Adibning mashaqqatli maktabi

Rus adiblari orasida: “Biz hammamiz Gogolning shinelidan chiqqanmiz”, degan ibora bor. Shu gapni “oʻzbekchalashtirsak”, oʻtgan asrning 60-yillarida adabiyotga kirib kelgan avlod shoirlari “biz Gʻafur Gʻulomning”, adiblar esa “biz Oybekning, Abdulla Qahhorning toʻnidan chiqqanmiz”, desa mubolagʻa boʻlmaydi. Sabab, biz – urush va undan keyingi yillari maktabga borganlar Gʻafur Gʻulom sheʼrlari, Oybek romanlari, Abdulla Qahhor hikoyalari bilan “tanglayi koʻtarilgan” avlodmiz. U pallada Qodiriy, Choʻlpon, Fitrat degan ulugʻ ijodkorlar oʻtganini eshitgan boʻlsak-da, ularning bironta asarini oʻqigan emasdik.

Afsus, men Oybek domlaning suhbatida boʻlish baxtiga erisha olmaganman. Bunga oʻzim sababchi boʻlsam kerak. Negaki, biron marta bu ulugʻ adib eshigini taqillatib borishga jurʼat qilmaganman. Boshqa ustozim – Abdulla Qahhor esa bir qator tengqurlarim qatori mening ham ilk mashqlarimni oʻqib, xat yozgan va shu sabab Qahhor domla saboqlarini olish nasib etgan… Shunga qaramay, Oybek ishtirok etgan katta-kichik yigʻinlarda biz talabalar ham bir chekkada qisinib-qimtinib oʻtirganmiz. Oybek domla qatnashgan izdihomga allaqanday osoyishta, vazmin ruh kirgandek boʻlar, ustoz adib yirik-yirik koʻzlaridagi teran maʼno, ham viqorli, ham oʻta samimiy tuygʻu bu insonni ich-ichidan yoritib, nurlantirib turganga oʻxshar edi. Oybek oʻzining salobati bilan hammani “bosib turgan”dek boʻlar, ayni paytda uning butun qiyofasida boladek begʻuborlik ham barq urib turar edi…

Mana shu ulkan isteʼdod, tabiiylik va samimiylik adib asarlarida ham namoyon boʻladi. Zero, asar muallif qalbining koʻzgusi, yozuvchining “farzandi”.

Oybek ijodining yorqin qirralarini ham, adib bosib oʻtgan maktabning mashaqqatli va chalkash soʻqmoqlarini ham birgina “Qutlugʻ qon” romani misolida koʻrsa boʻladi. Aslida xavf-xatarga toʻliq bu maktab “saboqlari” Oybek domla tengqurlari boʻlmish ijodkorlarning hammasiga taalluqli. Bir naʼra tortsa, jahonni larzaga solishga qodir Gʻafur Gʻulom sheʼrlarida oʻqtin-oʻqtin “ulugʻ ogʻa”ning tarixiy xizmatlarini eslatib turishga majbur boʻlgani, Abdulla Qahhor eng tagdor, eng haqqoniy hikoyalarini ming bir qobiqqa oʻrab “edirish” yoʻlini izlagani bejiz emas. Zolim siyosat kechagina yoningda turgan el eʼtiqodini qozongan ijodkorlarni, haqiqiy xalq fidoyilarini “xalq dushmani” deb qirgʻin qilgan, oʻzinigina emas, bolalarini ham qamoqda chiritayotgan pallada ijod qilish qilich damida yurish bilan teng edi (mustaqillik yillarida ongi shakllangan avlod buni tasavvur ham qilolmaydi).

