Adabiy asar – til hodisasi

Yozuvchi Ahmad AʼZAM bilan suhbat

– Ahmad aka, oʻzbek nasrining bugungi mavqei haqida gaplashsak. Yaxshi bilasiz, oʻtgan asrning 90-yillarigacha kimdir biror qissa yozsa mashhur boʻlib ketar edi. Ne tongki, oʻshalarning ayrimlarinigina bugun yodga olamiz. Ikki yil burun Yozuvchilar uyushmasi yigʻinida jonkuyar mutaxassislardan biri Mustaqillik yillarida yuz yigirmadan ortiq roman chiqqanini taʼkidlab, ularning roʻyxatini taqdim etdi, buning ustiga majlis qatnashchilariga shu yoʻriqda anketa savollariga javoblar yigʻdi. Tabiiyki, roʻyxatdagi asarlarning aksariyatini adabiyotchilar ham, yozuvchilarning oʻzlari ham oʻqimagan boʻlib chiqdi. Hayronman, hozir oʻqimaslik moda kasallikka aylanib qolmadimikan?

– U paytlari… boshqa narsa ham bor edi – katta asar yozishga, eʼlon qilishga uncha-muncha odamning haddi sigʻmas, qissani ham nasrning ravish-yoʻnalishlarini yaxshi oʻzlashtirgan, poetikasini his qila olganlar yozgan, bu ham avvalo muallifning malaka chigʻirigʻidan oʻtib, jamoatchilikning yaxshi kutib olishiga shuuri yetgani taqdirda eʼlon qilinar edi. Togʻay Murod, Murod Muhammad Doʻst kabi u paytlari yosh adiblarning qissalari tili, badiiyati, poetikasi bilan yarq etib koʻzga tashlangan. Adabiyot oldida, Soʻz oldida masʼuliyat juda katta, keyin asarning har bir jumlasi, har bir soʻziga qaraydigan Vahob Roʻzimatov kabi qahri qattiq sinchilarining nazaridan qolish, bemaza yozibsan deb zahrini sochadigan Mahmud Saʼdiy kabi tahrir pirlariga roʻpara boʻlish doim kun tartibida turar edi. Yoshlarning oʻz adabiy davrasi ham yaxshigina hakam, yangi chiqqan asar avvalo shu davraning oʻzida muhokamadan oʻtar, bemaza narsa bosilib qolsa, oʻqigan odamga ham xuddi behurmatlikka uchragandek taʼsir qilar edi. Shuning uchun ham oz va soz yozilgan aksariyat asarlar. Adabiy tilimiz martabasi ortgan, boʻshroq yozadigan yosh yozuvchilarning asari ham ishlov berilmay, puxta tahrirsiz chiqmas edi. Adabiy tilimizning katta rivoj bosqichi ham shu davrda kechdi. Ha, darvoqe, hozir bir nechta yozuvchilarimizning yozganlarini eʼlon qilmayotganlari sababi ham shunga kelib taqaladi – bugun tekin tahrir qilib beradigan zahmatkash “mardikor”lar zamoni oʻtdi. Koʻp narsalar qanday yozilgan boʻlsa, shunday chiqib ham ketyapti. Buning bir yaxshi tomoni ham bor: sheriklikka sunʼiy asar yaratilmaydi. U davrlarda, ochiq gap, baʼzi yozuvchilarimiz romanlari ham uning ustida nashriyotdami, redaksiyadami yetti bukilib ter toʻkishi bilan qatorga kirardi. Qanday yozgan boʻlsa, shunday eʼlon qilayotganlarning misi oʻz-oʻzidan chiqyapti, bularning tili pala-partish, tozalanmagan, albatta bunaqa asarni qoʻlga olgan kitobxonning umuman kitobdan koʻngli qoladi.

