duch kelganlarida chidamliroq boʻlishni oʻrganadilar, ulardan taskin beruvchi kuch oladilar. Ilohiy kitoblarda inson iztirob chekish orqali hodisalar mohiyatini anglaydi, deyiladi va ushbu haqiqatni kishilar aynan badiiy asarlar asosida anglab oladilar.

Nodir NORMATOV: Fikrlovchi insonga hamisha ertaga umid bilan qarash tuygʻusi taskin berib turadi. U umri oʻtayotganligini his qilgan kundanoq, dunyoni anglay boshlaydi. Shu bois, har bir narsa va voqeadan hikmat izlab oʻtadi. “Baribir, qorongʻulikka mahkummiz”, degan aqidalar ham mavjud. Malevichning “Qora quti”si ham shunga ohangdosh. Absurd adabiyotida ham taqdirdan qochib boʻlmaslik ohanglari koʻrinadi. Ammo, miyaga lazzat beruvchi tuygʻularni hosil qiluvchi adabiyotning bagʻri keng, rango-rang. U xuddi shu olamning oʻzi kabi.

Taniqli adabiyotshunos Ibrohim Gʻafurov oʻz kitobini bejizga “Hayo-xaloskor” deb atamagan. Axir, Sharq adabiyotida asl maqsad-muddao insonda, eng avvalo, hayoni shakllantirishdir. Adabiyot esa hayoning onasidir. Adabiyotning asl maqsadi – xaloskorlikdir. Bu xaloskorlik kishi qalbida umid, ishonch uygʻotish, yupanch berish, irodani toblash, ezgulikka intilish, insonni anglash, salbiy taassurotlaru badbin xayollardan forigʻ etish kabi ming bir shaklda namoyon boʻladi. Uning insonni fikrlashga chorlay olishining oʻzi xaloskorlik emasmi!?. Kitoblarning shakllari koʻpaygani ayni muddao boʻldi. Elektron kitoblar, Internet – insoniyatning yigirmanchi asr oxiridagi eng buyuk kashfiyoti. Ular tufayli, dunyoda qancha-qancha qogʻozlaru oʻrmonlar saqlanib qolinadi. Albatta, qogʻozda chop etilgan kitobning oʻrni boʻlakcha. Uni ushlab koʻrasan, istalgan paytda oʻqiy olasan. Ajdodlarimiz oʻz ijodlarini loyga, papirusga, mol terisiga, toshga, qoyaga yozishgan. Shakllar, materiallar turlicha, ammo barchasidan maqsad – oʻqish. Elektron kitobning ham ahamiyati beqiyos.

Abdulla ULUGʻOV: Hamid Olimjonlar avlodi ertak, afsonalarni, xalq dostonlari, “Ming bir kecha”, “Qissasul anbiyo” kabi asarlarni eshitib, ulgʻaygan. Shuning uchun ularning asarlarida xalq ogʻzaki ijodiga xos soddalik, teran donishmandlik mavjlanib turadi. Ammo oʻsha zamonlarda ham ayrimlar ertaklarni, dostonlarni, kitoblarni keraksiz matoh deb qarashgan. Ming taassubki, bundaylar bugun ham uchraydi. Ayni toifadagilarning maʼnaviyati behad majruh. Koʻngli – hasad, nafrat, qurumga toʻla. Izzattalabligini qondirolmasdan doim bezovta. Hayotdan hamisha norozilanib, alamzada boʻlib yuradi. Ijodkorlar ham inson sifatida oʻz asarlari qahramonlaridek yaxshi yoki aksincha boʻladi. Ayrim qalamkashlar asarlarida ezgulik, halollikni yoqlagan holda, oʻzi hayotda takabbur, beburd. Ular: “Odamlarga yaxshilik qilishdek yuksak martaba yoʻq”, deb yozishadi-yu, oʻz manfaati, mansab-martabaga erishish uchun har qanday pastkashlikdan qaytmaydi. Shuning uchun baʼzida shoir, adibning ijodkorligi boʻlak, inson sifatidagi dunyosi boʻlak, deyishadi. Ijodkorning inson sifatidagi dunyosi shakllanishiga u tugʻilib oʻsgan oila muhiti, zamon oʻzgarishlari qay darajada taʼsir koʻrsatadi?

Nodir NORMATOV: Ijodkor tabiatida hayotning ming bir xil jilvalari aks etadi, zamon oʻyinlari unga ham oʻz taʼsirini oʻtkazadi. Bularning bari zaruriyat tugʻilganda, adabiyotdek buyuk moʻjizani yaratishda qoʻl keladi. Ammo bularning hech biri hech kimga, jumladan, ijodkorga ham kalondimogʻ va takabbur boʻlish huquqini bermaydi. Shu boisdan Sharqu Gʻarb shoirlari, mutaffakirlari bu alomatni hamisha tanqid qilishgan. Sharqona axloq har bir insondan qalbi keng va odamoxun boʻlishni taqozo etadi. “Adabiyot” soʻzining lugʻaviy maʼnosi goʻzal xulq ekanligini inobatga olsak, soʻz sanʼatining jamiyat taraqqiyoti uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligi ayonlashadi. Yevropadagi “ego” taʼsiri baʼzi ijodkorlarimiz xulq-atvorida ham seziladi. Oʻzini xokisor tutish “oʻn sakkiz ming olam”ni anglash yoʻli ekani tasavvufda taʼkidlanadi. Tasavvuf falsafasi, endilikda, butun jahon ilm ahlini hayratga solmoqda.

