Atoyi – lirik shoir. U oʻz sheʼrlarida nozik xayol, sinchkov nigoh, baland did egasi ekanligini namoyish etadi. Goʻzal, esda qoladigan oʻxshatishlar, kutilmagan mubolagʻali tasvirlar yaratadi. Bir gʻazalida goʻzal yor xokisor oshiqning yuziga oyoq bosar ekan, oyogʻi ogʻriydi, “yuzing buncha boʻyradek dagʻal boʻlmasa” deb nozlanadi. “Boʻyra” – qamishdan sholchaga oʻxshatib toʻqiladigan bir ashyo. U gilam tagidan toʻshaladi, tom ustiga yopiladi. Yorning oyogʻi shu qadar nozik va goʻzalki, uning oldida oshiqning yuzi boʻyraga oʻxshaydi. Ikkinchi bir sheʼrida esa, yorini sogʻingan oshiqning koʻzidan yosh emas, daryo oqayotgani, u kipriklaridan sol yasab, shu daryoda suzayotgani manzarasi chiziladi. Shoir yorini ulugʻlovchi, fidoyilikni koʻrsatuvchi betakror satrlar bitadi. Masalan, “Begim” radifli sheʼrida u kipriklarini supurgi (“jorub”), yuzini xokandoz qilishga tayyor, yor xizmatiga olinsa boʻlgani. Hatto yor u yoqda tursin, uning farroshligiga – “qul”likka qabul qilsa ham oʻzini baxtli hisoblaydi. Atoyi yorni mana shunday yuksaklikka koʻtaradi.
Shoir yorning qaddi-qomati, yuzi, koʻzi, qoshi, sochi, kipriklari, ogʻzi, labi, xolini taʼrif-tavsif etadi. Ularni sifatlash orqali yorning goʻzallikda tengsiz timsolini chizadi. Har daqiqada oʻzining maʼshuqaga boʻlgan sevgi-sadoqatini izhor etib boradi. Oʻzini “qul”, yorni “shoh” koʻrsatish orqali bir tomondan, goʻzal yorga sevgi-sadoqatini bildirsa, ikkinchi tomondan, bu sevgining tengsizligini (“shoh” – “qul”) taʼkidlab turadi. Maʼshuqa goʻzallikda nuqsonsiz, har jihatdan mukammal bir siymo sifatida namoyon boʻladi.
Ha, maʼshuqa goʻzalligiga chek-u chegara yoʻq. Hatto, koʻplab qissalarda goʻzallik timsoli sifatida tasvirlangan Yusuf ham unga teng kelolmaydi:
Gar husn budurkim, sanga bor, kes bu tilimni,
Yusuf soʻzidin qilsam agar zarra hikoyat.
Shoirning qator sheʼrlarida real yor, dunyoviy ishq, yaʼni insonning insonga boʻlgan muhabbatini koʻrish mumkin.
Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek oʻlturur,
Gʻoyati nozikligindin suv bila yutsa boʻlur, –
baytida noziknihol qiz tasvir etilayotganiga shubha yoʻq. Sheʼrda maʼshuqa shu qadar nozik, shunchalar goʻzal qiz sifatida tasvirlanadiki, goʻyo uni bir qoshiq suv bilan yutib yuborish mumkinday. Atoyi xalq iboralarini gʻoyat yaxshi biladi va undan oʻrinli foydalana oladi. Gʻazalning matlaʼsida ham shu hol sezilib turibdi.
Shoir navbatdagi oʻxshatishni keltiradi. Maʼshuqaning bogʻ ichidagi ariq boʻyiga kelishi goʻyo jannat bogʻidagi Kavsar suvi (hovuzi) yoniga hur-u parining kelishiga oʻxshaydi:
To magarkim salsabil obina javloni qila,
Keldi jannat ravzasindin obi Kavsar sori hur.
Qizning goʻzalligi, tiniqligi, pokizaligi shunchalikki, u qoʻlini suvda yuvib tozalamaydi, balki qoʻlini yuvib suvni poklaydi:
Ul ilikkim suvdin oriqtur, yumas oni suvda,
Balki suvni pok boʻlsin deb iligi birla yur.