Til masʼuliyatining yoʻqolishi soʻz sanʼatiga yaqin ham kelmaydigan narsalarni urchitib yubordi. Toʻgʻri kelgan odam xayoliga kelgan narsani yozyapti, qoʻlbola rivoyatlardan tortib qotirma romanlargacha. Ilonning nimaligini bilmagan bolakay chaqishidan qoʻrqmay ushlayveradi, tarix nima, unda haqiqatan nimalar kechgan, odamlar qanday yashagan, ruhiyati qanday boʻlgan, qanaqa shevayu ohanglarda gaplashgan, buni oʻylab ham oʻtirmay, bir manbani oʻqisa, shunga suyanib yoki “badiiy” koʻchirib, “borodurman-kelodurman” degan yasama “tarixiy” tilda jild-jild romanlar ham yozib tashlanyapti. Mayli, yozsinlar, shu yozganlari hujjat, manba asosida boʻlsa kerak, ularning maʼrifiy qimmati ham bor, lekin tadqiqot desinlar, izlanishlar, taassurotlar desinlar, lekin roman deb janrning obroʻsini toʻkmasinlar.

Yoshlar oʻqimaydi, deymiz – shunaqa narsalarni oʻqiydimi? Oʻzimizning ham saviyasi past narsalarga koʻzimiz nurini ketkizishdan boshqa yumushimiz yoʻqmi? Axir, oʻqiydigan narsani oʻqiymiz-da. Menga, ochiq gap, asarning boshlanishidan yarim sahifa, hattoki, birinchi jumlasini oʻqib koʻrish kifoya, tortsa – kalla tashlab oʻqiyman, yoqmasa, joyiga qoʻyib qaytib qoʻlimga olmayman. Til badiiyatini egallamay asar yozish – oʻziga nisbatan behurmatlik va kitob ahliga nisbatan axloqsizlik. Axloqsizlikni soʻkkandan koʻra, uni quloqni bekitib, eshitmagan maʼqul deb bilaman…

– Albatta, odamning oʻsha romanlarga birvarakay baho berishga jurʼati yetmaydi. (Adashmasam, oʻsha majlisda oʻsha “mutaxassis” tomonidan “nega Erkin Aʼzam roman yozmaydi?” degan xurmacha doʻq ham urilgan edi). Birinchidan, ularni oʻqish kerak, ikkinchidan vaqt va undan soʻng hafsala ham zarur. Nazarimda, birgina Qozoqboy Yoʻldosh ularni muttasil oʻqib, erinmay fazilatlar topib maqola yozib yotibdi. Hech kim bahsga ham kirishmaydi. Biz talaba edik, Ahmad Aʼzam degan tanqidchi bot-bot adabiyot gazetasida yeng shimarib katta olimlarga ham qoʻrqmay tashlanib qolardi va haq gapini isbotlar edi.

Nega axir, bugungi 60 yoshlilar oʻsha faollikdan bezib qolishdimi?

– Ayni kunlarda adabiy tanqidchiligimizda mezon boʻla oladigan fikrlar, yetakchi tanqidchilarimiz yoʻq. Bevosita adabiy jarayonga ijobiy taʼsir oʻtkazadigan fikr dargʻalarini nazarda tutyapman. M. Qoʻshjonov, O. Sharafiddinov singari salobatlari bilan qoʻr toʻkib, adabiyot darovazasidan kirmoqchi shunchaki havasmandlarni hayiqtirib turadigan ustozlarimiz oʻtib ketdilar. Adabiy-tanqidiy tafakkur beega qolgandek, uning maydoni ham nihoyatda torayib, taʼsir kuchi yoʻqolib, oʻzi tanazzulga yuz tutdi Oʻzingizni yoshi oʻtgan tanqidchi oʻrniga qoʻyib koʻring: bir umr bu borada mehnat qilgansiz, yozganlaringizni ilgari oʻquvchilar nazardan qoldirmagan, qaysi asarlarni tahlilga olgan boʻlsangiz, oʻshalarni ham izlab topib mutolaa qilgan, bugun sizni ham, siz umr boʻyi tahlilu tadqiqot qilgan asarlarni ham oʻqimaydi. Zamonga moslashib yangi narsalar bozoriga tushishga esa oyogʻingiz tortmaydi. Nima qilasiz? Nima qilamiz? E-e, bu zamon qayoqqa qarab ketyapti, oʻtgan oʻrtacha yozuvchilarimiz mayli, lekin nimaga buyuklarimiz ham eʼtibordan qolyapti, ha, hammasiga OAV, koʻcha matbuoti, Internet sababchi, adabiyotga esa gʻarbdan modernizm balosi kirib kelyapti deb, yomonning kuchini yapaloqqa koʻrsatamiz; kuchimizni oʻzimizga nisbatan yosh, lekin allaqachon ellikni qoralab, oldinga oʻtishga odob saqlab turgan adiblarimiz yo shoirlarimizga koʻrsatamiz, yangicha badiiy tafakkur oʻzgarishlarini yot taʼsirlarga yoʻyib, qani anʼanalarimizga sadoqat, qani buyuklarimiz xotirasini hurmatlash deb naʼra tortishga chogʻlanamiz – befoyda, yoshlar gʻadir-budur boʻlsa-da, oʻzlari kashf qilgan yoʻldan ketaveradi, oʻtmishimizning choʻng qoyalarini darsliklarda tiklab qoʻygan boʻlsak-da, ularga qaramaydi. Ha-ya, tortadigan naʼramiz ham ichimizda – kitob oʻqimagandan keyin oʻtmish iztirobi bilan yozilgan maqolamizni ham oʻqimaydi-da. Keyin, oʻn kun, bir oy oʻtirib yozgan maqolamizga oʻzi zoʻrgʻa kun koʻrayotgan gazeta hemiri ham bermaydi.

