Abdusaid Koʻchimov

Ilk mashqlarini maktabda – Oʻquvchilik partasida xabar va maqolalar yozishdan boshlagan Abdusaid Koʻchimovni maktabdoshlari “muxbir bola” deb atar edilar. Chunki uning lavha va xabarlari tez-tez gazetalarda chiqib turardi. U aʼlo oʻqish, jamoat ishlarida faol qatnashish bilan birga, adabiyotni jondildan sevar, “Oʻzbek xalq ertaklari”, “Alpomish”, “Goʻroʻgʻli”, “Tohir va Zuhra”, “Uchar gilam”, “Gulliverning sayohatlari”, “Temur va uning komandasi”, “Shum bola” singari kitoblarni qoʻldan qoʻymay oʻqirdi. Adabiyotga boʻlgan muhabbat uni, oʻrta maktabni 1967-yili tamomlaganidan keyin, Toshkentdagi Nizomiy nomidagi pedagogika institutiga yetaklab keldi. U 1968–1972-yillarda mazkur institutning (hozirgi universitet) oʻzbek tili va adabiyoti fakultetida tahsil oldi.

Institutda oʻzbek va jahon adabiyoti durdonalari bilan yanada chuqurroq tanishdi. Ulkan adiblar ijodi unga mahorat maktabi vazifasini oʻtadi. Bu yozuvchilardan haqqoniy qiyofa yaratish, jonli xarakter chizish, qiziqarli badiiy usullar bilan bolalarni katta hayot ichiga olib kirish yoʻllarini oʻrgandi. Soʻzning sehrli kuchini his qildi. Ehtimol, ushbu hodisalar boʻlajak shoir va adibning tuygʻulariga yanayam kuchliroq gʻulgʻula solgandir.

Abdusaid Koʻchimovning mehnat faoliyati 1972-yilda “Oʻqituvchi” nashriyotida musahhihlikdan boshlandi. Ushbu nashriyotda olti oy ishlaganidan keyin, bolalarning respublika gazetasi “Tong yulduzi”ga adabiy xodim boʻlib ishga oʻtdi va 1984 yilgacha ana shu gazetada boʻlim mudiri, masʼul kotib vazifalarida mehnat qildi. Gazetachilik ishi Abdusaid Koʻchimov qalamini charxlab, adabiy ishga yoʻllabgina qolmadi, balki keng hayot ichiga olib kirdi, bolalar dunyosi, ruhiy olami bilan doʻstlashtirdi. Hayotiy kuzatishlar yangi mavzu, yangi material berdi. Bu yillar ijodkorning tarjimayi holida hayotni oʻrganish, anglash, tushunish va adabiyot sirlarini egallash davri boʻlib qoldi, deyish mumkin. Gazetachilik ishi yuzasidan tez-tez safarlarga chiqqan qalamkash respublika shahar va qishloqlarini kezdi, yirik qurilishlarda, maktablarda boʻldi. Oʻzining boʻlajak qahramonlari bilan yaqindan tanishdi. Shu tariqa uning asarlarida odobli, aʼlochi, mehnatkash, tirishqoq va ayni paytda, oʻjar va shoʻx bolalarning xilma-xil qiyofalari paydo boʻldi. Ana shunday asarlardan biri “Mening Oʻzbekistonim” dostonidir. Doston bolalar adabiyotidagi tipik usullardan biri – sayohat janrida yozilgan. Dostonda mamlakatda sodir boʻlayotgan voqea va hodisalar Bobo bilan Nabiraning xayolan qilgan sayohati vositasida juda qiziqarli hikoya qilinadi. Bu doston 1979-yilda alohida kitob – albom shaklida nashr etildi.

Tinimsiz izlanishlar, hayotdan va ustozlar ijodidan oʻqib oʻrganishlar Abdusaidga ijodda oʻz ovozi, oʻz yoʻlini topib olishga imkon yaratdi. Shoirning uchinchi kitobi – “Toshburgut” (1981 yil) Abdusaid Koʻchimovning maʼlum kamolotga yetganiga dalolatnoma boʻldi, deyish mumkin.