Oshiq suv yoqasida paridek oʻltirgan tengsiz goʻzalga qarab, hayrat bilan “suv qizi”, yaʼni suv parisining “goh-goh koʻzga koʻrinishi”ga imon keltiradi. Gʻazal maqtaʼsida shoir oʻzining ibodati ham yor husnini koʻrishning tavallosidan iboratligini bildiradi. Atoyining ushbu gʻazaligacha yor koʻngliga gʻulgʻula solgan sanam timsoli bu qadar jonli, taʼsirchan va ayni vaqtda ilohiy yoʻsinda tasvirlanmagan edi.
Jamoling vasfini qildim chamanda,
Qizardi gul uyottin anjumanda, –
matlaʼli gʻazali – shoirning badiiy yetuk asarlaridan biri. Birinchi baytda ajoyib bir manzara chizilgan: lirik qahramon – shoir gulzorga kiradi. Anvoyi gullar ochilib yotibdi. Yoʻq-yoʻq, bu shunchaki gulzor emas, gullarning anjumani – yigʻilishi, har bir gul oʻzini namoyish etadi, koʻz-koʻz qiladi. Shoir ushbu anjumanda yorning goʻzalligini taʼriflagan ekan. Gullar xijolatdan – uyatdan qizarib ketibdi. Aslida, ular qizil emas edi, maʼshuqaga qaraganda xunukroq ekanliklaridan uyalib qizardilar. Sheʼrda qizarishning oʻz va koʻchma maʼnolaridan samarali foydalanilgan. Ikkinchidan, gulga insoniy sifatlar beriladi, shaxslantiriladi. Chunonchi, gulzorning anjumanga oʻxshatilishi, gulning uyatdan qizarishi kabi. Bu tashxis sanʼatiga xos xususiyatdir. Birinchi bayt yorning jamoli taʼrifida edi. Ikkinchi bayt yorning labi va ogʻzi taʼrifida:
Tamanno qilgʻali laʼlingni koʻnglum,
Kishi bilmas oni kim, qoldi qanda.
Bu baytda koʻnglim sening laʼli labingni orzu qilgan edi, istab topolmadi, degan mazmun ifodalangan. “Laʼl”, ayni paytda, yor labidan chiqadigan iliq soʻzni ham anglatadi. Yorning labi qon kabi qip-qizil boʻlgani uchun ham qizil qimmatbaho tosh – laʼlga oʻxshatiladi. Mumtoz adabiyotda oʻymoqdakkina, kichik ogʻizli qizlar goʻzal hisoblangan. Oshiq oʻzicha yorning ogʻzini koʻrmoqchi edi. Lekin u shunchalar kichik ekanki, qayerdaligini hech kim bilmadi! Keyingi baytlarda tasvir oʻzgaradi. Taʼrif eʼtirof va shikoyat bilan almashadi. Lirik qahramon dil izhoriga oʻtadi, ishq va sadoqatini bildirishga tushib ketadi:
Chu jonimdin aziz jonona sensen,
Kerakmas jon manga sensiz badanda.
Manga ul dunyoda jannat ne hojat,
Eshiging tuprogʻi basdur kafanda.
Lirik qahramon yorini jonidan aziz tutmoqda. U dunyodagi jannatdan yor eshigining tufrogʻini afzal bilmoqda. Beshinchi baytda talmeh bor. Shoir yorini “Yusufi husn” deb taʼriflab, Yaʼqubning ahvoliga tushib qolishdan xavotir olmoqda. Yusuf haqidagi rivoyatlarga koʻra, u – Yaʼqubning sevikli oʻgʻli. Akalari bunga hasad qilib, otasi oldidan aldab dalaga olib chiqadilar va quduqqa tashlaydilar. Soʻng “Boʻri yedi!” – deb yolgʻon ovoza tarqatadilar. Oʻgʻlining hajrida yigʻlayverganidan Yaʼqubning koʻzlari koʻr boʻlib qoladi. Mumtoz adabiyotimizda Yaʼqubning ayriliqdagi hayoti “Bayt ul-hazan” (gʻam uyi) sifatida tilga olinadi. Yusuf tashlangan quduq esa, uning husni tufayli yorishib turar edi. Mumtoz sheʼriyatimizda koʻp ishlatiladigan “chohi zaqan” (iyak ostidagi chuqurcha) shunga ishora qiladi:
Solib borma meni, ey Yusufi husn,
Bukun Yaʼqubtek bayt ul-hazanda.