Damimizni ichimizga yutib oʻtiraveramiz. Hayot esa ilgarilab ketib borayotir, adabiy jarayonda, istaymizmi, yoʻqmi, oʻtmishga tarmashgan irodamiz bilan hisoblashmay, botiniy oʻzgarishlar kechayotir. Dagish ishini qilyapti, qirgʻoqning tagidagi qumlarni allaqachonlardan beri yuvib oʻtyapti, yupqagina yuza turibdi xotiramizda, qurigan chinorlari bilan. Oʻzimizni hali ham roʻyxatdagi shu chinorlar soyasida deb oʻylaymiz…

Toʻgʻri, vaqt oʻtishi bilan adabiyot saralab, saralanib boraveradi, ancha-muncha asarlar eskirib, tasarrufdan chiqadi, ularning oʻrniga yanada yangiroq, yanada tozaroq asarlar kirib keladi. Bu – muqarrar kechadigan ichki rivoj qonuniyati, busiz soʻz sanʼati yashay olmaydi Lekin siz aytayotgan toʻqsoninchi yillar boshida faqat sanoqli asarlar emas, adabiyotning yangilanish jarayonining oʻzi tagdan buhronga uchradi, ayni paytda shu buhron tubidan adabiyotimiz kelajagi oʻlaroq yangicha badiiy tafakkur qoyalari oʻsishga boshladi. Bu faqat shoʻro tuzumining patarot topishi bilan bogʻliq emas… Toʻgʻri, yangi Mustaqillik tuzumi, yangi davrdagi fikr erkinligi ayni badiiy tafakkurning eski mahsullaridan qoniqmay, unda ham oʻzgarishlar qilish talabini qoʻydi. Bu tabiiy hol, lekin bozor talablari, erkinlik havosi deb adabiyotni oʻz holiga tashlab qoʻyishda jamiyat oʻzgarishi bilan birga oʻzimiz “yaratgan” sabablar ham bor. Kitob tarqalishi, savdosi butkul izdan chiqib, badiiy adabiyotni targʻib etadigan matbuotning nomi koʻpaygani holda tirajining tamom tushib ketgani ham bir omil.

Vakuum boʻsh turmaydi, professinonal baquvvat asarlar bilan oʻzini toʻldira olmagan vakuum bozor orqali saviyasi past, adabiyot emas, biznesni koʻzlagan oldi-qochdi bejamalarni soʻrib oldi. Hozir kitob doʻkonlari shularga toʻla.