Abdulla ULUGʻOV: Har bir kishi uchun ota-bobolari makoni – roʻyi zaminning muqaddas maskani boʻlib tuyuladi. Yillar oʻtgan sayin ushbu hissiyot kuchayib boradi. Mashhur musavvir Roʻzi Choriyev oʻz tugʻilgan qishlogʻi – Poshxurd toʻgʻrisida soʻz ketganda, toʻlqinlanib ketardi. Siz ham togʻlar orasidagi bu qadimiy qishloq tarixi, undagi buloq, soy, korizlar, shu joyda yashayotgan kishilarning ajdodlari, ularning oʻziga xos feʼl-atvori, urf-odatlari haqida yayrab, miriqib gapirasiz. Bu bolaligi oʻtgan joylar, hovlisidagi dov-daraxtlar, jihozlar yillar oʻtgan sayin kishining yuragini oʻrtab yuboradigan hissiyotlar uygʻotishidan dalolat beradi. “Barigal” romaningizda, qissa va hikoyalaringizda Poshxurd manzaralari, undagi odamlar hayoti tasvirlangan.

Nodir NORMATOV: Yaqinda taʼtilni odatdagidek yana qishloqda oʻtkazdim. Bolalikda yurgan joylarni erinmay suratga oldim. Soʻnggi yillardagi bunday safarlarim natijasi sifatida 2010 yilda Toshkent Fotosuratchilar uyida “Qishloqqa qaytish” deb nomlangan shaxsiy koʻrgazmamni ochgan edim. Ana shu yoʻl bilan qadrdon joylarning manzaralarini, tanish-bilishlar qiyofalarining bir zumlik olamini fotoga muhrladim. Bu dilga taskin-tasalli berish barobarida, fikrlashga, mushohada yuritishga undaydi.

Abdulla ULUGʻOV: Nozim Hikmat adabiyotning har qanday janri ertak zaminida shakllangan, deydi. Ertak qadimgi davralar uchun ham, ayni zamonda yaratilayotgan son-sanoqsiz multfilmlar uchun ham asos, manba sanaladi. Ertaklar kattalarni ham, bolalarni ham birlashtiradi. Ular barchani orzular olamiga boshlab kiradi. Ertaklar xayollaru tasavvurlarni sarhadsiz makonlarga eltadi. Unda hamma narsa jonli, koʻngilga yaqin koʻrinadi. Bolaligida ertaklar eshitib ulgʻayganlar jasur, shijoatli boʻladi, yovuzlikka qarshi kurashadi. Har bir kishining bolaligi ertaklar olamiga bogʻlanib ketadi. Aksariyat ijodkorlar bolaligida koʻp ertak eshitganini eslashadi. Siz-chi?

Nodir NORMATOV: Bola esini tanishi bilan, barcha narsaga, jumladan, ertakka ham qiziqishi, tabiiy. Ammo men ertak emas, matal, topishmoq eshitib katta boʻlganman. Oilamizda, asosan, matal yoki topishmoq aytish rasm edi. Matal – qisqa hikoyat. Amakimning xotini Banot opam va ikkinchi Banot ammam (qishloqda bu ism juda urf), mehmon boʻlib keladigan Norbi ammam bizlarga koʻp matal aytib berar edi. Topishmoqni esa hamma aytar edi, hali uning nimaligini yaxshi bilmagan besh yashar boladan tortib, momolargacha. Xuddi hozirgilar skanvordga mubtalo boʻlganday, oʻsha paytlarda katta-kichik topishmoq aytishga ishqiboz edi. Oʻshanda nima uchun ertak emas, matal, topishmoq aytilganini endi tushungandayman. Oʻylab koʻrsam, buning sababi – topishmoq, matallarning qisqaligi ekan. Ertak esa uzun boʻladi. Uni aytish uchun ham, eshitish uchun ham muayyan vaqt kerak. Vaqt esa tanqis. Roʻzgʻor yumushlari tiqilib yotadi. Biror-bir oilaviy yumush atrofida, aytaylik, uzun qish kunlari qora chiroq atrofida kolxoz vakili ajratib berib ketgan koʻrkoʻrak (ogʻzi ochilmagan koʻsak) – koʻsaklarni chuvishda, hashar qilib, pilla terishda, xullas, koʻpchilik biror munosabat bilan birga yigʻilib qolgan kezlari topishmoq, matal aytish odatiy holat edi. Qolgan paytlarda hamma, ayniqsa, kattalar oʻz ishlari bilan band boʻlardi. Kech kirishi bilan ovqat yeyilgach, hamma uyquga ketardi. Kunduzgi tinimsiz harakatdan soʻng, bunday orom olishdan zoʻr huzur yoʻq edi (Qattiq charchoqdan soʻng, kimning ertak aytishga qurbi yetardi yoki tinglashga tobi bor edi, deysiz). Yoz kunlari, oqshom paytlari ozgina boʻsh boʻlsak, albatta, bektosh, koʻchmak, zuvillatar, lanka, tol otga minib chopishlar, soyga tushib baliq tutishlaru yulgʻun taglariga tosh uycha qurib, bir nimalarni tortishib yurishlar zavqli edi. Ammo bir narsani alohida taʼkidlab oʻtishni xohlar edim: yoz kunlari Qurbonsara xolam uylariga borsam (oʻn-oʻn ikki yoshlarimda), u baʼzan “Goʻroʻgʻli”, “Balogardon”, “Kuntugʻmish” dostonlaridan oʻqib berar edi.