“Toshburgut” toʻplami bilan tanishar ekansiz, shoirning har doim bugungi kichik kitobxonning nafis didiga mos sheʼrlar yozishga intilayotganiga guvoh boʻlasiz. Shu bois uning kichkintoylar bilan muloqoti samimiy dildan kechadi.

“Maqtanchoqlar”, “Mish-mishvoy”, “Inoqlar”, “Yolgʻonchi-sayohatchi”, “Jazo”, “Suflor” sheʼrlarida yuksak yumor bilan birga bolalarda uchraydigan sodda mugʻambirlik, maqtanchoqlik, oʻyinqaroqlik ajoyib mahorat bilan tasvirlanadi. “Suflor” asari ana shu jihatdan eʼtiborli.

Sheʼr bir sinfdagi oddiy va hayotiy voqea zaminiga qurilgan. Bayram arafasida bolalar sinfda pesa qoʻymoqchi boʻladilar. Rollar taqsimlanadi. Birov ot, birov chol, yana birov quyon. Barcha rollar taqsimlab boʻlingach, oʻqituvchi:

Sahnada oʻz soʻzidan

Adashgudek boʻlsa kim,

Unga parda ortidan

Xolis yordam beruvchi,

Bilmay qolgan soʻzini

Sekin aytib turuvchi,

Suflor kerak, –

deb qoladi. Muallimning gapini eshitgan bolalar yoppasiga Hakim degan bolaga qaraydilar.

Negaki, oldingi partada oʻtiradigan Hakimjon doskaga chiqib adashib qolganlarga doimo beminnat yordam koʻrsatar, pichirlab adashganlarga aytib turar edi…

Bu sheʼrdagi hajviy yumoristik xislat xuddi malham singari shifobaxsh kuchga ega boʻlib, “Mish-mishvoy”da yana ham boʻrtibroq namoyon boʻladi. Shoir bu asarida har xil yolgʻon mishmishlarga ishonish xunuk oqibatlarga olib kelishi muqarrarligini sodda misralarda, aniq misollar vositasida ishonchli va taʼsirli ifodalaydi.

Mish-mishvoy oʻzi

Tugʻilar qayda?

Hurmat va ishonch

Yoʻqolgan joyda.

Koʻzga koʻrinmas Mish-mishvoyning gʻiybatlariga laqqa tushib, bir-birlari bilan yoqalashishgacha borgan bitta sinfdagi bolalar oxiri ana shunday xulosaga kelishadi. Ishonch, sadoqat bilan yashash hayotning asosiy mazmuni boʻlmogʻi zarurligi bu sheʼrda badiiy ifodalanadi.

Kitobxonni ham kuldirish, ham oʻylatish har kimning ham qoʻlidan kelavermaydi. Buning uchun isteʼdoddan tashqari tabiiy mahorat ham boʻlishi lozim. Abdusaid Koʻchimov sheʼrlarida quvnoq yumor, nafis misralar koʻp. Shoirning qahramonlari hazil-mutoyibani sevuvchi, shoʻx bolalardir. Mana ulardan biri:

“Qagʻ” etmasam qish kelmaydi, – deydi qargʻa,

Qichqirmasam, tong otmaydi, – deydi xoʻroz.

Men boʻlmasam, doim futbol komandamiz,

Yigʻlab-yigʻlab yutqizadi, – deydi Oʻroz.

(“Maqtanchoqlar”)

Yoki:

Maktabda hamma meni

Qoʻrqmas bahodir deydi.

Katta-kichik har kuni

Faqat gʻamimni yeydi.

Bu ishlarda hamma vaqt

Suyanaman kuchimga.

Lekin ularni faqat…

Bajaraman ichimda.