Buning yanada oʻzimizga, adabiy jamoatchilikka tegishli jihatlari bor. Yangilanish tarixi boshlanganiga yigirma yildan oshib ketdi, biz esa haligacha oʻtgan ustozlar yetagida yuribmiz. Yoshlar kitob oʻqimaydi, hamma Internetga yopishgan deymiz, lekin nimani oʻqimayapti, nima yaxshi asarlardan yuz buryapti kitobxon? Eskidan qolayotgan, eskirayotgan asarlarni bizning tengdoshlar ham oʻqimaydi, chunki shoʻro zamonida yaratilgan asarlardan hidini bir chaqirimdan bilib qochamiz, yangilari esa yo yoʻq, yo ularga didimiz koʻnikmayotir. Yoshlarga esa adabiyot darsliklaridagi shu eskilar ham yuqmaydi, oʻzlariga toʻgʻri keladigan yangilar juda kam. Nima oʻqisin ular? Ochigʻi, shu savolni qoʻyyayapman-u, javobiga xuddi adabiyotimiz oʻtmishiga tosh otayotgandek, qiynalyapman.

Albatta, yangi asar, yangicha tafakkur yoʻq yerdan paydo boʻlmaydi, adabiyotda davomiylik bor, u – adabiy tilning ravnaqi, bunda uzilish boʻlmaydi. Lekin A. Qodiriy asarlari yaratilganiga sakson-toʻqson, A. Qahhor asarlari yaratilganiga ellik yildan oshyapti, hozirgi shakllangan avlod yozuvchilari shu asarlardan til tarbiyasini olgan, lekin adabiy til chiqqan dovonida qotib turmaydi, oʻsadi, ustozlarimiz ham bir joyda qotib turmaydi-ku. Ustozlarimiz ham men kelgan chegaradan u yogʻiga oʻtmaysizlar degan oʻgit bermagan. Togʻay Murodning xalqona suyumli, Murod Muhammad Doʻstning baland havoli, teran falsafaga boy, Erkin Aʼzamning har bir soʻzni chertib olib yozilgan tili yaralib boshlaganiga ham oʻttiz-qirq yil boʻlyapti. Til tuygʻusi ona suti bilan, aql bilan birga beriladi, keyin oʻzgaradi, sayqal topadi, lekin ilk asarlari tilidan uncha uzoqqa ketmaydi yozuvchining tili. Demoqchimanki, adabiy tilimiz rivoji saksoninchi yillar oxirigacha keldi, keyin hayot tashvishlariga oʻralashdik, bozor tamoyili degan gaplar chiqdi, xullas, unga eʼtibor oʻldi. Ana shundan keyin, siz aytgandek doʻkon peshtaxtalarini oʻz didini ayaydigan, oʻzini hurmat qiladigan odamlar oʻqimaydigan kitoblar istilo qildi.

Erkin Aʼzam nimaga yoshi oltmishdan oshib roman eʼlon qildi? Haligi mutaxassis iddao qilgandek, oldinroq nimaga yozmadi? Nimaga biz havas qiladigan isteʼdodlarning bor-yoʻgʻi bitta yo ikkita romani bor? Bu kuchi yetmaganidan emas, balki roman nimaligini, unga qanday til tajribasi zarurligini anglab, oʻzini tayyor bilmaguncha qoʻli bormaganidan. Erkin hozir ham yozib tashlayvermaydi, bunday yozuvchilar uchun yozish – Soʻz masʼuliyati, vijdon ishi. Hozir qarang, bularni ayrim ham deya olmaysan, qoʻsh jildlik, trilogiya, hatto tetralogiyalar chiqib ketyapti, ikki xatboshisini oʻqiysiz-da, qaytib qoʻlingizga olmaysiz – tili yozuvchining tili emas, tasvir yoʻq, dialog yoʻq, poetika yoʻq, badiiyatning asos xossasi – tili gʻaribdan gʻarib.

Kitob doʻkonlarida savlat toʻkib turgan muhtasham bezakli “yostiq”larni koʻrib odam hayiqasan: e-e, bunga ozmuncha mehnat sarf boʻlganmi, qogʻoziyu boshqa xarajatini qoʻyavering, qancha umr sarf boʻlyapti; mayli deysan, katta qismi yaxshi niyatda qilinyapti-ku, ertami-bir kun bu oqim ham tiniqlashib, ichishga yaraydigan boʻlib qolar, deb tilingni tiyasan.