Onamning matal yoki topishmoq aytganini eslay olmayman. U urush oxirlarida maktabda oʻqituvchilik qilgan. Otamga turmushga chiqqach, beshta farzand koʻrib, oxirgisini tugʻishda qattiq qiynalib, koʻp oʻtmay vafot etgan edi. Oʻshanda men sakkiz yoshda edim. Onam baland boʻyli, sochlari tovonigacha tushgan, ovozlari mayin, vazmin, hech qachon tovushini baland koʻtarmagan ayol sifatida xotiramda qolgan. U menga hali maktabga bormasimdan harflarni tanitgan, men qalamtarosh bilan xurjunnusxa uyimizning devorlarini oʻyib, ismimni yozib tashlasam-da, biror marta jerkimagan, qattiq gapirmagan. Uning quchogʻida erkalanish, ertak tinglashdan koʻra maroqli edi. Toʻrt yoshimda onamning tizzasida oʻtirib, maktab hovlisida Halima Nosirova boshliq artistlar bergan konsertni koʻrganim yodimda qolgan. Uning nomini, albatta, sal ulgʻaygach, bilib olganman. Gapdan chalgʻib ketdim. Onam barvaqt alifboni oʻrgatgan boʻlsa-da, birinchi-ikkinchi sinfda oʻqiganimda ham ertak kitob oʻqishga qiziqmaganman. Sal ulgʻayib, toʻrtinchi-beshinchi sinflardan boshlab, shu qadar koʻp ertak oʻqiy boshladimki, asti qoʻyaverasiz. Oʻsha davrda tarjimonlarimiz yaxshi ishlashgan ekanmi, ertak kitoblar serob edi: xitoy, yapon, rus, venger, indonez ertaklari. Dunyoda shunday xalqlar borligini ham ana shu ertak kitoblar orqali bilganman. Bizning hovlida ertak biladiganlar koʻp boʻlgan. Odatda, momolar yoki bobolar ertak aytadi. Men esimni tanigan kezlarim momom bitta emas, uchta edi. Otamning otasi – bobom toʻrtta xotin olgan. Shundan ikkitasi maktabda oʻqib yurgan paytimda hayot edi: Muqim momom (otamning haqiqiy onasi) va Xadicha momom. Xadicha momom Denovda yashar (oʻttizinchi yillarda Poshxurddan koʻchirma qilingan), u biznikiga kelishi bilan ikkala kundosh va onamning onasi – Nozik momom qizgʻin suhbat qilishar yoki qishloqdagi boshqa qarindoshlarnikiga birga borishar, biz bolalarning ularga ergashib yurishimizga ruxsat etilmasdi. Albatta, bunday suhbatlar oyda-yilda roʻy berar edi. Qolgan paytlar ikki momom katta roʻzgʻorning ishlaridan ortmasdi. Ular uchun gilam toʻqish yoki urchuq yigirish dam olish edi. Biz bolalar, mabodo, ularning gurunglariga quloq solgudek boʻlsak: “Bor, koʻchaga chiqib oʻyna, oʻgʻil bola degan ayollarning gapiga quloq solib oʻtirmaydi”, deb, turgʻizib yuborishar edi. Faqat qish oqshomlari ular ikkalasi pechka yonidagi poʻstakda oʻltirib, yana urchugʻini yigirgancha, gurung qilishar edi. Xullas, oʻtgan asrning elliginchi-oltmishinchi yillarida, qishlogʻimizda, toʻgʻrirogʻi, bizning hovlidagi manzara ana shunday edi.

Abdulla ULUGʻOV: Insoniyat tabiati, ayniqsa, uning xotirasi tuganmas sir-jumboq. Hammamiz ham gohida bir narsa toʻgʻrisida gapirib turamizu oʻzimizning eshitgan, koʻrgan voqealarimizni eslab ketamiz. Oʻshanda, voqealar bir-biriga ulanib, bir tafsilot boshqa birini xayolda jonlantiradi. Koʻpincha, soʻzlar bamisoli ilgichga aylanib, xotira puchmoqlarida yashirinib yotgan voqealarni yodga soladi…

Nodir NORMATOV: Har bir soʻzning oʻz qiyofasi, libosi mavjud. Uning magʻzida joylangan ajib bir koʻzgu bor. Adib ana shu koʻzguni qalbida saqlaydi, unga oʻz xotiralarini birma-bir solib, anglagan sir-sinoatdan bir nima olib, badiiy toʻqimaga aylantirib, xamir qilib qoradi. Yozuvchi xayolan soʻzlarni turli shaklga soladi, har gal undan boʻlak zavqu maʼno topadi. Bu soʻzning naqadar ilohiy neʼmat ekanligidan dalolat beradi…

Abdulla ULUGʻOV: Matbuotda birinchi mashqingiz eʼlon qilinganda qanday holatga tushgansiz? Dastlabki sheʼrlaringiz viloyat gazetasida chop etilganini esladingiz. Oʻshanda maktab oʻquvchisi boʻlgansiz. Talabalikda qanday asarlaringiz bosilib chiqqan?

Nodir NORMATOV: Har bir odam bolaligida taniqli, mashhur boʻlishga intilishi tabiiy. Buni yaxshi fazilat ham deyish mumkin, falokat ham. Ikkalasining orasi bir qadam. Kishi qoʻyadigan qadami qayerga eltishini oʻz paytida anglasa, bu uning eng katta baxti. Yoʻqsa, u bechoralar ichra bechoradir. Men ham shu narsani anglamasligim mumkin edi. Otam kunlarning birida eslashga arzimaydigan, hech kimga ogʻirligi tushmaydigan, ammo unga nomaqbul koʻringan bir ishimdan norozi boʻlib, menga uzoq qaradi. Soʻng, soʻng pichirlab tanbeh berdi: “Sen kim boʻlibsanki?..” Boshqa gapirmadi. Otamning: “Sen kim boʻlibsanki?” degan soʻzi hech qulogʻimdan ketmaydi. Ilk mashqimdan quvongan otam, har gal biror narsam bosilsa, ilhoming kelayaptimi, deb soʻrardi. “Ilhom” degan soʻzni birinchi marta otamdan eshitganman. Otam oʻquvchilik yillarimda “mashhurlik” kasaliga yoʻliqishimning oldini olgan. Buning uchun otamdan hamisha minnatdorman. Otam – Normat Alimardonovning kasbi hisobchi edi. Uxlaganida ham qoʻli choʻt urardi. Ellik yildan ortiq shu sohada sidqidildan ishlagan. Kitobxon, savodli, dangal odam edi. Qoʻshib yozish boshlangan yillari – 1970 yilda urush nogironligini sabab qilib, muddatdan avval nafaqaga chiqdi. 1991 yil oxirida 67 yoshida olamdan oʻtdi. Men bilgan odamlarning orasida otam mustaqillikni eng koʻp kutganlardan biri edi. Chunki otasi Alimardon koʻkchi boy sifatida (1937 yilda) qamalib, Termiz turmalaridan birida vafot etgan. Oʻzi esa oʻsha yillarning fojiasini boshidan oʻtkazgan edi… Otamning oʻsha tanbehini eslasam, hali ham terlab ketaman. Shu boismi, bilmadim, talabalikda ham kursning adabiy qoʻlbola jurnalidan boshqa yerda hech narsa eʼlon qilgan emasman.

