(Қисса)
I
Магистр Андрей Васильич Коврин, ўта толиқиб кетганидан асаб дардига чалинди. У даволанишга бормади. Аммо бир куни вино олишга кетаётганида, шифокор ошнасини учратиб қолди. Дўсти унга баҳор-ёзни қишлоқда ўтказишни маслаҳат берди. Дарвоқе, Таня Песоцкая ҳам узундан-узоқ хат ёзиб, Борисовкага таклиф қилибди – меҳмон бўлиб келинг, дебди. Чиндан ҳам фурсат етиб қолибди, шекилли, бир айланиб келишга аҳд қилди.
Аввало – бу апрель ойида бўлганди – она юртига, ўзи туғилиб ўсган Ковринкага бориб, роса уч ҳафта ёлғиз яшади; йўллар селгигунча сабр қилиб, кейин собиқ васийси ҳамда устози, Россияда донғи чиққан боғбон Песоцкийникига от аравада жўнади. Ковринкадан Песоцкийлар турадиган Борисовкагача етмиш чақиримдан кўпмас дейишади, баҳорнинг ҳузурбахш қуёшида юмшоқ фойтунда юриш ҳақиқатан дилга ором бахш этди. Песоцкийлар ҳовлиси сувоғи кўчиб тушган баҳайбат устунлари, шерлар ҳайкали-ю дарвоза ёнидаги фрак кийган дарбонлари билан жуда маҳобатли кўринарди. Одми, аммо ваҳимали, инглиз русумида бунёд этилган эски боғ уйдан то дарёгача салкам бир чақиримга ёйилиб, юнг босган панжасимон илдизи ер юзига бўртиб чиққан қарағайлар қоплаган гилтупроқ нишаб қирғоққа бориб тақалади; пастда оқаётган дарё хилватида тўлқинлар жимирлаб, балиқчи қушларнинг юракни эзадиган чийиллаши эшитилади, бу гўшада завқ-шавққа тўлиб, дабдурустдан баллада ёзиб ташлагинг келади. Аммо уйнинг ёнгинасидаги ташқи ҳовлининг кўчат етиштириладиган қисми билан ўттиз ботмонча ерни эгаллаган мевазорда ҳаво айниган дамларда ҳам одамнинг кўнгли ёзилиб, димоғи чоғ бўлади. Нилуфар, камелия каби ғаройиб гулларни, турфа рангин, оқдан тортиб қоп-қора тусдаги ажабтовур лолаларгача, умуман, Песоцкий боғидагидай ранг-баранг чаманзорни бошқа бир ерда кўриш Ковринга насиб этмаган. Навбаҳор палласи чунонам барқ уриб очилган гуллар ҳозирча иссиқхонага яширинган бўлса-да, хиёбон бўйлаб очилиб ётган ёки у ёқ-бу ёқдаги тегара гулзорларнинг ўзи ҳам боғ оралаб, ўзингни нафис ранглар салтанатида юргандай ҳис этишинг учун етиб-ортади, айниқса, ҳар япроқда шудринг товланган тонгларда. Боғнинг, Песоцкий назарга илмайдиган манзарали дарахтлар экилган тарафи Ковринга қачонлардир, олис болалик дунёсида қолган эртакларни эслатади. Бу гўшада табиатга қаратилган минг турфа таҳқир, бемаъни қилғиликлар бежамасининг ҳар туридан бор! Бунда мевали дарахтлар бутаб ясалган панжаралар, эҳромсимон, терак шаклидаги нок, жўка; юмалоқ, шарсимон эман; олма дарахтидан соябон, равоқ, ванзель, қандил ва ҳатто, олхўри новдаларини кесиб, 1862 – Песоцкий илк бор боғбонликка қўл урган сана ёзилган. Бу ерда хурмо сингари танаси текис, чиройли, хушбичим дарахтга кўзинг тушса, яқинроқ бориб, синчиклаб қарасанг, қорағат ёки крижовник бўлиб чиқади. Барчасидан кўра, боғни яшнатиб, унга қайноқ ҳаёт нафаси бахш этиб турган ҳодиса, бу – тиним билмас ҳаракат. Тонг саҳардан қоронғу тунгача замбилғалтак, белкурак, челак тутган одамлар дарахт-у кўчатлар тагида чумолидай ғимирлайди…
Коврин Песоцкийлар уйига кеч соат ўнларда етиб келди. Таня билан отаси Егор Семёнич ғам-ташвишга кўмилган бир аҳволда эди. Юлдузлар чарақлаган очиқ осмон ҳам, ҳарорат ўлчагич ҳам саҳарда аёз тушишидан дарак берарди, устига-устак, боғбон Иван Карлич ҳам шаҳарга тушиб кетибди, ундан бошқа бировга ишонч йўқ. Кечки овқат устида фақат саҳарда тушадиган қиров ҳақида гап кетди ва ниҳоят, Таня ухламай, кечаси соат бирга борганда боғни айланиб, ҳаммаси жойидами-йўқми, кўриб чиқади, Егор Семёнич эса, соат учда, ҳатто ундан ҳам вақтлироқ уйғонади – мана шунга келишиб олишди.
