Navoiy «Nasoim ul-mahabbat» («Muhabbat shabadalari») asarida: Mavlono Аtoyi Balxda boʼlur erdi. Ismoil ota farzandlaridindur…oʼz zamonida sheʼri atrok (turkiy tilda soʼzlovchilar) orasida koʼp shuhrat tutti» , deb xabar beradi…
ATOIY G’AZALLAR, TUYUQLAR
Аtoiy (Аtoyi) 15-asr Samarqand, Buxoro va Balxda yashagan, turkcha va forchada ijod qilgan mumtoz shoir. Аlisher Navoiy «Nasoim ul-mahabbat» («Muhabbat shabadalari») asarida shoir xususida quyidagi maʼlumotlarni yozadi:
«Mavlono Atoyi Balxda bo’lur erdi. Ismoil ota (Ahmad Yassaviyning inisi Ibrohim otaning o’g’li) farzandlaridindur, darveshvash va xushxulq, munbasit (ochiq chehrali) kishi erdi. O’z zamonida she’ri atrok (turkiy tilda so’zlovchilar) orasida ko’p shuhrat tutti. Bu matla’ aningdurkim:
Ul sanamkim su(v) yaqosinda paritek o’lturur, G’oyati nozuklugindin suv bila yutsa bo’lur.
Qofiyasida aybg’inasi bor. Ammo Mavlono ko’p turkona aytur erdi.Qofiya ehtiyojig’a muqayyad ermas erdi. Qabri Balx navohisidadur…»
Atoyi devonining muqovasida va qo’lyozmaning oxirida «Devoni Shayxzoda Atoyi» deb qayd etilishi ham Atoyini shayxlar oilasidan kelib chiqan deyishga asos beradi. Navoiyning xabar berishicha, Atoyi Ulug’bek saroyi shoirlari orasida ham bo’lgan. Atoyi g’azalnavis — lirik shoirdir. Uning g’azallarida muhabbat mavzui bilan bir qatorda may ham kuylanadi. Mayda hayot zavqi, uning barcha go’zalliklari va lazzatlari vasf etiladi. May Atoyida Umar Xayyom ruboiylari va Hofiz g’azallaridagi kabi hayot timsolidir. Atoyi lirikasida xalq iboralari, ta’birlar, maqol va matallar, ertak mavzulariga oid so’zlar ko’p. G’azallarini asosan aruzning ramal bahrida yozgan; vazni yengil, misralari qisqa, so’zlari oddiy, uslubi sodda va ravon. Shuning uchun ham uning she’rlari xalq qo’shiqlariga aylanib ketgan. Atoiy tajohuli orifona, laf va nashr kabi tasvir vosita va usullari ham yaratgan. Atoyidan 260 g’azalni o’z ichiga olgan devon bizgacha yetib kelgan. Taxminan 16-asrda ko’chirilgan devonning qo’lyozma nusxasi Sankt-Peterburgda saqlanadi. Shoir g’azallaridan namunalar 1927 yilda A. N. Samoylovich tomonidan e’lon qilingan edi. (Chagatayskiy poet XV veka Atai. Zapiski kollegii vostokovedov. P. v`sh. 2. L., 1927)1948 yilda tuzilgan «Navoiy zamondoshlari» to’plamida Hodi Zarif uning 88 g’azalini nashr ettirdi. 1958 yilda esa Atoyi g’azallari devon holida chop etildi. Shoir she’riyati haqida kengroq so’z yuritgan tadqiqotchilardan biri E. Rustamov (Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. M., 1963) bo’ldi.Atoyi haqida shuningdek oliy o’quv yurtlari uchun tuzilgan darslik (N. Mallaev. Uzbek adabiyoti tarixi, T., 1963, 1965, 1976) va O’zbekiston FA Til va adabiyot instituti tomonidan chiqarilgan besh tomliklarda (O’zbek adabiyoti tarixi, 1- tom, T., (1977) maqolalar, ma’lumotlar kiritilgan.Shoir g’azallari «Tanlangan asarlar» (T., Uzadabiy nashr, 1958) dan olindi).
G’AZALLAR
* * *
Ey orazi shamsu qamarim, netti, ne bo’ldi? Ve, tishlari durru guharim, netti, ne bo’ldi?
Ko’nglum kuyarindin sanga men pand berurmen, Ey marhami jonu jigarim, netti, ne bo’ldi?
Sen bor ekan o’zga kishiga, gar nazar etsam, Chiqsun bu mening diydalarim, netti, ne bo’ldi?
Gah javr ila o’ltur meni, gah noz ila, sendin, Haqqoki mening yo’q guzarim, netti, ne bo’ldi?
Ey lo»bati shirin, seni Farhod mengizlik, Olamg’a yoyildi sevarim, netti, ne bo’ldi?
Bir zarra suchuk so’zni Atoyidin ayarsen, E lablari shahdu shakarim, netti, ne bo’ldi?
* * *
Yuzungdin gar yiroq solsam nazarni, Netarmen ko’zda bu nuri basarni.
Labingni qanda ko’rmishkim, uyottin Yeshurdi band ichinda nayshakarni.
Seni xurshed o’qug’ondin ajabtur Ki, sulton birla teng der darbadarni.
G’arib erur gadoni so’rmoq, ey shoh, So’rarlar jumla olam mu’tabarni.
Bo’yun sunsam g’amingga, ayb emaskim, Zabun aylar muhabbat sheri narni.
Raqibu zohid ohimdin kuyarlar, Bale, o’t kuydurur har xushku tarni.
Atoyi sevdi jondin qomatingni, Sevar haq biym yo’lida rostlarni.
* * *
Necha jonimg’a sendin dardu g’amdur?! Magar mehring jafo,lutfung sitamdur.
Muhiblarg’a jafo qilmoq yozuqsiz, Muhabbat yo’lida bisyor kamdur.
Manga dushvor erur sensiz tirilmak, Sanga men bo’lmasam,ey jon,na g’amdur?!
Necha jonimg’a tekding va’da birla, Kechar dunyo,vafo qil,dam bu damdur.
Ko’zung,zulfung bila og’zing g’aminda Vujudim hosili ayni adamdur.