(“Jasur bola”)

Kichkintoylarning oʻziga xos maʼnaviy olamini tiniq aks ettiruvchi bunday misralardagi quvnoq kayfiyat darrov boshqalarga ham yuqadi. Bunday sheʼrlarni oʻqigan bolada oʻzidagi va boshqa tengdoshlaridagi yaxshi-yomon xislatlarga munosabat uygʻonadi, kamchiliklarga qarshi nafrat, yutuqlarga nisbatan muhabbat paydo boʻladi. Shoirning “Men gʻiybatchi emasman” asari bu fikrimizga yorqin misol boʻladi. Sheʼrda gʻiybatchilik – illat ekani, aslida bu illatga qarshi boʻlgan bola tilidan gʻoyat ishonchli va taʼsirli tarzda bayon qilinadi:

Men gʻiybatchi emasman,

Gʻiybatga yoʻq toqatim.

Jahlim chiqib ketadi,

Viji-viji qilsa kim, –

degan bola “gʻidi-bidichi” bolalarni fosh qilaman deb oʻzi ham ularning qatoriga qoʻshilib ketganini sezmay qoladi va oʻzi ham zoʻr gʻiybatchi ekanini oshkor qilib qoʻyadi.

Abdusaid Koʻchimovning ijodi bilan tanishar ekansiz, uning asarlarida bola xarakterining shakllanishida oila, jamoa va doʻstbirodarlarning roli muhim ekanini koʻrsatish alohida oʻrin egallashini koʻrasiz. Aksariyat asarlarida bolalarning ijtimoiy hayotda oʻynaydigan roli batafsil tilga olinadi, tahlil va tasvir etiladi. “Biz oʻn yetti oʻrtoqmiz”, “Uch doʻst, Ali bobo va anzur piyoz haqida ballada”, “Yer – boyliklar onasi” kabi sheʼrlari xuddi shunday xususiyatga egadir. Ularda baxtning kaliti mehnat ekanligi shunchaki bayon qilinmaydi, balki mehnatsiz, qiyinchiliklarni yengib oʻtmasdan hech narsaga erishib boʻlmasligi bolalarbop badiiy boʻyoqlarda mahorat bilan tasvirlanadi. Dangasalik va ayyorlik bilan doʻstlik qadrini yerga urish, mulohazasizlik, maqsadsizlik va maslaksizlik oxir-oqibat xunuk oqibatlarga olib borishi qoralanadi. Shoirning “Chanoq” dostonini oʻqigan kishi bunga yana bir karra ishonch hosil qiladi.

Dostonda bitta brigada boʻlib mehnat qilayotgan paxtakor bolalar faoliyati qalamga olingan. Doston qahramonlari – Qoʻchqor, Alisher, Oysuluv, Dildora va boshqalar ota-bobolari kasbi – paxtachilik sirlari, mashaqqatlari dardi bilan yashaydilar. Asarda kitobxon eʼtibori mehnat kishini bolalikdan chiniqtirishi, dadillikka undashi, har turli yot qusurlardan xalos etishi, ayni vaqtda bolani hayotiy muammolar, paxtachilikning mashaqqatlari, goʻzal tabiatni asrab-avaylash kerakligiga qaratiladi.

Sheʼriy ertak bolalar adabiyotining eng ommaviy janridir. Yaxshi ertak yoki afsona jajji yuraklarga tez taʼsir koʻrsatadi. Ularning qalbida ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat tuygʻularini uygʻotadi.

Abdusaid Koʻchimovning “Yosuman”, “Toshburgut”, “Vulqonlar” kabi ertaklari adolat, doʻstlik kabi insoniy tuygʻular talqiniga ayricha yondashilgani bilan xotirada muhrlanadi, oʻquvchi qalbini junbushga keltiradi. Binobarin, yosh avlodni chin odamiylik ruhida tarbiyalash, jamiyatga munosib kishilar qilib kamol toptirishdek muqaddas mavzuda asar yaratish har qaysi qalamkashning birinchi vazifasidir.

Shoir oʻzining “Chaman” dostonida mazkur vazifani yana bir karra goʻzal bir shaklda ado etgan. Tarixiy mavzudagi mazkur yirik asar yosh kitobxon qalbida vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, dushmanlarga qahr-u gʻazab uygʻotishi bilan yuksak hayotiy va badiiy ahamiyatga molikdir.