Abdulla ULUGʻOV: Siz avval sheʼr yozgansiz. Keyin nasrga oʻtgansiz. Bu qanday kechgan?

Nodir NORMATOV: Shoir Usmon Azim ikkalamiz uchinchi kursda Surxondaryo viloyat gazetasida amaliyot oʻtaganmiz. Oʻshanda qishloqda momomdan bir gung odam tarixini eshitib, “Urush oʻtib ketgan edi”, degan novella yozdim. U viloyat gazetasida bosildi. Bu menga fakultetga amaliyot hisoboti uchun kerak edi. Gʻoʻrroq bu novella termizlik oqsoqol yozuvchi va shoirlarimiz Mengziyo aka, Xurram aka, Tesha akalarga maʼqul boʻldi. Ruhlanib, “Yiroqlar” degan hikoya yozdim. Oradan koʻp oʻtmay, qarabsizki, “yosh yozuvchi” degan nom oldim. Chunki bu hikoyam shashti baland doʻstlarimga ham yoqqan edi. Ammo sheʼr yozishni ham toʻxtatmadim. Toʻgʻri, ataylab sheʼr yozmayman. Ular toʻsatdan tugʻiladi. Lekin nasrda yozishni ilk marta oʻsha amaliyot paytida boshladim desam boʻladi. Bunga oʻsha zamindagi hayotning yuragimga yaqinligi sabab boʻldi.

Abdulla ULUGʻOV: “Koʻhitang hikoyalari” – birinchi kitobingiz. Hozir undagi hikoyalardan qaysi biridan qanoatlanasiz-u, qaysi birini boshqacha yozardingiz?

Nodir NORMATOV: “Koʻhitang hikoyalari” – yoshligimning, romantik, xayolkashlik davrimning mahsuli. Shu bois, unda shoirona fikrlashga intilish koʻrinadi. Undagi hikoyalarning ayrimlari boʻsh, baʼzilari durust. Ammo ular oʻsha holida ham oʻzimga yoqadi.

Abdulla ULUGʻOV: Jurnalistik faoliyatingiz qanday boshlangan?

Nodir NORMATOV: Jurnalistlik faoliyatim 1974 yil – “Saodat” jurnalida ishlayotgan kezlarimda boshlangan. Ungacha, Oʻzbekiston ilmiy-ommabop va hujjatli filmlar kinostudiyasida ishlab yurgan paytimda, “Saodat” jurnalida “Tiniqgul” degan hikoyam eʼlon qilingan. Shundan soʻng, taniqli shoira Zulfiya opa meni jurnalga ishlashga taklif etdi. U yerda ishlaydigan xotin-qizlar hamisha ham xizmat safariga chiqa olmas edi. Menga esa, bunday safarlar suvday zarur edi. “Saodat”ga ishga oʻtgach, respublikamiz viloyatlari, tuman, qishloqlarini kezib, ocherklar, esselar yozdim. Yaqinda, oʻshanda yozganlarimni koʻrib chiqdim. Koʻproq qishloq odamlarining mehnatini qalamga olgan ekanman.

Abdulla ULUGʻOV: Ilk qissangiz – “Muqaddas baliqlar egasi”ning yozilishiga nima turtki bergan? “Bisot”, “Ismoil togʻaning tarozisi”, “Jazo”, “Daraxt tagidagi odam” qissalarining yaratilishi toʻgʻrisida gapirib bersangiz.

Nodir NORMATOV: Ilk qissam – “Muqaddas baliqlar egasi” emas, balki “Bisot”. U, dastlab, hikoya edi. Poshxurdda Qurbon oʻgʻri, Qurboncha degani oʻtgan. Uning hayotini ozroq badiiylashtirib, hikoya yozdim. Hikoyani “Yoshlik” jurnaliga bergan edim, uni oʻqishib bundan qissani hidi kelib turibdi, rivojlantirib, qissa qilib bering deyishdi. Bu taklif maʼqul boʻldi. Endi qoʻshimcha tafsilot izlay boshladim. Nimagadir qishlogʻimizning eng suluv qizi burnidagi xoli yaralanib, saratonga aylanib vafot etganini esladim. Ana shuni xayolan tiriltirdim. Unga boʻlgan ehtiromim sifatida badiiy obrazini gavdalantirdim.

“Muqaddas baliqlar egasi”ning yozilishiga turtki bergan narsa – qadimiy hovuzlarimizni dinamit bilan portlatib, baliq ovlashganligidan gʻazablanganim… Qissada ilk sevgisiga guvoh boʻlgan baliqlarga, oʻzining xotirasiga xiyonat qilganini bilmay qolgan odamning tavbasini ifodalagim keldi.

“Ismoil togʻaning tarozisi” qissasining yozilishi qiyin kechgan. Unda hujjatlilik meni chegaralab tashlagan.

