Beshyog‘och dahasi. Arpapoya, Eski O‘rda, Qoratosh hammomi, Chaqar, Yangi mahalla, Chorsu

Post Views:
177

Arpapoya Chaqardan bir muncha sharqroqdagi joylar O‘rpapoya, ya’ni «jar qobog‘ining etagi» deb yuritilgan. Chunki shahardan tashqariga joylashgan bu yerlar jarlikdan iborat bo‘lib, u yerda keyingi asrlarda tashkil topgan mahalla toshkentliklar o‘rtasida Arpapoya nomi bilan shuhrat topgan (A.Muhammadjonov). Hozirda Muqimiy nomli teatr binosidan boshlanuvchi bir ko‘chaning nomi Arpapoya nomida saqlanib qolgan.

Eski O‘rda Arxeologik topilmalarning guvohlik berishicha, XV—XVI asrlarda Toshkent janubga – Beshyog‘ochga, hamda sharqqa Shayxontohurga tomon kengayib borgan. Shu davrda Qoratosh va Olmazor mahallalari oralig‘ida yangi o‘rda barpo etilib, uning atrofi shaharning obod va ko‘rkam qismiga aylangan.

Shahar atrofi yangitdan devor bilan o‘ralgan. XVII asrning boshlarida Buxoro xoni shahar bilan O‘rdani butunlay vayron qilgan. XIX asrda u Eski O‘rda nomi bilan mashhur bo‘lgan. Eski O‘rdadan hozirgi rassomchilik kolleji binosi hovlisida o‘sha davrga xos Qoratosh hammomi xarobalari 2000 yilgacha saqlanib kelgan. Mahallaning qadimgi nomi shundan. Mahalla qariyalarining gapiga ko‘ra Toshkent xoni o‘rdasi bu hududga ko‘chgan davrda shu yerdan o‘tgan ko‘chaga tosh yotqizilgan. Mahallaning keyingi Qoratosh nomi shundan.

Qoratosh hammomi – arxeologiya yodgorligi (XV—XVI asr). 1981 yil Toshkent arxeologiya ekspeditsiyasi tomonidan Qoratosh ko‘chasida ochilgan. Qoratosh hammomi dahliz, miyonsaroy, uning asosiy o‘qlari bo‘ylab joylashgan xonalar qadimgi an’anaviy sharq hammomlari tarxida qurilgan. Devorlar ganch bilan, supa tepasidagi devorlar guldor sirli sopol parchasi bilan bezatilgan. Qoratosh hammomi shaharning nufuzli kishilarga mo‘ljallangan bo‘lib, shu yerida joylashgan o‘rda inshootlari majmuiga kirgan. Hozir hammom o‘rnida respublika rassomchilik kolleji qurilgan.

Sharqda, xususan Toshkentda hammom qurishga alohida e’tibor berilgan. O‘rta asrlarda hammom nufuzli shaxslar uchun o‘rda tarkibida, raiyat uchun jamoat joylarda qurilgan. 1865 yilda Toshkentda 8 ta hammom bo‘lgan. Chorsu mehmonxonasi o‘rnida Badalmat hammomi, Tabiat muzeyi (2005 yilgacha Chorsu bozorining shimoliy qismidagi darvoza qarshisida joylashgan bo‘lib hozir ko‘chirilgan) o‘rnida ayollar hammomi (Pushtihammom), Kaykobus arig‘i bo‘yida Muhammadqul Eroniy hammomi, Qashqar mahallasida O‘rda hammomi (Anhor kafesining orqa tomonida bo‘lib, 1966 yil Toshkent zilzilasiga qadar ishlab turgan), Ko‘kaldosh madrasasining orqasidagi Jangob arig‘i bo‘yidagi Muhammadkarimxoji hammomi, Chorsuning eski Namozgoh ko‘chasidagi Otaboy hammomi, Mahsido‘zlik ko‘chasidagi Registon hammomi (2004 yilga qadar ishlab turgan) kabilar mavjud bo‘lgan.

Chaqar qadimiy Toshkent atrofida, Chaqar nomi bilan mashhur guzarlardan biri bo‘lgan. Hozirgi davrga kelib, Toshkentning ikki manzilida Chaqar o‘rni va nomi aniq saqlanib qolgan. Biri Chig‘atoy (hozirgi Farobiy) ko‘chasi o‘rta belidan kunbotar tomonga biroz ko‘tarilgan baland tepalik ustidagi atrofni chuqur jarliklar o‘ragan mahalla. Hozir ham jarliklar bor. Ikkinchisi Chorsu bilan Beshyog‘ochni birlashtiruvchi ko‘chaning o‘rta qismida, Chuqur ko‘prik yaqinida joylashgan. Chaqar toponimi mo‘g‘ullarning Sahar qabilasi nomi bilan bog‘liq degan fikrlar bor. Tarixiy manbalarda mo‘g‘ullarning haqiqatan ham shunday qabilasi bo‘lganligi qayd etilgan. Yana turkmanlarning bir urug‘i Chaqar deb atalgan.