Oltinchi baytda “uzun” va “uzmasman” soʻzlaridagi oʻzakdosh “uz” takrorida ham xislat bor. Buni ishtiqoq sanʼati deydilar. Buning ustiga, sochdan qilingan qiltoʻr oshiqni oʻz tuzogʻiga olgani ham anglashiladi. Oshiq shu qadar xoksor va yalinchoqki, maʼshuqaning “ayogʻi qanda boʻlsa, oshiqning boshi anda”. Yaʼni u suyuklisi tashlagan qadamga bosh uradi. Bu oʻrinda zidlik – tazod sanʼatidan foydalanadi:
Uzun sochingdin uzmasmen koʻngulni,
Ayogʻing qanda boʻlsa boshim anda.
Sheʼrning maqtaʼsi gʻoyat samimiy bir tuygʻu ifodasi bilan yakun topgan: odamlar oshiqqa yuksak mansab-martabalar tilaydilar, lekin Atoyi – “sarvi ozod”ga banda, yaʼni qul. Buni u oʻzi istaydi. Shu oʻrinda qizning goʻzal qaddi-qomati “sarvi ozod” orqali berilganini koʻrish mumkin. Mumtoz adabiyotda qad hamisha sarvga oʻxshatilib kelingan. “Ozod” soʻzi lugʻatlarda tik, chiroyli oʻsgan sarvga aniqlovchi sifatida qoʻllanilgan. Umumiy maʼnosi xushqomat goʻzalga toʻgʻri keladi. Lekin bu muhim emas, muhimi sarvning “ozod”ligi bilan oshiqning “banda”, yaʼni qul ekani qarshilantirib tasvirlanayotganida:
Tilar el mansabi oliy va lekin
Atoyi sarvi ozodinggʻa banda.
Atoyi sheʼrlarida tazod – qarshilantirish sanʼatidan mahorat bilan foydalanadi. Chunonchi, “Soching chun laylat ul-qadr-u yuzing chun subhi sodiqdur” misrasi bilan boshlanadigan gʻazalida ham shu sanʼatni ustalik bilan qoʻllab, taʼsirli badiiy samaraga erishganligini koʻrish mumkin. Shoir yorning qop-qora sochini laylat ul-qadrga, oppoq yuzini esa subhi sodiqqa oʻxshatadi. Bir-birini inkor etuvchi ikki tushuncha ustalik bilan qoʻllangani uchun ham sanamning tengsiz chiroyini toʻldirishga xizmat qiladi.
Manga sensiz tirilgandin oʻlim yuz qatla ortuqdur,
Bu soʻzda, haq bilur, koʻnglum tilim birla muvofiqtur, –
deydi shoir shu gʻazalning uchinchi baytida. Samimiy iqror sheʼrning taʼsir darajasini oshirgan. Shoirning oshiqligi shu darajadaki, u maʼshuqasiz hayotdan oʻlimni afzal biladi va bu gapni chin dildan izhor etadi. Gʻazalning:
Bu kun vaslingni tark aylab, tilar jannatni zohidlar,
Berurlar nasyagʻa naqdni, bu ne nodon xaloyiqtur?
satrlarida soʻfiyona ruh yaqqol seziladi. Chunki tariqat ahli, yaʼni mutasavviflar Allohni jannatga kirish uchun emas, balki oʻn sakkiz ming olamning yaratuvchisi, butun borliqning moyasi boʻlgani uchun, jamolini koʻrish uchun sevish lozim deb hisoblaydilar. Ular qiyomatda yaxshi qismatga ega boʻlish uchun toat-ibodat qilish pora evaziga ish bitirishga oʻxshash narsadir, chin muhabbat begʻaraz boʻlishi, yaʼni oshiq hech narsa taʼma qilmay, Yaratganga koʻngil bogʻlashi lozim deb hisoblashadi. Atoyining nazdida jannatga kirish uchun Allohga muhabbat qoʻygan kimsa naqdni nasiyaga almashgan nodon kabidir. Allohning jamoli, goʻzalligi oldida jannatning chiroyi hechdir. Shu baytning oʻzini majoziy nuqtayi nazardan talqin qilish ham mumkin. Mumtoz shoirlarimizning mumtozligi ham shundaki, bir soʻz bilan bir necha maʼnoni ifodalay olganlar.