Коврин Таня билан оқшом давомида суҳбатлашиб ўтиргач, ярим кечадан ошганда биргалашиб боққа чиқди. Совуқ тушиб қолганди. Ҳовлини тутатқи иси босиб кетибди. Егор Семёничга ҳар йили жарақ-жарақ соф даромад берадиган, савдога чиқариладиган мевалар етиштириладиган катта боғда ер бағирлаб тўшалган қора, қалин, аччиқ тутун дарахтларни қоплаб, ўша даромадларни музлаб қолишидан сақларди.
Шахмат усулида экилган кўчатлар қаддини ростлаб, бир текис саф тортган аскарларга ўхшарди, қатъий тартибда, бўйлари баравар, шохларига бир хил шакл берилганидан шундай манзара касб этгандики, ҳатто, одам уларга қараб зерикиб кетарди. Коврин билан Таня от гўнги, похол ва бошқа чиқиндиларнинг тутатқиси буруқсиган қатор оралаб аста юриб боришаркан, аҳён-аҳёнда тутун ичида шарпага ўхшаб кўринган ишчиларга дуч келишарди. Олча, олхўри ва олманинг айрим навлари гуллаган бўлса ҳам, боғ бошдан-охир тутунга ғарқ этилган эди, Коврин гулхона яқинига келгандан кейингина кўксини тўлдириб чуқур нафас олди.
– Болалик чоғимда ҳам шу боғда тутундан бўғилиб қолардим, – деди у елкасини қисиб, – аммо ҳалигача тушунолмайман, қандай қилиб тутун совуқдан асраши мумкин.
– Тутун булут ўрнини босади, у бўлмаса… – жавоб берди Таня.
– Булутнинг ўзи нега керак?
– Ҳаво булутли бўлса, саҳарда қиров тушмайди.
– Шунақами!
У кулиб юборди, сўнгра қизнинг қўлидан тутди. Қизнинг катта-катта кўзлари, ўта жиддий, совуқдан қизарган юзлари, ингичка қалам қоши, бошини ёнга буришга халал бераётган пальтосининг тик ёқаси, бутун борлиғи, озғин, хушбичим, шудринг тегмаслиги учун йиғиб олган кўйлагининг этаги ҳам йигитнинг кўнглини ийдириб юборди.
– Буни қаранг-а, катта бўлиб қолибсиз! – деди у. – Беш йилча аввал бу ердан кетганимда сиз жажжи қизча эдингиз. Шунақанги озғин, оёқларингиз узун-узун, бошяланг, калта кўйлак кийиб чопиб юрардингиз, сизни қарқара билан қўрқитардим… Вақт ўтишини қаранг!
– Чинданам, беш йил! – хўрсинди Таня. – Орада қанча сувлар оқиб кетди. Ростингизни айтинг, Андрюша, – дадил деди қиз йигитнинг юзига тик боқиб, – биздан узоқлашиб кетмадингизми? Буни нега сўраяпман ўзи? Сиз эркак кишисиз, жўшқин ҳаёт кечирасиз, сиз буюксиз… Бегоналашиб кетишингиз табиий! Аммо, нима бўлганда ҳам, Андрюша, бизни ўзингизникидек қабул этишингизни истардим. Бунга бизнинг ҳаққимиз бор.