Toshkent metrosi trassasi bo‘ylab, “Bunyodkor”(sobiq Xalqlar Do‘stligi) bekatida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida XIV—XVI asr madaniy yodgoliklari topilgan moddiy – madaniyat qoldiqlarining guvohlik berishiga ko‘ra, “Istiqlol” saroyidan shimoliy-g‘arbroqda, shaharning chegarasiga yaqinroq joyda ilk o‘rta asrlar suvoriylardan tashkil topgan harbiy navkar-chokarlarning qal’asi – Chokardiza joylashgan bo‘lib, (tadqiqotchi A.Muhammadjonov fikricha) keyinchalik bu joyda qad ko‘targan mahalla talaffuzida mahalliy aholi Chaqar tarzida o‘zgarib yetib kelgan.

O‘rta Osiyoda ilk feodalizm davrida feodallarga qarashli bo‘lgan qurolli kuchlar guruhi chokar deyilgan. Aniqrog‘i, shaharning qal’a devoridan tashqaridagi o‘ralgan istehkom chaqar deyilgan.

Yangi mahalla Kamolon, Charxkamolon, Beshyog‘och mahallalari bilan chegaradosh bo‘lib, Bo‘rjar kanaliga tutash bo‘lgan. Mahallada shoir Habibiy yashagan. Beshyog‘och dahasining nufuzli mahallalaridan biri hisoblangan. Shu yerdan o‘tgan ko‘cha ham «Yangi Mahalla» deb atalgan. Ko‘chada 1850 yilda Abulqosim eshon madrasasi, keyinchalik janubiy-sharqiy tomoniga gumbazli qilib hammom, shimoliy tomoniga uch xonadan iborat sinchkor masjid solingan va xalq orasida Sinchlik masjid nomi bilan yuritilgan. Shimol tomonda Abulqosimning fayzli hovlisi, shuningdek, o‘g‘li Boqixon qozi va nabirasi Ma’dixon qozilarning hashamatli, naqshinkor uylari qurilgan. 1975 yilga qadar bu uy Toshkent viloyati o‘qituvchilar malakasini oshirish instituti sifatida foydalanib kelingan.

Boqixon qozi shahar qozikaloni lavozimiga ko‘tarilgan kezlari shahar tashqarisidagi mavzelariga chiqishga qiynalib qolgan mahalla ahli iltimosiga ko‘ra qo‘shimcha kichik darvoza ochdirib beradi. Darvoza mas’ulligi mahalla ahliga yuklatilganligi sababli darvoza ham Yangimahalla nomi bilan atalgan.

Chorsu Beshyog‘och dahasining qadimiy mahallalaridan biri. Mahalla sifatida XI asrda vujudga kelgan. Tikanlimozor, Chuqurqishloq mahallalari bilan qo‘shni bo‘lgan. Unga shaharning hamma darvozalaridan yo‘llar kelib tutashgan. Keyinchalik XVI asrda Ko‘kaldosh madrasasi qurilgan. 1959 yildan Oxunboboyev maydoni deb atala boshladi. Mustaqillik davridan boshlab yana Chorsu maydoni deb atala boshladi. Samarqand darvoza, Beshyog‘och ko‘cha, Beruniy hamda A.Navoiy shohko‘chalari oralig‘ida.

Qadimshunos S. Qorayev ma’lumotiga ko‘ra Chorsu qadimiy so‘z bo‘lib, zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da Chovursuq (to‘rt tomonlama) shaklida uchraydi va bozor ma’nosini anglatadi. Keyinchalik bu so‘z «Choharsu» va nihoyat «Chorsu» shakliga aylangan. Fors tilidagi manbalarda «choharbozor» – «chorbozor» degan so‘z ham uchraydi. «Suq» so‘zi arab tilida «bozor» ma’nosini anglatadi. O‘rta asr Sharq shaharlarida ikki yirik ko‘cha kesishgan joy «Chorsu» (fors tilida) deyilgan. Odatda bunday joylarda savdo rastalari, hunarmandlarning do‘konlari bo‘lgan.

Mahallada Toshkent buloqlaridan eng mashhuri Ukkosha bulog‘i, Toshkent hammomlaridan eng yirigi va shifobaxshligi bilan ajralib turadigan, Badalmat hammomining o‘rniga qurilgan Chorsu mehmonxonasi yonidagi Chorsu jarining yon bag‘rida joylashgan edi (hozir bu yerlar «JAR» sport kompleksi). Ukkosha bulog‘ining suvi shifobaxsh hisoblanganligi uchun bu yerga maxsus shiypon qurilgan va suv olib ichish uchun zarang kosalar qo‘yilgan. Yozning issiq kunlarida meshkopchilar bu buloq suvidan olib Chorsu bozorida sotib yurishgan.

Abdulaziz Muhammadkarimov
“Toshkentnoma”. 2009 yil