Atoyining “Hajringda, begim, oh degumdur dagʻi oʻlgum” deb boshlanadigan gʻazali ham oshiqona boʻlib, suyuklisiga muhabbatni olamdagi hamma narsadan ortiq koʻradigan oshiq holati ifoda etilgan. Shoir uchun maʼshuqa shunchaki qiz emas, balki imon ham. Negaki, lirik qahramon: “Imonim oʻshal moh degumdur dagʻi oʻlgum” deydi. Shu oʻrinda islomda har bir musulmon oʻlimi oldidan kalimayi shahodatni qaytarishi kerakligi ham hisobga olingan. U oʻlimiga rozi. Shu bois imon keltirishga ham tayyor. U: “Lo iloha illalloh” (“Allohdan oʻzga iloh yoʻq”), – deb emas, balki “Imonim oʻsha Moh (Alloh)”, – deya kalima qaytarmoqchi. Lekin sanamdan ajralishga toqati yetmaydi. Chunki inson abadiy rohatda boʻladigan jannat ham maʼshuqasiz “gʻamgoh”dir. Buni shoir shunday ifodalaydi:
Jannatdakim, el onda boʻlur zindai jovid,
Sensiz oni gʻamgoh degumdur dagʻi oʻlgum.
Oshiqning muhabbati shu qadar teran va azaliyki, u yor koʻyida oʻlib ketsa ham uning ruhi qiyomatga qadar maʼshuqaga hamroh boʻladi.
Atoyining “Mengiz yo ravzayi rizvonmudur bu?” misrasi bilan boshlanadigan gʻazalida ham muhabbat tuygʻusi tasvir etiladi. Bunda shoir malaksiymo qizning chiroyidan hayratga tushadi. U shu qadar barkamolki, undagi fazilatlar sanalgan va ularga eʼtibor qaratilgan sari oshiqning muhabbati kuchayib boraveradi. Maʼshuqaning yuzi (mengiz) jannat bogʻini esga tushirsa, ogʻzi “gʻunchayi xandon”ni yodga soladi. Qora koʻzlari qaroqchini, chiroyi esa Turkiston parisini xotirga keltiradi:
Qaroqchi koʻzlarin kim koʻrsa aytur:
“Ajab, ayyori Turkistonimdur bu?”
Qaroqchi ham molni, ham jonni olgani kabi maʼshuqa ham oʻynoqi koʻzlari bilan oshiqning jonini oladi. Yor oʻzini turfa holatlarda koʻrsatishga mohir. Shu bois farishta sifatli boʻlib ham koʻrinadi. Malohatda tengsiz sanamning xati – labi ustidagi mayin tuklar rayhon singari xush boʻy taratadi. Xullas, gʻazal toʻligʻicha parichehraning portretini chizishga bagʻishlangan. Lekin shoir qizning sirtini koʻrsatish bilangina kifoyalanmagan. U oxirgi baytda oʻzining miskin va sargardon holatini bir ogʻizgina qayd etish bilan maʼshuqaning shafqat bilmaydigan siyratini ham chizib berishga erishgan.
Atoyi maʼshuqani turli holatlarda koʻrsatishga, uning jabrini har xil nuqtalardan turib tasvirlashga mohir shoirdir. Buni:
Qon boʻldi koʻngul firoqi birla,
Kuydi jonim ishtiyoqi birla
matlaʼli gʻazali tahlili misolida ham koʻrish mumkin. Nihoyatda sodda va oʻynoqi bu gʻazalda qizning oʻxshashi yoʻq zulfi, yuraklarni oʻrtaguvchi koʻzlari, oʻqday kipriklari oʻz holicha vasf etilmay, tabiatdagi eng nodir va goʻzal narsalar bilan yonma-yon qoʻyib tasvirlanishi orqali katta badiiy taʼsirchanlikka erishiladi:
Gʻuncha sevunub toʻnigʻa sigʻmas,
Oʻxshatsam, oʻqing bashoqi birla.