Oltmishni urib qoʻyganlarning faol emasligi… yosh bilan, oilaviy, turmush tashvishlari koʻpayishiga, moddiy manfaat yoʻqligiga bogʻliqdir. Lekin adabiyotni kuzatib-oʻqib borish soʻnmagan boʻlsa kerak deyman. Men koʻp gaplashadiganlardan Ibrohim Haqqul, Erkin Aʼzam, Xurshid Doʻstmuhammad doim oʻqib borishi misolida tengqurlarimizdan koʻpchligi adabiy jarayonga befarq emas degan xulosaga kelaman. Shoir Xurshid Davronni gapirmayman, uning faolligini hamma biladi, tarixiy siymolarimiz haqida qator nasriy asarlar, tadqiqotlar yaratish bilan bir qatorda Internetda har kuni turkiy adabiyotlar, tillar, maʼnaviyat haqida oʻnlab(!) kitoblar eʼlon qiladi, bahslarga aralashadi, oʻz fikrlarini muntazam bildirib boradi. Endi, baribir, koʻpchilikning buncha jimib ketishini maʼqul koʻrmayman. Tengqurlarimning pastga tushib, tortishuv-olishuvlarda qatnashmasa ham, toʻrda qoʻr toʻkib oʻtirishlarini istar edim, chunki ularning borligi majlis ahliga adabiyotning yukini har kim yelkalab keta olmasligini eslatib turadi. Qozoqboy akaga kelsak, u kishi bizga tengdosh, demak qatorimizda faol munaqqidimiz ham bor, omon boʻlsinlar, lekin boshqalari… barmoq bilan sanashga ham yetmaydimi deyman. Endi bugungi kunda tanqid bilan shugʻullanishni hech kimga oson tutib boʻlmaydi. Bu ish juda katta zahmat va ragʻbatni talab qiladi. Lekin, umid shulki, yoshlar yetishib kelyapti, nasrning yillik muhokamasida koʻrdim, ularning chiqishlarida asar haqida umumiy gapirish yoʻq, muayyan konsepsiya bilan yondashish, aniq fikrlash bor. Shundoq, keyingi avlodlarning oʻz tanqidchilari bor, lekin menga ular haddan ortiq boodobdek, ustozlar qoshida tortinib turadigandek tuyuldi.

– “Asqartogʻ tomonlarda” degan qissangiz bosilayotganda men “Yoshlik” jurnalining kichik xodimi edim. Ochigʻi, bu qissada biz koʻnikib qolgan silliq mavhumot va mavhumday tuyuluvchi ziddiyatlarga qarama-qarshi oʻlaroq favqulodda reallikni koʻrganman. Oʻ. Usmonovning “Girdob” romanidagi domlalar bilan “Asqartogʻ…”dagi domlalarning, garchi zamon oʻsha-oʻsha boʻlgani bilan, farqi ancha edi-da. Bu bilan Sizga pishang berib maqtamoqchi emasman-u, har qalay vaqti-zamonida oʻzingiz aytgan bir gap miyamda muhrlanib qolgan: “Proza odam odam bilan bemalol, ochilib suhbatlashgani singari tabiiy boʻlishi kerak”. Shundan beri qarayman, kuzataman, oʻqiyman. (Yozganlaringizning deyarli barini oʻqigan chiqarman). “El qatori” ancha jimib ketdingiz ham. Keyin: “Tiqin”, “Hali hayot bor”, “Tugmachagul”, “Dutor bilan tanbur”, “Oʻzi uylanmagan sovchi”, “Roʻyo yohud Gʻulistonga safar””, (shu romanni andak istisno qilganda) tabiiy maromni koʻraman. Oʻylab qolamanki, bu boshqalarga oʻrgatib yo tatbiq qilib boʻlmaydigan Ahmad Aʼzamning oʻzigagina xos ijodiy prinsipi boʻlsa kerak…