“Jazo” da ham hujjatlarga asoslanganman. Ammo mavjud dalillarga ijodiy yondashganman. Umuman, deyarli barcha asarlarimda hujjatlilikka tayanaman. Bunday sifatlar “Daraxt tagidagi odam” qissasida ham mavjud. Agar kitobimni oʻqib koʻrgan qishloqdagi oʻquvchidan soʻrasangiz, u sizga asarlarimdagi qahramonlarimni oson topib bera oladi. Yozganlaringiz hujjatli asarmi, badiiy asarmi, degan savol tugʻiladi. Menimcha, bunday savolga hojat yoʻq. Qahramonlarning nomi oʻzgarar ekan, demak, badiiy asar. Asarning hujjatli yoki badiiy asar ekanligi emas, uning zavq-shavq bilan oʻqilishi, fikrlashga undashi ahamiyatli.

Abdulla ULUGʻOV: Romaningiz “Barigal” deb nomlanadi. Bu soʻz xorazmliklar shevasiga xos. Asarda shu mashhur qoʻshiq bilan bogʻliq syujet chizigʻi bor. Romaningiz nega shunday nomlangani koʻpchilikni qiziqtiradi. Shuni oʻzingiz izohlab bersangiz?

Nodir NORMATOV: Avvalo, roman haqida ikki ogʻiz soʻz. Koʻhitang togʻ oraliqlarini kezsangiz, botil boʻlib qolgan qadimiy qishloqlarning xarobalariga koʻzingiz tushadi. Moziyning hidi kelib turgan bu joylarda qanday musibatu kulfatlar kechganligi, oʻtgan asr ikkinchi yarmidagi turli voqealar, mahalliy xalq orasida yuradigan turli rivoyatlaru haqiqatlar meni qiziqtirib kelardi. Toʻplagan materiallarimni saralab koʻrib, fojia ildizi xalqning, odamlarning birikmaganligida, anʼanalarning unutilganida ekanini angladim. Toʻgʻri, dangona deb atalgan urf-rasmda ham birikishga urinish bor. Ammo hamjihatlikka intilishning zaif, moʻrtligi hali odamlarimizda imon mustahkam emasligida koʻrinadi. “Barigal” nomini tanlashim, aslida, qoʻshiqning mazmuniga ishora edi. Chunki beri kel, degan chorlov ham birlashuvning, ahillikning goʻzal bir timsoli emasmi? Romanni yaqinda qayta ishlab, avvalgi nashrda tushib qolgan boblarni qoʻshdim. Garchi nom asar koʻrki sanalsa-da, bu chiroyli nom nochor asarni bekamu koʻst qilib qoʻyadi, degani emas.

Abdulla ULUGʻOV: Oʻquvchilar “Roʻzi Choriyevning soʻnggi vasiyati” roman-essengizni iliq kutib olishdi. Bu mashhur musavvir toʻgʻrisida dastlab: “Kamalak yashaydigan uy” qissasini yaratgan edingiz. Siz Roʻzi Choriyevning yaqin qadrdoni boʻlgansiz. Bu ajoyib insonning gʻaroyib hayoti bilan bogʻliq talay voqea-tafsilotlar romanga kirmay qolganini aytgandingiz…

Nodir NORMATOV: Darhaqiqat, bu inson haqida koʻp narsa bilsam-da, yozayotgan paytimda esimga tushmagan. Buning ustiga, kitob chiqqanidan keyin, uni taniganlar ham, tanimaganlar ham rassom haqida eshitganlari-yu, bilganlarini menga aytadigan boʻlib qolishdi. Kitob soʻnggisida: “tugal hikoyani siz bilan birga tugatamiz, aziz kitobxon”, deb yozganim ularni ruhlantirgan, shekilli. Shunday boʻlsa-da, kitobga kirmay qolgan bir-ikkita lavhalarni aytay. Rassom oʻlimidan sal oldin, yosh rassom Xudoyshukur Mamataliyevga baʼzoʻr suyangancha uyidan sal naridagi ustaxonasiga ogʻir ahvolda, asarlarini soʻnggi marta koʻrish uchun borayotganida, olisda oʻzidan yoshi sal katta bir rassomning xotini bilan kelayotganini koʻrib qoladi. “Ular meni bu ahvolda koʻrishi yaxshi emas, yoshlari mendan katta”, deb Mamataliyevning koʻmagini rad etgancha shitob bilan ustaxonasi tomon chopib ketadi. Ichkariga kirishi bilan holsiz oʻtirib qoladi. U doʻstlariyu raqiblari oldida hech qachon nochorligini, koʻrsatishni istamas, dardini dasturxon qilishni yoqtirmas edi. Yaqinda, termizlik bir sanʼat muxlisi telefon qilib: “Aka, Termiz aeroportidagi restoran binosi taʼmirlanayotganda, Roʻzi akaning 10ta asari bir joydan chiqib qoldi. Ular hech kimning balansida turmaydi. Rassom restoranga vaqtincha osishga berib ketgan ekan. Shular talon-taroj boʻlib ketmasidan, Termizdagi muzeyga oʻtkazishga yordam bering”, dedi. Bu odam bir paytlar qiynalib qolganida, notanish boʻlishiga qaramay, Roʻzi akadan begʻaraz moddiy yordam olganligini, uning ulugʻ inson ekanligini taʼkidlab, ismi sharifini aytmay, telefon goʻshagini ilib qoʻydi. Men kuni kecha arxivimni kovlay turib, Roʻzi aka bilan Panjikent, Anzob dovoni, Yettikoʻl, Turkiston togʻlari boʻylab sayohat qilganimizda yozgan kundaligimni topib oldim. Bir oy davom etgan bu kundalikda gʻaroyib voqealar bor. Bir kuni Shing daryosi yoqalab ketarkanmiz, yoʻlda bir goʻzal sharsharaga duch keldik. Roʻzi akaning chizadigan surp matosi tugagan, ammo boʻyoqlari yetarli edi. Shu qishloq doʻkoniga kirib, bir qop unni boʻshattirib, ancha qimmatga boʻlsayam, xaltasini sotib oldi. Uni obi-tobiga keltirdi, yelimlab, ohorlab, ertasi oʻshanga sharsharani chizdi. Dunyoning ishlarini qarangki, ijodiy safarlarda aʼlo navli matolarda chizilgan koʻp manzaralar qolib, oʻsha un xaltaga chizilgan manzara Davlat sanʼat muzeyi uchun sotib olindi.