Shoir nazarida, yorning kiprigi kamon oʻqining uchiga oʻxshaydi. Chunki kiprik oʻqqa ikki jihati bilan oʻxshaydi: avvalo, kiprik ham oʻqday tik. Ikkinchidan, oʻq yovni yaralasa, yor kiprigi oshiq yuragini nishonga oladi. Shu bois ochilmagan gulgʻuncha oʻzining yor kiprigiga oʻxshash ekanini eshitib, “toʻnigʻa sigʻmay” ketdi, yaʼni ochildi.
Atoyi “Netti, ne boʻldi?” radifli gʻazalida maʼshuqa achchiq-tiziqlaridan, nozlaridan hayratga tushgan oshiq holatini ifoda etadi. U yor gʻazabiga duchor boʻldi, lekin aybi ne ekanini bilmaydi. Shu bois uni savollar qiynaydi. Atoyi mumtoz sheʼriyatimizga alohida olingan inson ruhiyati tasvirini kirita bilgan shoirdir:
Ey orazi shams-u qamarim, netti, ne boʻldi?
V-ey tishlari durr-u guharim, netti, ne boʻldi?
Oshiq oʻzini gunohkor sanaydi. Ammo aybi nimadaligidan xabari yoʻq. U maʼshuqa meni rashk etayotirmikan degan oʻyga boradi:
Sen bor ekan oʻzga kishiga nazar etsam,
Chiqsun bu mening diydalarim, netti, ne boʻldi?
Lirik qahramon – chorasiz, u ishq yoʻlida qurbon boʻlishga tayyor. Shu bois qay tarzda, qanday yoʻl bilan oʻldirilishi uni koʻpda qiziqtirmaydi. Uning jon saqlash uchun yor qoshidan ketgisi yoʻq:
Gah javr bilan oʻltur meni, gah noz ila sendin,
Haqqoki, mening yoʻq guzarim, netti, ne boʻldi?
– – V / V–– V / V–– V / V––
mafʼuvlu / mafoiylu / mafoiylu / fauvlun
Hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf
Atoyi koʻngil nolishlari, ruh toʻlgʻonishlari, qalb iztiroblari tasvirini turkiy sheʼriyatga goʻzal va taʼsirchan yoʻsinda olib kirgan shoirdir. Unda samimiy tuygʻular yuksak sanʼatkorlik bilan koʻrsatilgani uchun ham hanuzgacha sheʼrxonlar qalbiga taʼsir etib kelmoqda.
“Ey doʻst” radifli gʻazal koʻp maʼnoliligi bilan diqqatga sazovordir. Undagi “doʻst”ni xilma-xil maʼnolarda tavsif va talqin qilish mumkin.
Sensiz bu jahon ayshi alamdur manga, ey doʻst,
Shodligʻi ham mehnat-u gʻamdur manga, ey doʻst.
Gʻazal boshdan oyoq doʻstga murojaat tarzida davom etgan. Dastlabki baytda lirik qahramon – oshiqning doʻstga izhori dili mujassamlashgan. U oʻzining doʻstga nihoyatda qattiq bogʻlanib qolgani, hayotni usiz tasavvur eta olmasligini ifodalashga harakat qilgan. Oddiygina bir zid maʼnoli soʻzlar aysh va alamning keltirilishi oshiq iztiroblarining mohiyatini ham, darajasini ham koʻrsatib turibdi. Ana shu tasvir usuli baytning keyingi misrasida ham takrorlangan. Natijada oshiq timsolidagi shaxs iztiroblari oʻquvchi koʻz oldida ancha yorqin va taʼsirli tarzda namoyon boʻlgan.
Lutf-u karamingni sen agar mendin ayasang,
Javr-u sitaming lutf-u karamdur manga, ey doʻst.
Keyingi baytda ham tazod faol tasvir vositasi sifatida qoʻllangan. Faqat bu yerda birinchi misradagi birdaniga ikkita soʻzning ziddi keyingi misradagi yana bir juftlikka zid holda qoʻllangan. Ayni paytda, oldingi misradagi soʻzlarning takrori shoir koʻzda tutgan maʼnoning yanada kuchaytirilishi uchun ham xizmat qilgan.
Diydor ila qoniʼ emas erdim esa, hajring
Bisyor jafo ayladi, kamdur manga, ey doʻst.