– Adabiyot, soʻz sanʼati haqida gapirib turganda, odamning birdan oʻziga oʻtishi juda noqulay. Saksoninchi yillar jahon adabiyotiga ayniqsa ruju qoʻygan yillarim. Bitta men emas, qirq toʻqqizinchi yil avlodi deymiz, bizga dunyoning sara asarlarini mutolaa qilish, oʻrganish bir urf edi. Men rus tilini “tvoya-moya” darajasida bilgan holimda, oʻqishni harbiyda birdaniga D. J. Selinjerning “Nad propastyu vo rji” asaridan boshlaganman. Kutubxonada bor ekan, soʻzni soʻzga toʻqishtirib, yigirma kunlar bosib oʻtirib oʻqidim va shu bilan rus tilidagi goʻzal tarjimalar bilan tanishishga yoʻl ochib oldim. Xemingueyning bir suhbatini oʻqib, u oʻqigan yozuvchilar asarlarini qidirishga tushdim, adabiyotshunos boʻlaman deganim uchun yozuvchilarning oʻz ijodlari, adabiyot haqidagi suhbatlari, ular haqidagi tadqiqotlarni oʻrganib, xayolimda dunyoning sara yozuvchilari roʻyxatini tuzib oldim. Shu bilan asta-sekin jahon badiiy tafakkur maydonini oʻz biligimcha kezishga tushdim. Hozir ham Yasunari Kavabata, Xorxe Luis Borxes, Jan Pol Sartr, Gʻulomhusayn Saadiy (ruschada “Saedi”), Maks Frish asarlarini qayta mutolaa qilib turaman. Tili ohorli-toza asarlarni sevaman, tabiiyki, “Qissasi Rabgʻuziy”, “Boburnoma” tili qanaqadir entiktiradigan hayajonlarga tortib ketadi, rostdan! “Oʻtkan kunlar”, “Oʻtmishdan ertaklar”. “Bolalik”, “Shum bola” yoshligimdan tiliga mahliyo boʻlganim asarlar. Tili uncha toza boʻlmagan asarlarni oʻqiy olmayman, jumladan qiyomiga yetkizmay qilingan tarjimalarni ham. Demoqchimanki, meni tanqidchilikni tashlab, yozuvchi boʻlishga undagan omil shu. Dunyoning sara asarlaridan juda koʻpini oʻqib yurdim, rus tiliga qilingan shu tarjimalar orqali shakllandim. Yozuvchi boʻlib, u-bu narsalarga erishgan boʻlsam, ana shu tarjimalar va oʻz adabiyotimizdan terib-tergilab olib oʻqishim tufayli. Va bunda, albatta Samarqand universitetida Navoiy bobomizdan chuqur darslar olganimizning ham ulushi juda katta. Qanaqa yozuvchi ekanimga oʻzim bir narsa deyishim qiyin, bahoni kitobxon beradi. Men qanaqa yozuvchi boʻlishga intilganimni gapiryapman. Shu oʻqish, oʻrganishlar maromida oʻquvchi, kitobxonni hurmatlab, unga aql oʻrgatavermaslik, hayot haqida uning oʻzi ham biladigan xulosalarni tiqishtirmaslik, tendensiyayu mafkuradan qochish, xolis turib, tasvirdan fikr chiqarib olishni oʻquvchining oʻziga qoldirib yozish yoʻlini tanlashga harakat qildim. Ha, siz aytganday, odam bilan odam ochilib gaplashgandek tasvirlashni. Buning tagida, albatta, tasvirni xuddi rasmga tushirgandek oʻzini berish nazarda tutilmaydi, detal, tafsilot, voqea ham oʻqigan odamda boshqa taassurotlar uygʻotishi lozim. Yozuvchi xolis qoladi, oʻzini bilmaslikka oladi, baʼzan anoyi tutadi, tasvirlari keraksiz ham tuyuladi, lekin til ohanglari bilan tortib turadi va shu ohanglar kitobxon koʻnglida aks-sado boʻlib, fikr uygʻotadi. Orzuim shunaqa chiroyli. Qani edi shunday yoza olsam deyman.