Ijodkorning faoliyatida bolalar uchun yozilgan qissalar va hikoyalar, ayniqsa, muhim oʻrin egallaydi. Uning “Mening yulduzim”, “Halqa”, “Baland togʻlar” kabi kitoblaridan oʻrin olgan asarlari yuksak badiiy salohiyati bilan yoshlar nasrini bezab turadi. Bu asarlarni inson xarakterini yaratishdagi betakror mahorati bilan ham oʻzbek nasrining eng sara namunalari, deb bemalol aytish mumkin. Shunday xususiyatlari uchun ham adibning bir qator hikoya va qissalari, sheʼrlari jahondagi koʻpgina xalqlar tiliga tarjima qilindi. Xitoyda uning ikki kitobi “Halqa” (1993-yil) va “Hayot hukmi” (2000-yil) nomlari bilan nashr etildi. “Boychechak” hikoyasi, “Baland togʻlar ostida” qissasi asosida koʻp seriyali badiiy filmlar yaratildi. 1987-yilda chop etilgan “Halqa” kitobi Gʻafur Gʻulom nomidagi mukofotga sazovor boʻldi. Tabiat mavzusida yozgan asarlari uchun esa 1984-yil YUNYeSKO mukofoti bilan taqdirlandi.

Adibning barcha nasriy asarlariga xos boʻlgan yana bir fazilat bor. Bu kattalar va kichiklar, otalar va bolalar oʻrtasida azaliy munosabatlarning nozik qirralarini oʻta sezgirlik bilan idrok etish va badiiy qiyofasini topa bilishdir. Muallif oʻz asarlarida hamisha hayotiylikka, tabiiylikka intiladi. Hech qachon voqealarni toʻqib chiqarmaydi, toʻqimalik ham hamisha oʻta tabiiy tasviri bilan asar qahramonlari qoniga singdirib yuboriladi. Misol uchun “Oʻgʻil” hikoyasini eslaylik. Hikoya qahramoni Avaz ismli oddiy qishloq bolasi. Uning otasi bir zamonlar oʻzbek xalqi boshiga mislsiz kulfatlar keltirgan mashʼum “Paxta ishi” boʻyicha olib borilgan tekshiruvda nohaq qamalgan. Bola hayot murakkabliklarini tushunishga hozircha qodir emas. Shu boisdan u otasi “ikki tonna paxtani qoʻshib yozgani uchun”, degan kattalarning aldoviga ishonadi. Otasining “kamomadi”ni qoplash va ozodlikka chiqib olishiga yordam berishga astoydil bel bogʻlaydi. Ertadan kechgacha, hatto kun-u tun, yomgʻir tinmagan ezgin damlarda ham paxta teradi. Lekin tergani ikki tonnaga yetganda haqiqatni biladi. Nishonboy tabelchiyam, Suvon traktorchiyam aldamchi ekanini anglaydi. Begʻubor bolaning ruhiy dunyosi ostin-ustun boʻlib ketadi. “Yolgʻonchi! – dedi kutilmagan nohaqlikdan yurak-bagʻri oʻrtanib ketgan Avaz, – Hammangiz aldamchisizlar, aldamchi! Aytaman, hammangizni otamga aytaman! Ota, otajon! – Bola keskin burildi-yu, izillab yigʻlagancha yomgʻir sim-sim yogʻayotgan kimsasiz dala boʻylab yugurib ketdi…” Hikoya ana shunday diloʻrtar satrlar bilan yakunlanadi. Bolaga hech qachon yolgʻon soʻz aytmaslik kerakligi, uning murgʻak qalbiga yolgʻon sigʻmasligi va har qanday yolgʻon uning ruhiyatiga putur yetkazishi hikoyada oʻz ifodasini topgan.