Mana shu doimiy xavotir koʻp yillar oʻzbek nasrining namunasi hisoblangan “Qutlugʻ qon” romanida ham sezilib turadi. Sinchiklab oʻqisangiz bu holatni anglashingiz qiyin emas. Asarning deyarli har sahifasida kambagʻal qarollar boylarning zolimligi, bu dunyoning adolatsizligi, oʻzining qorni chalaqursoqligi haqida shikoyat qiladi. Romandagi boylarning hammasi yomon: Mirzakarimboy – zolim, aldoqchi, Salimboyvachcha – qotil, Tantiboyvachcha – qimorboz, buzuq, uning otasi koʻchada zanglagan mix yotsa, tuflab uyiga tashiydigan mumsik… Oybekdek ulugʻ adib ham “Bu yozuvchi “sinfiylik pozitsiyasi”ni bilmaydi yoki bilsa ham ataylab buzib koʻrsatadi!” degan dahshatli aybnomaga yoʻliqmaslik uchun (demak, Stalin qamoqxonalarida suyagi chirimasligi uchun) aynan shunday tasvir vositalaridan foydalanishga majbur boʻlgan (ehtimol bugungi kitobxon buni bilmas, biroq hushyor oʻquvchi roman sahifalari qatida qanday vahimali “sirlar” yashirinib yotganini anglashi qiyin emas…).

Adib tabiat manzaralari – qahraton sovugʻi, saraton issigʻi, chechaklar rangi kabilar tasvirida yayrab-yashnab, emin-erkin qalam tebratadi. (Tabiat siyosatga boʻysunmaydi!) Shuningdek, oʻzbek udumlari – toʻylar, tortishmachoqlar, kuyov joʻralar boshidan un sepishlarni mahorat va ichki hayajon bilan tasvirlaydi…

Odatda, har qanday badiiy asar, ayniqsa, katta prozaik polotnoda kitobdagi odamlar qanchalik “tirik”, nechogʻli jonli boʻlishi juda muhim, aytish mumkin, hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Asar qahramoniga “jon ato etish” esa shunchaki, oson yumush emas. “Qutlugʻ qon”dagi eng tirik va shu tufayli uzoq esda qoladigan odamlardan biri – Yormat. U halol mehnati bilan roʻzgʻor qimirlatib turgan, oʻta sodda, bir qadar maqtanchoq, hovliqma odam. Asar boshida bir lavha bor. Yoʻlchi daladagi bedani oʻrishga kirishish oldidan Yormat unga bedazorni koʻrsatib, “Mana, bedam!” deb keriladi. Yoʻlchi beda yaxshi oʻsganini aytib, “Siznikimi?” deb soʻrasa, Yormat “Mirzakarimboy otasi”ning ostonasida oʻn olti yil ishlaganini, shu boisdan “seniki-meniki” degan gap yoʻqligini aytadi. Goʻyo boyning yarim davlati oʻzinikidek. Boyvachchalarning gapiga (ziyofatiga) bozordan horib-charchab qoʻy yetaklab kelganida kalla-pochaning bir ulushi oʻziga tegishidan xursand, boy toʻy qilsa, tartib saqlashga balogardon. (Goʻyo toʻy ham oʻzinikidek!) Oxir-oqibat koʻrgan karomati shu boʻladiki, koʻzining oqu qorasi Gulnorning oʻligi boynikidan chiqadi!.. Yormatning qariyb yigirma yillik mehnatiga olgan haqi esa Salimboyvachchaning islovotxonada bir kechada buzuq ayollarga sarflagan pulining yarmiga ham yetmaydi! Yormatning Gulnor oʻlimidan chekkan iztiroblari tabiiy va samimiy boʻlgani uchun ham oʻquvchini larzaga soladi…

Qizigʻi shundaki, romandagi eng jonli obrazlardan biri Nuri! U asarda koʻp koʻrinavermaydi. Biroq tirik odam sifatida kitobxonning xotirasida saqlanib qoladi. Negaki, uning xatti-harakatlari gʻoyat tabiiy. Nuri oʻn sakkizga chiqqan, sogʻlom, toʻq, boy oilada oʻsgan qiz. Uning junbushi, tuygʻulari jilovsiz. Albatta, u Yoʻlchini yaxshi koʻrmaydi. Ammo yosh, kelishgan yigitning quchogʻiga kirishni judayam xohlaydi. Bu yoʻlda ming xil bahonalarni oʻylab ham topadi. Nuri “ezuvchi” sinf vakili sifatida, salbiy obraz sifatida tasvirlangan. Biroq “salbiy”mi, “ijobiy”mi, u – tirik odam.