Baʼzan uchrashuvlarda: “Nega siz koʻproq rassomlar haqida yozasiz”, deb savol berishadi. Men ularga oʻquvchilik paytlarimda paxta chopigʻiyu qishloq klubi nosozligi, xullas, koʻzim nimaga tushgan boʻlsa, shitob bilan yozaverganlarimni aytib beraman. Keyin… mening bobom Alimardon koʻkchi kalava, ip, matolarni boʻyash, ranglash bilan shugʻullangan, ehtimol, ranglarga qiziqish shu bobomdan oʻtgandir, deyman. Oʻquvchilik davrimda rasm chizish bilan ozroq shugʻullanganman. Akvarelda togʻu toshlarni chizardim. Rassomlar ijodi haqida yozish esa marhum rassom Shuhrat Abdurashidov bilan boʻlgan uchrashuvdan soʻng boshlangan. Shuhrat adabiyot muxlisi edi, sheʼr va hikoyalar ham qoralab yurardi. Bir kuni unga “Sanʼat” jurnali uchun maqola buyurdim. U “Yoʻl boshidagi oʻylar” degan nomda jurnalda bosilib chiqdi. Ancha-muncha bahslarimizdan soʻng, uning tavsiyasi bilan men rassomlar haqida maqolalar yoza boshladim. U menga Yevropadagi yozuvchilar rassomlar ijodi haqida professional maqolalar yozishlarini aytib, bir-ikki kitob koʻrsatdi. Men jahon tasviriy sanʼati tarixini oʻrganishga tushdim. Koʻrgazmalarni tomosha qilishu rassomlar bilan bevosita muloqot asnosida, zamonaviy jarayon, turli oqimlar bilan tanisha boshladim. Shu tariqa, sanʼatning rang-barang olamiga kirib bordim. Oʻtgan asrning saksoninchi yillarida Sanʼatshunoslik institutida aspiranturada ham oʻqidim. Nashrga tayyorlangan “Ranglar, ohanglar, odamlar” nomli katta hajmdagi kitobim shu tarzda paydo boʻldi. Tasviriy sanʼat toʻgʻrisida qalam tebratganda, yozuvchining oʻz nuqtai nazari, baho bera oladigan ilmu quvvati boʻlishi kerak.

Abdulla ULUGʻOV: Keling, tasviriy sanʼat sohasida ham birmuncha fikr yuritsak. Bugungi kunda oqimlar rassomlarni sal dovdiratib tashlamayaptimi? Baʼzida sanʼatshunoslarning oʻzlari ham baho berishda adashishadi. Ular orasida siz qaysi bir oqimni afzal deb bilasiz?

Nodir NORMATOV: Men bu oʻrinda Jaloliddin Rumiyning Mavlono Sadriddin Kazviniyga aytgan: “Men yetmish uch mazhab bilan birdirman”, degan mashhur gapini eslagim keldi. Toʻgʻri, oqimlar orasida shu qadar gʻarib, estetikaga javob bermaydiganlari ham keragicha bor. Ammo men koʻproq realizmga, unga chatishib ketgan turli xil oqimlarga qiziqaman. Bunday olganda, borliqni oʻrta masofada tomosha qilsangiz, realizm, nihoyatda, uzoqdan qarasangiz, miniatyura, ikki-uch santimetr yaqinlikdan tomosha qilsangiz, avangardga aylanadi-qoladi. Fikrimcha, oqimlarning eng maqbulini vaqtning oʻzi saralaydi. Ammo bu jarayonda muxlisning ham oʻziga xos “ulush”i bor. Uning esa didi turlicha, oʻzgaruvchan. Tasviriy sanʼat yoki adabiy-badiiy asarni qaysi oʻlchov va mezonlardan kelib chiqib baholanadi, degan savol hamisha boʻlgan. Nazarimda, bu davr ehtiyoji bilan bogʻliq boʻlsa-da, asosiy talablar oʻzgarmay qolaveradi. Bu, badiiy talqinning yuksakligi, tafakkurning teranligi, badiiy tilning puxtaligi. Bugungi kunda mana shu xislatga ega boʻlmagan baʼzi rassomlar matoni rang bilan gʻayritabiiy boʻyab, bu yangicha oqim, bu avangard, deb taqdim etishadi. Professional rassom ham, malakasi bundayroq, zaif boʻlgan rassom ham avangard bilan shugʻullanayotganligi koʻzga tashlanadi. Ammo ularning asarlarida yer va osmonchalik farq bor. Buni qanday farqlash mumkin? Zaif rassom asarida ranglarning kirligi, chiziqlarning noravonligi, kompozitsiyaning notugalligida koʻrinadi. Shunga qaramay, rangtasvir asarini baholashda nafaqat tomoshabin, balki taniqli mutaxassislar ham adashadi. Bunday muammo sanʼat turining nihoyatda nozik va sirli ekanligi bilan izohlanadi. Adabiyotda Joys, Kafka, Italo Zvevo, Robert Murzil kabi oʻnlab avangard yozuvchilarning asarlarini hazm qilish uchun oʻquvchi katta qomusiy maʼlumotga egaligi kerak boʻlganidek, tasviriy sanʼatni his qilishda ham tomoshabinning maxsus tayyorgarligi talab etiladi. Tayyogarlik va koʻnikma esa koʻrgazmalarni kuzatib borish orqali shakllanishi mumkin. Birgina tasviriy sanʼat asari emas, hatto xalq amaliy sanʼat asarini baholash uchun ham shunday malaka kerak. Xalq orasida shunday kishilar borki, kulollik yoki gilamdoʻzlik namunasini bir qarashdayoq farqlaydi. Momom rahmatli yaxshi gilam toʻqir edi, boshqalarning har qanday toʻqigan narsasini ushlamay turib, nuqsonini aytardi. Demak, malaka barcha sohada zarur ekanligi kunday ravshan.