– Ўзингизникиман, Таня.
– Чин сўзингизми?
– Ҳа, чин сўзим.
– Бугун бизникида суратингиз кўплигини кўриб ҳайрон қолгандирсиз. Биласиз-ку, ахир, отам сизни жуда яхши кўради. Баъзан мендан ҳам ортиқ суядигандай туюлади. Сиз билан фахрланади. Олимсиз, бошқалардан ажралиб турасиз, юқори мартабага эришдингиз, отам бу даражага етганингизни ўзи берган тарбиядан деб билади. Отамнинг фикрига монелик қилмайман. Майли.
Тонг ёриша бошлади, бу, айниқса, очиқ ҳавода дарахт шохларидан тутун парчалари ажралиб чиқа бошлаганда аниқ белги берди. Булбуллар сайради ва дала томонлардан беданалар питпилдиқ отгани эшитилди.
– Энди ухлаб олиш керак, – деди Таня. – Совқотиб кетдим. – Қиз йигитнинг қўлидан тутди. – Раҳмат, Андрюша, келганингиз учун. Бизнинг таниш-билишлар одми одамлар, бори ҳам кўп эмас. Бизда фақат боғ, боғ, боғ – бошқа ҳеч нарса. Дарахт танаси, яримтанаси, – кулди қиз, – апорт, ранет, боровинка, қаламча, пайванд… Бизнинг бутун умримиз боғда ўтади, ҳатто тушларимда ҳам олма-анордан бошқасини кўрмайман. Албатта, бу жуда яхши, фойдали, аммо баъзида кўнглинг яна нималарнидир тусаб қоларкан. Ёдимда бор, сиз таътил вақтида ёки шунчаки бизникига айланиб келганингизда уйимиз яна-да мусаффо бўлиб, янада ёришиб кетарди, қандилу жиҳозлар ғилофи ечиб олинарди. Ўша пайтда жажжи қизча бўлсам-да, ҳар ҳолда тушунардим.
Қиз тўлиб-тошиб сўзлади. Йигитнинг хаёлига, негадир, бутун ёзни мана шу кичкина, нимжон, гапи тугамайдиган маҳбубага хуштор бўлиб, унга овуниб ўтказиш фикри келди – иккисининг ёшида бўлиши мумкин, табиий ҳол-ку бу! Йигитнинг кўнгли эриб кетди-ю айни пайтда кулгиси қистади; у дилбар, ташвишли чеҳрага энгашиб, аста куйлади:
Онегин, яшириб не қилдим,
Татьянани телбавор суйдим…
Уйга етиб келишганда, Егор Семёнич аллақачон уйғонган экан. Ковриннинг уйқуси қочди, қария билан гурунглашиб яна боққа қайтди. Егор Семёнич басавлат, елкадор, мешқорин бўлиб, нафас қисиш дардидан азият чекарди, аммо ҳамиша жуда тез одимлардики, ортидан етиб юриш қийин эди. Юзи жуда ташвишли кўринар, доимо қайгадир шошар, бир дақиқа кеч қолсанг, бас, ҳаммаси барбод бўлади, деган ваҳимада тиним билмас эди!
– Мана, оғайни, сенга ортиқча ғалва… – гап бошлади у тўхтаб, руҳини кўтариб олиш учун. – Ернинг юзида, кўряпсанми, аёз, ернинг остида ҳарорат ўлчагич таёқчасига икки баробар чуқурроқда, илиқ… Бу нимадан?
– Тўғриси, билмайман, – деди Коврин жилмайиб.
– Ҳм… Ҳамиша билавериш мумкин эмас, албатта… Дунёқарашинг қанчалик кенг бўлса ҳам, ҳаммасини сиғдира олмайсан. Ахир, сен кўпроқ фалсафа бобида…
– Ҳа. Руҳшуносликни ўрганяпман, умуман, фалсафа билан бандман.
– Жонга тегмадими?