“Qutlugʻ qon”da yana bir bob bor. (Bitgagina, ixchamgina bob.) Unda Yoʻlchi tuhmat bilan qamoqqa tushgach, qamoqxonada Petrov degan inqilobchi “masterovoy” bilan tanishuvi tasvirlanadi, toʻgʻrirogʻi, bayon qilinadi. Petrov Yoʻlchini oʻzining “revolyusion ruhi va sevgisi bilan tarbiyalaydi” (romanda aynan shunday deyilgan). Qisqa vaqt ichida Petrov Yoʻlchining “ongini oʻstiradi”, umrida qoʻliga kitob-daftar olmagan yigitning savodini ham darrov chiqara qoladi. Ikkovlari qamoqdan qochishadi… Bayonning maʼnosi shu.

Tasavvur qiling: Oybekdek tajribali adib qamoq manzaralarini, u yerdagi muhit, temir eshiklar, insonligini unutayozgan ashaddiy jinoyatchilar, toʻnkamijoz soqchilarni aniq-ravshan tasvirlashi mumkinmidi? Qamoqdan qochib qutulish oson emas. Yozuvchi mana shu dramatik holatni yorqin boʻyoqlarda chizishi mumkinmidi? Albatta, mumkin edi! Va hatto kerak edi! Xoʻp, adib nega shunday qilmagan? Bu savolga kitobxon emas, yozuvchi sifatida javob berishim mumkin. (Agar adashsam, ustozning ruhi meni kechirsin!) Gap shundaki, asarni yaratish jarayonida bu bobni yozish niyati oʻzi boʻlmagan. Ehtimol romanning birinchi varianti (qoʻlyozma)da ham bu bob boʻlmagandir?! Soʻng kimdir yoki kimlardir romanda “ulugʻ rus xalqining mazlum xalqlar revolyusion ongini oʻstirib “odam qatoriga qoʻshishdagi” tarixiy rolini koʻrsatish lozimligi”ni “eslatib qoʻygan” yoki shunday qilmasa, “chatoq boʻlishi”ni anglatgan! Oybek domla oʻlganining kunidan “Bor-e, shuni qoʻshsam qutulamanmi senlardan!” deganu besh-olti varaqli shu axborotni qogʻozga tushirgan. “Siyosiy hushyor” munaqqidlar esa “Qutlugʻ qon”ning aynan mana shu joyini bayroq qilib koʻtarganlar! “Mana, sotsialistik realizm namunasi bunaqa boʻladi!” deb ayyuhannos solganlar. Donishmand Oybek esa indamay kulimsirab qoʻya qolgan. “Sotsialistik”mi, “nosotsialistik”mi, chinakam realizmni, hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanishini romanning boshqa talay sahifalaridan topish mumkin.

Gulnor boʻynidan bogʻlangandek boʻlib Mirzakarimboyga erga tegadi. Boyga tegadi va yoshi yetmishni qoralagan choldan… homilador boʻladi! Mana shu – haqiqiy realizm! Isteʼdodi oʻrtacharoq yoki hayotni teran bilmaydigan yozuvchi boʻlsa, Mirzakarimboyning yosh qizga uylanishini yarim kalaka tarzida tasvirlab, sharti ketib, parti qolgan cholni “masxara” qilishi yoki Gulnorning boʻyida boʻlishini umuman oʻylab koʻrmasligi ham mumkin edi. Oybek esa bunday qilmaydi. Albatta, adib Gulnorning homilador boʻlishi uning oʻlimi uchun hukm ekanini, boyning oʻgʻil-qizlari, kuyov-kelinlari meros vasvasasi uchungina yosh “ona”dan qutulish yoʻlini izlashi muqarrarligini bilgan. Bu esa romandagi voqealar oqimining mantiqiy rivojiga xizmat qilgan. Ammo Gulnor boʻyida boʻlganini anglagan holatni shu qadar teran, psixologik aniq tasvirlagan, buni faqat katta sanʼatkorgina eplay oladi.