Mana yaqinda poytaxtimizdagi Markaziy koʻrgazmalar zalida “Tabiat va rassom” deb nomlangan katta koʻrgazma boʻlib oʻtdi. Koʻrgazmada manzara janridagi asarlar anchagina. Boshqa koʻrgazmalarda ham shuni kuzatish mumkin. Bu ham tushunarli. Chunki manzara janridagi kartinalar bugun ancha bozorbop, xaridorgir. Ammo sanʼat bu tarzda bozor talablariga moslashib borishi maqbul emas. Sababimi, birinchidan, tomoshabinning didi oʻtmaslashadi, ikkinchidan, badiiy-falsafiy tafakkur rivojlanishdan toʻxtaydi. Har qalay, bozorbop asarlarni ilgʻor, har tomonlama mukammal, deb aytish qiyin.

Abdulla ULUGʻOV: Oʻzingiz kartinalarni baholashda qanday maqomda yondashasiz?..

Nodir NORMATOV: Koʻrgazmalarga borganimda, asarlarga nafaqat tomoshabin yoki tanqidchi koʻzi bilan, balki dunyodagi eng badavlat inson nigohi bilan qarab baholashga intilaman. Masalan, oʻzim koʻrgazmadan qanday asarlarni xarid qilgan boʻlardim, degan savolga javob izlayman. Bunda mavjud bilim, koʻnikma, badiiy-falsafiy tafakkur zaxirasidan tashqari, insonga xos boshqa intuitsiyalar ham beixtiyor ishga tushadi. Goʻzallikka intilish, unga egalik qilish hamda zavqu shavq tuyish deymizmi, xullas, tom maʼnodagi “tomoshabin ilhomi” ana shunda yuzaga keladi.

Abdulla ULUGʻOV: Qaysi janr va yoʻnalishlarda ijod qilayotgan rassomlar tezroq mutaxassislar, muxlislarning nazariga tushayapti?

Nodir NORMATOV: Men bir muddat Oʻzbekiston Badiiy akademiyasining Badiiy saloni boʻlgan “Xamar” Xalqaro aloqalar markazida direktor boʻlib ishlagan edim. Shunda siz soʻrayotgan savolga javob topganday boʻlgandim. Tasviriy sanʼatda har bir oqimning oʻz muxlisi bor ekan. Hatto xaltura asarlarga oʻch xaridorlar ham ancha-muncha. Janrlar orasida manzara, natyurmort xaridorgir. Asarning qaysi uslubda ishlanganligi ham tomoshabinni qiziqtiradi, albatta. Masalan, koʻpincha yoshi ulugʻ, oʻrta yoshdagilar realizmni afzal koʻrishadi. Yoshlar orasida esa, avangard, modern uslubidagi asarlarga ixlosmandlik koʻzga tashlanadi. Umuman olganda, bu yerda qaysi yoʻnalishda ijod qilish emas, saviya, sifat, ijro muhim hisoblanadi. Tomoshabinni ham, tanqidchini ham birinchi galda natija qiziqtiradi. Shu maʼnoda, boshqa uslublarda, avangarddagi kabi realizmda ham gʻarib, boʻsh asarlar toʻlib-toshib yotganligini taʼkidlash kerak. Baʼzida shunday holat koʻzga tashlanadi, tasviriy sanʼat haqida juda bilimdon rassom sizga koʻp narsalarni gapirib beradiyu oʻzi chizgan asari esa chuchmal, zaif boʻladi. Nega? Sababi ayon – rangtasvir nafaqat nazariy bilim, balki har kungi qoʻl mehnatini ham taqozo etadi. Qoʻl “chiqib qolsa”, har qanday bilimdonlik ham yordam bera olmaydi!

Abdulla ULUGʻOV: Har bir davrning oʻziga xos muammolari boʻlishi tabiiy. Hayot ilgarilar ekan, uning tashvishlari ham koʻpayib boraveradi.

Nodir NORMATOV: Albatta. Bugungi kunda eʼtibor qilishimiz lozim eng muhim muammo urbanizatsiya (qishloqlarning shaharlashuvi) va dunyoda globallashuvning roʻy berishi bilan bogʻliq masalalardir. Hech, shubhasiz, ular insoniyat uchun ijobiy ahamiyatga ega. Ammo uning salbiy taʼsiridan ham koʻz ham yummasligimiz kerak. Bu jarayon tufayli xalqlarning, mamlakatlarning madaniyati, yashash tarzi, meʼmorchiligida va boshqa narsalarida bir-biriga taqlid qilishi kuchayib ketmoqda. Bu holatni esa toʻxtatish kerak. Chunki taqlidchilik bir xillikka olib keladi. Madaniyatlar bir xillashib ketishining oldini olish, har bir millat ziyolisi uchun havoday zarur. Albatta, bunda adabiyot va sanʼat ahli zimmasiga katta yuk tushadi. Rang-baranglikka, xilma-xillikka intilish barcha soha uchun juda muhim.

Abdulla ULUGʻOV: Bugungi kunda odamlarda mol-mulkka ruju qoʻyish, har qachongidan koʻra avjlandi. Uning orqasidan roʻy berayotgan fojialar endilikda, oddiy hodisaga aylanib qoldi. Bozor iqtisodiyotining oʻziga xos talablari oʻtgan asrning toʻqsoninchi yillari boshida ziyolilarni ham bir qadar sarosimaga solgan edi. Oʻsha paytda oʻzingizni qanday his etgansiz?