– Аксинча, шу билан тирикман.
– Худо ярлақасин… – деди Егор Семёнич, кейин ён соқолини силаб ўйланиб қолди. – Худо ярлақасин… Сендан хурсандман… хурсанд, оғайни…
Аммо, у бирдан бутун диққатини жамлаб, нимагадир қулоқ тутди, кутилмаганда юзи ваҳимали тус олиб, қаёққадир югуриб кетди, бир зумда дарахтларни қоплаган тутун булути ичра ғойиб бўлди.
– Ким бу олмага от бойлади, ким? – юракни ёргудек ваҳимали овоз эшитилди. – Бу аблаҳ ким, қайси жин ургур отни олмага бойлади? Худойим-ей, Худойим-ей! Ишдан чиқаришибди, совуқ урдиришибди, расво қилишибди, булғаб ташлашибди! Боғ пайхон бўлди! Боғ нобуд бўлди! Ё, Худо!
Ковриннинг ёнига қайтиб келган чолнинг юзида чарчоқ, хўрланиш аломатлари зоҳир бўлди.
– Бу лаънатиларни нима қилсанг бўлади? – деди у йиғлагудек бўлиб, қўлларини икки ёнига ташлаб. – Стёпка кечаси гўнг олиб келгач, отни олмага тушовлаб кетибди! Ўраб боғлабди, ярамас, арқон қаттиқ, олманинг танаси уч жойидан заҳаланибди. Бу нимаси! Қанча гапирсанг – шунча кам, билганидан қолмайди, кейин кўзи мўлтираб тураверади! Дорга оссанг оз!
Чол ўзини босиб олгач, Ковринни қучиб, юзидан ўпиб қўйди.
– Майли, Худо ярлақасин… Худо ярлақасин… – минғирлади у. – Бизникига келганингдан хурсанд бўлдим. Қай сўз билан айтай… Раҳмат.
Кейин у одатдагидай тез-тез одимлаб, ваҳимали қиёфада бутун боғни кезиб чиқди; собиқ шогирдига барча оранжерея, иссиқхона, тупроқсарой, яна ўзи айтганидай, юзйиллигимизнинг мўъжизасига айланган иккита асалари қутисини ҳам кўрсатди.
Улар боғни кўриб чиққунча қуёш кўтарилиб, чиройли боғни заррин нурга кўмди. Ҳаво илиб кетди. Тиниқ, ҳузурбахш, узун кунни дил-дилидан ҳис этган Коврин ширин хаёлга чўмди: ахир, май энди бошланди, ҳали олдинда худди шундай равшан, қувончли, узун кундузлари ила бутун ёз турибди, шунда бирданига кўксида бахтиёр ёшлик туйғуси жўш урди, бунақасини у болалигида, мана шу боғда чопқиллаб ўйнаб юрган чоғлари ҳис этган. У ҳам чолни қучиб, аста ўпиб қўйди. Икковлон ҳаяжон оғушида уйга қайтиб, қадимги чинни идишда, қаймоқли, тўйимли, ёғли нон билан чой ичишди – мана шу нонушта ҳам, бошқа икир-чикирлар ҳам Ковринга яна болалигини, ёшлигини эслатди. Ажойиб кайфияти билан қалбида уйғонган ўтмиш таассуротлари бир бўлиб, кўксига сиғмай, ёргудек бўлар, аммо ёқимли эди.
У Танянинг уйғонишини сабр билан кутди, сўнгра бирга қаҳва ичиб, сайр қилиб келди, шундан кейингина хонасига кириб, ишга ўтирди. У камоли диққат билан ўқир, белгилар қўяр, гоҳида очиқ деразага ёки стол устига терилган гулдонлардаги мусаффо, ҳали япроғидан шудринг нуқралари кетмаган намчил гулларга кўз ташлай деб бош кўтарар, сўнгра яна китобга эгиларди. Унинг томир-томирлари лаззатдан титраётгандай, жимирлаётгандай эди.
(Давомини журналдан ўқийсиз)
Рус тилидан ҲУМОЮН
таржимаси
2019/10
Ижтимоий тармоқларда ёйиш: