Bir tarixiy fojia siri

Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”siga tayangan tarixchi Turgʻun Fayziyev “Temuriylar shajarasi”da shunday bir mudhish hodisadan xabar beradi: “Xitoydan Andijonga kelayotgan ming kishilik katta karvonni Andijonning sharqiy tarafidagi togʻlardan qor koʻchib (koʻchkina) bosadi. Bu mudhish fojiadan faqat ikki kishi omon qoladi” (211-bet).

Endi ana shu dahshatli fojia bayoni asliyatini, yaʼni “Boburnoma”dagi shu maʼlumotni keltiramiz: “Xitoy korvoni keladurganda Andijonning sharqiy tarafidagi togʻlarning tubida ming oʻyluk korvonni andogʻ qor bostikim, ikki kishi qutuldi” (“Boburnoma”, 2002,37-bet).

Nihoyat, ushbu maʼlumotni mutarjim Mixail Aleksandrovich Salye tarjimasida ruscha bayonini oʻqiylik: “Odnajdiʼ, kogda iz Kitaya shel karavan to u podoshviʼ gor, k vostoku ot Andijana karavan iz tiʼsyachi lyudey tak zasiʼpalo snegom, chto spaslis tolko dva cheloveka” (“Baburname”, 1993, s. 34)

Ushbu iqtiboslarni oʻqigan kishi vahimaga tushsa ajab emas. Qor koʻchkisi ostida 998 kishi halok boʻlishgan-a! Qanday dahshat!

Aslida voqea shunday boʻlganmi? Yo biz Bobur soʻzlarini toʻgʻri tushunolmadikmi? “Boburnoma”ning xitoy, qozoq, uygʻur, yapon va hatto turk tilidagi tarjimalarida ham “ming oʻyluk” soʻzlari ming kishi sifatida talqin etilgan. Mashhur yaponiyalik boburshunos Eyji Mano ham, turkiyalik donishmand Rashid Rahmati Arat ham “Boburnoma” tarjimalarida ushbu antiqa xatoga yoʻl qoʻyganlar. Anneta Syuzanna Beverij xonim tarjimasi ham bu xatodan istisno emas.

Kamina buning haqiqatini bilish uchun “Boburnoma”ning Jan Bakye Lui Grammon tarjimasidagi fransuzcha, Garvard universiteti professori Uiler Makintosh Tekston tarjimasidagi inglizcha nusxalarni koʻzdan kechirdim. Ular “ming oʻyluk” soʻzlarini “ming qoramolli” tarzida toʻgʻri tarjima qilganlar. Bulardan ham ilgariroq 1947 yilda avstriyalik adib Frits Vyurtle “Boburnoma”ning forsiy tarjimasini oʻqib oʻsmir Bobur haqida nemis tilida “Bobur – yoʻlbars” nomli qiziqarli sarguzasht qissa yozgan. Nemis tilidagi ushbu qissada oʻsha mashʼum qor koʻchkisi ofati va ming qoramolni haydab kelayotgan karvon haqida ham hikoya qilinadi.

Demak “ming oʻyluk” soʻzi “ming qoramolli” ekanligini “Boburnoma”ni fors tiliga ilk marotaba tarjima qilgan Abdulrahim Xonixonon yaxshi bilgan.

“Oʻy” soʻzi mumtoz adabiyot namunalarida siyrak uchraydigan hodisa emas. “Boburnoma”dan “oʻy” soʻzi qatnashgan yana bir matnni mulohaza qilaylik. Chunki “Boburnoma”dagi bu voqeada ajib mutoyiba ham bor: “Oʻshul sayr asnosida bir kun namozi digar bilan namozi shom orasida bir inichka nomushaxxas yoʻl bila bir oʻy tushub boradur edi. Men dedimkim: bu yoʻl qayon borur ekan? Uygʻa koʻz soling, oʻyni iturmang, to yoʻlning qay sari chiqari maʼlum boʻlgʻay.

Xoja Asadulloh zarofate qildi, dedi: “Gov gum shavad, chi kor kunem?”.

Matnning soʻnggi gapini quyidagidek ikki xil talqin qilish mumkin: “Qoramol yoʻqolsa nima qilamiz?”, “Qorongʻi tushsa (govgum) nima qilamiz?”

Koʻrinyaptiki, ushbu voqea bayonidan ham “oʻy”ning lugʻati qoramol ekani aniqdir.

Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida Xisrav Parvez oʻzini sher, Mihinbonuni sigir deb haqorat qiladi:

Gʻazanfar xud netar changolu yolin,

Chekar boʻlsa tishi oʻyning maholin.

Mazmuni: Sigirning ahmoqona nozini koʻtaradigan boʻlsa, yoʻlbarsga panja-yu yolning nima keragi bor?

Taassufki, 10-sinf “Oʻzbek adabiyoti” majmuasida (1997) “uy – hoʻkiz” deb lugʻat berilgan. Bu lugʻatning matn uchun xatoligi shundaki, hoʻkiz yoʻlbarsga bas kela oladi. Buni daho Alisher Navoiy biladi. Shuning uchun “tishi uy” – urgʻochi qoramol (sigir) deb maxsus uqtirgan. Bu oʻrinda biz majmua tuzuvchisini ayblay olmaymiz. Chunki u olim bizdagi eng nufuzli lugʻat: Porso Shamsiyev va Sobirjon Ibrohimovlar tuzgan “Navoiy asarlari lugʻati” (1972) dan foydalangan. Lugʻat mualliflari “oʻy” soʻziga “hoʻkiz” (623-bet) lugʻatini berganlar. Bizningcha “oʻy” soʻziga “qoramol, hoʻkiz, sigir” soʻzlarini lugʻat tarzida kengaytirib berishsa maqbulroq boʻlar edi. Lugʻatlarimizda mazkur soʻz goh “oʻy”, goh “uy” tarzida berilavergan.

Alisher Navoiy “Hayrat ul-abror” dostonida “oʻy”ni “hoʻkiz” maʼnosida ham qoʻllagan:

Janbida gardun koʻrubon tavsanin,

Uyki yurub yanchar aning xirmanin.

Endi “ming oʻyluk karvon” soʻzlari mazmunini talqin etaylik: buni ming qoramollik karvon yoki ming qoramolni haydab ketayotgan karvon deyish mumkin.

Mingta qoramolni taxminan oʻn chogʻlik choʻpon boshqarayotgan boʻlsa, qor koʻchkisi 7-8 odamni bosgan boʻlishi mumkin. Demak, oʻsha fojia yuz bergani rost, biroq qurbonlar miqdori yuqoridagidek 998 kishi emas ekan…

Shuning uchun “Boburnoma”ning hozirgi oʻzbek adabiy tiliga oʻgirilgan tabdilida yuqoridagi matn quyidagicha tahrir qilingandir: “Andijonning sharqiy tarafidagi togʻlarning pastida Xitoydan kelayotgan ming qoramollik karvonni shunday qor bosdiki, ikki kishi qutulib qoldi, xolos” (“Boburnoma”, 2008,32-bet).

Ushbu xatolikdan endi “Boburnoma”ni rus tilida oʻqiydigan kishilar ham forigʻ boʻldilar. Chunki bu shoh asarning 2008 yilda “Sharq” nashriyotida bosilgan nusxasida quyidagicha tahrirli sogʻlom matn berilgan: “Odnajdiʼ, kogda iz Kitaya shel karavan, gnavshiy tiʼsyachu golov krupnogo rogatogo skota, to u podoshviʼ gor k vostoku ot Andijana karavan tak zasiʼpalo snegom, chto iz nadsmotrshʼikov spaslis tolko dva cheloveka” (str. 15).

Tarjimonning lugʻat sohasida oqsashi ham asl nusxa voqeasini notoʻgʻri talqin qilish sababchisi boʻlarkan…

BILIK KULGU – BILIM KULGISI…

Alisher Navoiyning “Siroj ul-muslimin” asari mutolaasi davomida “bilik kulgu” birikmasiga duch kelib, lol boʻlib qoldim.

Oʻrinsiz, bevaqt, qattiq kulgini “qurbaqa savtiga” oʻxshatgan Alisher Navoiy nahotki, “Namoz ichra bilik kulgu” haqida – bilim kulgisi xususida fikr yuritsa? Bunda mantiq yoʻq-ku!

Namoz ichra bilik kulgu vuquʼi

Ki, bor aning sujudiyu rukuʼi.

Mazmuni: Namozda bilim kulgisi yuz bersa, uning sajda va rukui ham bor.

Namozda kulish mumkinmikan oʻzi? Bu qaysi fiqh kitobida bor? Navoiy namozda kulgiga erk bermoqdami? Yo bilim kulgisi ham mavjudmi?

Ushbu bayt asliyati qoʻlyozmalarini topib hijjaladim va koʻchirdim:

Namoz ichra biyik kulgu vuquvʼi

Ki, bor aning sujudiyu rukuʼi.

Biyik – qattiq; biyik kulgu – qattiq kulmoq. Darhaqiqat, namozda qattiq kulgi sarlavhada uqtirilganidek “vuzuʼ noqislari” jumlasiga kiradi.

Navoiyning “biyik” va “bilik” soʻzlarini farqlash kerak.

QOSH QOʻYAMAN DEB…

Parigoh – parilar manzili; parilar yashaydigan maskan demakdir. Agar quyidagi baytga ishonsak:

Ne boʻlgʻaykim bahori husn aro

ochilsa bir gulkim,

Tushub bir barqi ishq oʻrtansam

andoqkim, parigohe.

(Alisher Navoiy “Mukammal asarlar toʻplami” 2-jild “Navodir un-nihoya” 513-bet).

Men mulohaza qilaman: oshiq husn bahorida bir chiroyli gul ochilishini istamoqda. Bu yerda pari yoki parilar manzilining matnga daxlli joyi yoʻq-ku?

Mumtoz adabiyotdan yaxshi bahramand boʻlgan matnshunos shu matn asliyatni izlab oʻtirmaydi: baytning boshqa qismlarga daxl etmagan holda “parigohe” soʻzini arab yozuvida tasavvur etib, matn muammosini hal qilib oladi. Buning uchun u “parigohe” soʻzining bir emas, ikkita soʻz ekanligini, “g” va “k” eski yozuvda shakldosh ekanligini inobatga olib ish koʻradi va baytni quyidagicha sahih holatga keltira oladi:

Ne boʻlgʻaykim bahori husn

aro ochilsa bir gulkim,

Tushub bir barqi ishq oʻrtansam

andoqkim, pari kohe.

Pari koh – somon parchasidir. Somon parchasi va parilar manzili bir-biridan yiroq tushunchalar.

Vahob RAHMONOV,

Filologiya fanlari nomzodi

“Yoshlik”, 2014 yil 5-son