Bir maromda, uzmay yoza olmaganman, bir ishda ishlagan paytlarim yozmaganman, shuning uchun koʻp joyda ikki yilga borib-bormay, boʻshab ketaverganman. Faqat TVda oʻn bir yildan oshiqroq ishladim, shu payti ham yozmadim, orada muharririyat almashganda uchta hikoya yozib qolganimni istisno qilsa. “Roʻyo”gacha bir maromda kelgan boʻlsam, oʻsha oʻzim ekanman. “Roʻyo”ni dardda yotib, dard bilan yozdim. Ishqilib tugatay degan xavotir, M. M. Doʻst aytganday, “vasvasa bilan” oxiriga yetkazdim. Hammasi oʻzining tabiiy maromida, yutugʻu kamchiliklari bilan birga boʻlsin deb, odatimga xilof ravishda tiliga ham qayta teginmadim. Yana yozishni moʻljal qilgan, boshlab qoʻyilgan narsalarim bor, ularga ham vaqt qolishi, kuch yetishi kerak edi. Xudo xohlasa, siz aytgan, menga xos ijodiy prinsip shu urinishlarimda koʻrinsa kerak. Bilmayman yana nima deyishni, kuch bersa, yozaveray-chi; yozishning oʻzidan ham kattaroq gap yoʻq men uchun.

– Yosh yozuvchilardan biri bundan rosa 15 yil burun “bu yogʻiga adabiyot elitarlashadi” degan fikr aytuvdi. Oʻzi-ku yozuvchi oʻshandan buyon tamoman jim. Lekin har zamonda yon-verimga qarab, men gʻaflatdaligimda adabiyot jonivor “elitarlashib” qolmadimikin deyman… Siz ham shunaqa fikrga borganmisiz?..

– Bu savolga javobni misoldan boshlasam. Sakson yettinchi yilmidi, yozuvchilar uyushmasiga Parijdan “Aksion poetik” degan jurnal vakillari keldi. Ular bilan tanishdik, suhbatlashdik. Gapdan gap chiqib, qaysimizdir bizda Erkin Vohidov, Abulla Oripovning sheʼriy toʻplamlari sakson-yuz ming nusxada chop etilishini aytgan edi, fransuzlar angrayib qoldi. “Men sizlarda qancha nusxada bosiladi?” deb qiziqdim, e-e, bularni toza urib ketgan ekan-ku degan maʼnoda. Ulardan biri “Yuz-ikki yuz nusxada. Buni ham shoirning oʻzi chop qildiradi, yoru doʻstlariga tarqatadi, oʻtsa yana chiqaradi. Katta tiraj besh yuzga boradi-da”, dedi. Men ajablanib, “Dunyoga mashhur shoirlaringiz ham shu ahvoldami?”, deb soʻradim. “Ha, men buyuklarni aytyapman”, dedi. “Sheʼriyat bunday boʻlsa, prozaning ahvoli qanday? Masalan, Fransiyada yashayotgan Nobel mukofoti laureati Semyuel Bekket asarlari qanchadan bosiladi?”, deb soʻrasam, “Bekketni uni tushungan odamlargina oʻqiydi. Bular ham koʻp emas. Bekket teatri ham bor, unga ellik-oltmish xos odamlargina tushadi” dedi. Men Chingiz Aytmatovni soʻradim, “Uning asarlari katta tirajlarda bosilar ekan-ku sizlarda ham?” degan savolimga, “Ha, Aytmatov katta tirajda bosiladi. Lekin u bestseller”, deb gapni loʻnda qildi.

Uzun misol boʻldi, lekin nima demoqchiligimni bilyapsiz. Kitobxon deganimiz bir xil yuksak didli odamlardan tarkib topmaydi, oʻqiyotgan omma qiziqishi, didi, bilimi, saviyasi, dunyoqarashi turli darajada boʻlgan qatlamlardan iborat. Butun dunyo kitobxoni shunday. Doʻkon peshtaxtalarini asar emas, asarlar bosib ketdi deymiz, demak, shuncha narsaga talab bor, uni oʻqiyotgan omma bor-da. Nashriyotlar ham oʻtmaydigan molini savdoga qoʻymaydi. Badiiyati teran asarlarni didi teran kitobxonlar oʻqiydi, bu qatlam uncha qalin emas, ozchilikni tashkil qiladi, kelib chiqadiki, adabiyot elitarlashyapti. Dunyoning ilgʻor adabiyotlari shunday: har bir kitobxon qatlamining oʻziga yarasha mahsullari bor, lekin, keling, shunaqa deylik, yuksak adabiyotni bozor adabiyotidan past koʻrmaydi, ayni paytda bozor adabiyotini ham yuksakka koʻtarmaydi. Hammasi oʻzining oʻrnida, oʻz maromi bilan rivojlanadi. Xususan oʻzimizning sharoitga kelsak, adabiyotning bachki novdalari gʻovlab ketishi bor, lekin bu shoxlar mangu koʻkarib turmaydi. Elitar adabiyot umuman adabiy jarayonni oziqlantirib, bachki novdalarni qaychilab turadi bari bir.