“Boychechak” hikoyasida esa ana shu gʻoya yanada chuqurroq talqin etiladi. Bu asarning sujeti ham oddiy va sodda: qishloqdagi anʼanaga koʻra har yili erta bahorda “Boychechak” qoʻshigʻi aytiladi. Boychechakni birinchi boʻlib topib kelganlar doimo boshqalar oldida ayricha ehtiromga ega boʻladilar. Qoʻzivoy ismli mittigina bola bu yil ana shu hurmatga sazovor boʻladi. Togʻasi unga “Boychechak” keltirib beradi. Sevinib ketgan bolalar toʻplanishib, yarim tunga qadar uyma-uy “Boychechak” qoʻshigʻini aytadilar. Odatga koʻra, tushgan pul hammaga teng boʻlinishi, boychechak egasiga esa koʻproq berilishi lozim edi. Ammo joʻraboshi – Murod chilim Qoʻzivoyga hammadan kam pul beradi. Boshqa bolalar nohaqlikni sezgan esalar-da, avvaliga jim kuzatib turishadi. Biroq Qoʻzivoy pulni otasi urushda halok boʻlgan, onasi koʻpdan buyon betob boʻlib toʻshakda mixlanib yotgan doʻstiga bermoqchi ekanini bilishgach, chidab turisha olmaydi. Nafaqat bolalar, hatto Murod chilimning oʻzi ham qilmishidan pushaymon yeydi va boshqalardan berkitib, paytavasi orasiga yashirgan chaqalarni oʻrtaga tashlaydi. Bolalar hamma pulni olib, onasi bemor boʻlgan Usmonlarnikiga qarab yoʻl olishadi. Uyat va or-nomusdan ezilgan joʻraboshi hamrohlarining koʻziga tik qarashga botinmay oʻzini zim-ziyo tun qaʼriga uradi.

Hikoya quyidagicha yakun topadi:

“ – Oʻzidan koʻrsin, – dedi bolalardan biri. Bahrilla pullarni shu holicha gazetaga oʻradi. Bolalar eng quvonchli xabarni yurtdoshlariga yetkazishga oshiqayotgan elchilardek, gʻuvullab Usmonlarnikiga joʻnashdi. Oldinda pildirab ketayotgan Qoʻzivoyning shodligi ichiga sigʻmasdi. Uning xayolida qoʻlidagi boychechak mashʼal singari hammalarining yoʻlini yoritayotgandek tuyular va shuning uchun ham qoʻlini baland koʻtarib ketib borardi”.

Koʻpchilik eʼtibor bermaydigan shunchaki voqeadan gʻoyat ulkan xulosalar chiqaruvchi bunday barkamol asarlar bolalar adabiyotida uncha koʻp emas. Bu hikoya yuksak badiiy mahorat mevasi boʻlgani uchun ham adabiyotimiz xazinasidan munosib oʻrin egallaydi.

Adibning “Qochoq”, “Halqa”, “Ishqibozlar” kabi hikoyalari ham oʻzbek bolalar adabiyotida yaratilgan eng sara asarlar qatoriga kiradi.

Abdusaid Koʻchimovning qissanavislikda erishgan muvaffaqiyatlari, ayniqsa, havas qilgulikdir. Ijodi kamolot bosqichiga koʻtarilib borgan sayin, mahorati ham yarqirab borgan yozuvchi hozirga qadar “Qayta tugʻilgan bola”, “Baland togʻlar ostida”, “Oq kaptarlar oroli” kabi yirik asarlar yaratdi. Bu asarlar bolalarning kichkina dunyosi orqali ulkan hayotni koʻrsatishi, samimiyligi, har bir soʻz, ovoz va rangga shakl va timsol bera oluvchi qudratga egaligi bilan dilni oʻziga rom etadi.

Bugungi kunga kelib oʻn beshdan ortiq kitob muallifi boʻlgan Abdusaid Koʻchimov nafaqat bolalar, ayni chogʻda kattalar adabiyotining ham koʻzga koʻringan ijodkorlaridan biriga aylandi. Uning “Ikki bahor”, “Umid daraxtlari”, “Qiyofa”, “Yosuman”, “Koʻzlarimning qarogʻidasan”, “Muhabbat bogʻlari”, “El suv ichgan daryolar” kabi kitoblarini barcha yoshdagi oʻquvchilar sevib oʻqishmoqda.

Mamasoli JUMABOYEV

Boʻlim dotsent T. Shermurodov bilan hamkorlikda yozilgan.

“Bolalar adabiyoti” (Oʻqituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013) darsligidan