Tazodlar silsilasini istifoda etish keyingi bandda ham davom etadi. Bu yerda “bisyor” va “kam” soʻzlari shu vazifani ado etadi. Zehn solib qarasak, baytning birinchi misrasida ham zid maʼnoli soʻzlar ishtirokini ilgʻashimiz mumkin. Bu diydor va hajr soʻzlari orqali amalga oshgan. Aslida, “hajr”, “hijron” degan soʻzlar “vasl”, “visol” degan soʻzlar bilan zid maʼnolilikni tashkil etadi. Bu yerdagi “diydor” oʻsha “visol” soʻzining maʼnodoshidir. Demak, bu yerda ham sal yashirinroq tarzdagi tazod qoʻllanmoqda ekan.
Koʻnglum yuzini javr ila chun sendin uyurmon,
Oxir necha bu javr-u sitamdur manga, ey doʻst.
Toʻrtinchi baytdagi tazod sen va men olmoshlari orqali namoyon boʻlgan. Ammo asosiy urgʻu oshiqning yorga sadoqatini izhor qilish hamda buning evaziga yana oxiri yoʻq jabr va sitamlarga duch kelayotganidan shikoyat etishga tushayotgani koʻrinib turibdi.
Odamgʻa seni oʻxshata bilmonki, parisen,
Nortek yanoqing bogʻi Iramdur manga, ey doʻst.
Bularning hammasi yorning chiroyi, goʻzalligi, oʻziga xosligini koʻrsatishga qaratilgan.
Navbatdagi bayt ham shu ruhni davom ettiradi. Bu niyatga odam va pari ziddiyatini keltirish orqali erishiladi. Endi tanosib sanʼati ishga solinadi. Bu sanʼatning mohiyatini matnda oʻzaro mantiqiy aloqador boʻlgan soʻzlardan foydalanish tashkil etadi. Eʼtibor bering: yuz (yanoq) odamda boʻladi. Bu yuzning rangi anorga oʻxshash. Demak, yorning yuzida bogʻning alomatlari mavjud. Ammo shoir yorni odamlar toifasidan emas, balki pari demoqda. Parining yashaydigan joyi esa Eramda, aniqrogʻi Eram bogʻidadir. Shoir yor goʻzalligini uning yuzidayoq mujassam ekanligini aytish uchun mana shu mantiqiy silsilalardan foydalangan.
Qoʻy qissayi Jamshedni jomi ilgingdin,
Gar boʻlsa dame mulkati Jamdur manga, ey doʻst.
Oltinchi bandda tazod yoʻqlik va mavjudlikning ramziy tasviri orqali yuzaga chiqarilgan. Yoʻq narsa – “Qissayi Jamshed”, yaʼni ertak va afsonalar olami, mavjudlik esa yorning qoʻli orqali tasavvur etilayotgan “Mulkati Jam”, yaʼni mavjud hayotdir.
Ogʻzinggʻa fido jonki, tabassum qilib aytur:
“Har lahza Atoyi ne adamdur manga, ey doʻst”.
Oxirgi baytda soʻzlash navbati maʼshuqaga beriladi. Yorning har qanday gapi, oshiqqa murojaati lirik qahramon uchun mamnunlik va qanoat hissining paydo boʻlishi uchun kifoya qiladi. Vaholanki, bu soʻzlarda maqtov emas, koʻproq kinoya va istehzo mujassamlashgan. Eʼtibor bering: “ne adam”ni “mavjud emas, yoʻq” degan maʼnoda ham, “qanday odam”, “odam emas” degan maʼnoda ham tushuntirish mumkin.
Bularning barchasi Atoyining oʻzbekcha soʻz kuchi va qudratini teran his etgani, uning latofatini koʻrsatish uchun katta kuch va mehnat sarflaganini koʻrsatadi. Xuddi shu narsalar adibdagi badiiy mahoratning nihoyatda yuksak darajasi haqida ham toʻla tasavvur berib turibdi.
“Adabiyot” (Boqijon Toʻxliyev, Bahodir Karimov, Komila Usmonova. Oʻrta taʼlim muassasalarining 10-sinfi va oʻrta maxsus, kasb-hunar taʼlimi muassasalarining oʻquvchilari uchun darslik-majmua. “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent–2017) darsligidan.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/atoyi-lirikasi-haqida/