Nodir NORMATOV: Men aqlimni taniganimdan buyon kitoblardan, odamlardan, borliqdan olgan taassurotlarimni eng buyuk xazinam, deb bilaman. Shu bois ham oʻzimga tegishli oʻtmishga butunlay yoʻqolgan narsa deb qaramayman. “Xotira” bisotimni garchi turli boʻlmagʻur narsalar bilan toʻldirib tashlamagan boʻlsam-da, lekin, unda koʻnglimni behuzur qiladigan ul-bul narsalar, tafsilotlaru voqealar ancha-muncha. Oʻylaymanki, hammada ham shunday. Shu xazinani titkilab, undagi nimanidir taqqoslab, nimadandir hikmatlar izlash, men uchun koʻpincha zavqli kechadi. Oʻshanda, koʻp narsa eslanadi, qadri bilinadi. Koʻngilni chinakam shodlantiruvchi asl narsalar vujudni sogʻlomlashtiradi, ruhni tozartiradi, deyishadi mashoyixlar.

Yaratganning bandasiga sinovlari koʻp: ular kimgadir erta, kimgadir kech beriladi. Bu hikmatning mohiyatini anglashga urinishning oʻzi katta neʼmat. Bir gal qishloqqa borganimda, ukalarimdan biri: “Aka, siz bizga undan-bundan saqlan, parhez qilgin, sogʻlom boʻlasan, deb pandu nasihat qilasiz. Mana, yapon olimlari kuni kecha televizorda aytishdi: “Xudo har bir kishiga umrni belgilab bergan, undan ortiq yashay olmas ekan”, deb iddao qildi. Ukamga: “Vujud deb atalmish libosni insonga Yaratgan muddatga belgilab berishi toʻgʻri. Ammo uni asramay-netmay, ana shu moʻljalning yarmini ham oʻtamay, umri zavol topayotganlar qanchalar koʻpligini bilasanmi”, dedim.

Abdulla ULUGʻOV: Taqdir taqozosi bilan xorijga chiqib kelganingizda koʻnglingizdan nimalar oʻtadi, qanday xulosalar qilasiz?

Nodir NORMATOV: Birni koʻrib fikr qil, mingni koʻrib shukur qil, degan naql bor. Baʼzi odamlarning ayrim mamlakatlar, yurtlarni ideallashtirib gapirishi, dunyoni joʻn tushunishi gʻashimni keltiradi. Bilib aytishgan ekan: “Musofir boʻlmaguncha, musulmon boʻlmaysan”, deb.

Bir yili Saudiya Arabistonida oʻtkazilgan etnografiya bayramida ishtirok etdim. U yerdagi saroylarda berilgan shohona bazmlarda yetti iqlim neʼmatlari qoʻyilgan boʻlsa-da, maʼdanli suv yoki shirin buloq suvi yoʻq edi. Sababi, u yerda shoʻr suv qayta ishlanib, isteʼmol qilinadi. Bizda suvni tejash haqida koʻp gapiriladi. Ammo odamlarimizning beeʼtiborligi haddan tashqari. Viloyatlarda xizmat safarida boʻlganimda, dehqonchilik madaniyati yuksak qishloq xoʻjaligi xodimlari qatorida, ayrimlarning suvni isrof qilayotganlarini koʻp koʻraman. Hozir qaysi bir joylarda sonsiz-sanoqsiz artezian quduqlar qazilib, toza suv kerakli – keraksiz tarzda ishlatilmoqda. Yer osti suvlari zahiralari kamayib ketsa, katta falokatlar roʻy berishi maʼlum.

Umuman, suv, quyosh nuri, toza havo inson uchun eng ajoyib taomlardir. Bir paytlar kitoblarda hindlarning beldan yuqori qismi yalangʻoch yurishini koʻrib, ustiga kiyadigan narsasi yoʻq ekan-da, deb oʻylar edim. Keyin bilsam, ular kam taom yeb, qolgan quvvatni quyosh nuridan olishar ekan. Taom yeyishdan maqsad – quvvat olish. Ammo bizda qorinni shishirib, nafsni lazzatlantirish uchun, yeyish uchun yashaydiganlar ancha-muncha. Eramizdan avvalgi donishmandlar ham, bugungi kun olimlari ham, nafsni tiymaslik jamiyatni ham, tabiatni ham, oilani ham, kishining oʻzini ham halokatga eltishini taʼkidlashganlarida haqiqat koʻp.

Bejizga: Har joyni qilma orzu,

Unda ham bor toshu tarozi, deyilmagan.

Vashingtonda boʻlganimda, shaharning qaysidir mavzesida toʻrt qavatli turar joy uylarning baʼzi xonadonlari derazalari siniqligini, oyna oʻrnida karton qutilar qoʻyilganligini koʻrdim. Istambulday goʻzal shaharning biz turgan mehmonxonasi ortidagi xonadonlarning tomlari nihoyatda nochor ahvolda edi. Hamma joyda ham bunday nuqson mavjud. Shu bois, pashshadan fil yasab, dardini dasturxon qiladigan, najot yoʻlini izlamasdan nolishni xush koʻradiganlardan hafsalam pir boʻladi. Turli mamlakatlarni koʻrishda ham hikmat koʻp.

Odamlar soʻz xazinasidan, toza suv va toza havodan, quyosh nuridan yetarlicha foydalana olmayapti, deb oʻylayman. Aslida, barcha shifo soʻzda, toza havoda, toza suvda va quyosh nurida.

Abdulla ULUGʻOV: Menimcha, ham shunday. Soʻz shifobaxsh ekan, uning hikmatlarini izlashda sizga kuch-quvvat, ijodingizga baraka tilab qolaman.

“Sharq yulduzi”, 2012–6