Gulnor tasodifan xizmatkorlar yashaydigan xonaga kirib qoladi va qoziqqa ilingan, chang bosgan eski doʻppiga koʻzi tushadi. Bu Yoʻlchining doʻppisi ekanini eslaydi va doʻppining changini qoqib, bagʻriga bosadi, koʻzlariga surtib oʻpadi… Haqiqiy ayol psixologiyasi! Biroq uning dardli onlari bu bilan tugamaydi. Mana, oʻsha holatning davomi:

“Tashqarida kaptarlarning “gʻu-gʻu”si, chumchuqlarning chirqillashidan boshqa tovush yoʻq… Gulnor birdan choʻchib ketdi: qornida bir nimaning sezilarli ravishda urganini tuydi… Darrov angladi: u homilador! Shu onda qaltiragan, oyoqlarida qitday kuch qolmagan kabi yerga yiqilayozdi… Koʻz oldi qorayib, borligʻini ogʻriq-alam siqib oldi… Boshida horgʻin, parishon fikrlar uchdi. “Baxtsiz bola! Tezgina dunyoga qadam qoʻyib, dadangning nabiralari, evaralari ketidan pildirab yugurmoqchimisan? Mana men – onang seni unutibman! Oʻz borligʻingni oʻzing bildirding. Mirzakarimboyning bolasi, uning evarasidan ham kichik bolasi!”

Ikkita oʻta dramatik holat – sevgan kishisini (qamoqqa tiqilgan Yoʻlchini) qoʻmsash va chol Mirzakarimdan bolali boʻlganini dafʼatan his etishni bir vaqtda tasvirlash tagida chuqur, juda chuqur maʼno yotadi. Bunday holatni aynan shu tarzda tasvirlash uchun yirik sanʼatkor boʻlish kerak.

Oybek domlaning tili sodda va jozibali, nihoyatda tabiiy. Romanni qayta oʻqishda bir narsaga eʼtibor berdim. Yozuvchi butun boshli asar davomida “va” degan bogʻlovchini, nari borsa, toʻrt yoki besh marta ishlatgan ekan. Shunda ham muallif tilidan. Asar personajlari esa gap orasida biron marta “va” demaydi. Juda zarur boʻlib qolsa “ham” degan bogʻlovchini ishlatadi. Nihoyatda tabiiy jarayon! “Va”ni arablar koʻp takrorlaydi. Oddiy oʻzbek esa (“oddiy” emas, “nooddiy”, yaʼni til bilimdoni ham) jonli suhbatda “va”ni deyarli ogʻziga olmaydi… Bu gʻalati holatga eʼtibor berganimning sababi asardagi odamlar tiliga ataylab yoki “shunchaki chiroyli boʻlsin”, deb “va”ni solib qoʻyish asarning tabiiyligini buzishini bilaman.

Bu – shunchaki yoʻl-yoʻlakay kuzatuv… Romanda bir qarashda oddiy, ammo kitobxon xotirasida muhrlanib qoladigan gʻalati epizodlar bor. Mana, shunday holat. Salimboyvachcha zahar solgan taomni ichgan Gulnor oʻlim bilan olishib yotibdi. Shunda shoʻrlik ona – Gulsumning esiga bir “dori” tushadi. U qayerdadir eshitgan. Zahar ichgan odamga qoʻy qumalogʻini suvga ezib ichirilsa, davo boʻlarkan! Gulsum zinalardan dumalab tushib ogʻilxonaga yuguradi va bir kaft qoʻy qiyini kosaga ezib Gulnor tomon oshiqadi…

Oʻlim toʻshagida yotgan farzandining joniga ora kirish uchun har narsaga tayyor ona holatini bundan teranroq tasvirlash qiyin.

Xullas, Oybek domla ijodini sinchiklab oʻrgangan kishi bu ulkan adib naqadar mashaqqatli ijod maktabini oʻtagani, dilidagi armonlarning koʻ-oʻ-oʻp qismini qogʻozga toʻkolmay hasratda ketganini, biroq zamona zaylining zugʻumlariga qaramay, kitoblarida qator-qator insonlarga “jon ato” qilganini, Qahhor domla iborasi bilan aytganda, oʻzbekning “adabiy oilasi”ni boyitishga katta ulush qoʻshganini tushunadi.

Oʻtkir Hoshimov