– Adabiyot, xususan, nasrning oʻzini olganimizda ham had-hududsiz bir makon. Umrbod oʻquvchi boʻlib yashab uning sarhadiga yetish qiyin. Faqat mashhurlarning asarlarini oʻqishga ulgurish ham mahol. Bizda klassik romanchilik anʼanalari bor. Hozirgi kundagi proza bari bir kechagidan farq qiladi. Bu ham tabiiy. Sababi bugungi odam bugungi shart-sharoitga moslashib yashayapti va oʻz-oʻzidan fikr-oʻyi ham, muammosi ham kechaginikidan farq qiladi. Kecha sokin va turgʻun bir kechmishda yashayotganimizda Togʻay Murod xalqona ohang va dardlar bilan qissalar yozganida sevinib, sevib oʻqishga tushib ketganmiz. Bugun, masalan, shu kayfiyatdagi yozuvchi chiqishiga va soʻng odamlar uning asarlarini yopirilib oʻqishiga kishining koʻzi yetmaydi. Pafos degani ham ayrim zamonlarda koʻtarilib, boshqa vaqtda tushib yoʻqolib ketadi shekilli-da. Umuman olganda bugungi oʻzbek nasrining oʻrnini qanday baholar edingiz?

– Nima boʻlganda ham nasrning oʻzi ham, ahamiyati ham yoʻqolmaydi. Oʻzgarishlar tubdan yo ochiq kechishi mumkin, lekin millatning maʼnaviy ehtiyoji bir-ikki davr yo navbatdagi mafkura bilan qonib qolmaydi. Badiiy tafakkur harakati azaliy-mangu jarayon. U hozir sustlashgandek, uning gurkirab ketishiga havo yetmayotgandek tuyular, lekin tub oqimlar harakatdan toʻxtamay, oʻz ishini qilib, yangi isteʼdodlarni yetishtirib yotibdi. Men, masalan, oʻzimga nisbatan yosh, lekin allaqachon katta adib boʻlib tanilgan Nazar Eshonqul, Siz, Isajon Sulton, Ulugʻbek Hamdam kabilarni nazarda tutyapman. Bir davr sheʼriyatini badiiy tafakkurdan ayricha olmaslik kerak, bizda keyingi yillari, Mustaqillik zamonida sheʼriyat yangicha talqinlari bilan oldinga ham oʻtdi, uning Faxriyor, Abduvali Qutbiddin, Bahrom Roʻzimuhammad, Aziz Said, Xayrullo Fayz singari ustunlari borki, bular oʻzlaridan keyingilarining erkin fikrlashiga keng yoʻl ochib beryapti, juda yoshlar orasida unda-bunda chiqib, oʻzlarining yangicha fikrlash tarzini namoyish etayotgalari bor, men shularga qarab, jarayonga nekbin yondashishga urinaman. Hozir bugungi oʻzbek nasriga bir qarashda aniq tashxis boʻladigan baho berish mushkul masala, Izlanishlarning jugʻrofiyasi juda keng, koʻpi yuza qatlamda, hali shakllanmagan, aytganimdek, tub oqimlar kechyapti, hali uncha yuzaga chiqmagan, keyin, adabiyotimiz, jumladan nasr targʻiboti shu reklama zamonida oʻgay soha boʻlib kelyapti. Hozircha, ertangi nasr ham aniq belgi berayotgani yoʻq, lekin tagdan qalqib turibdi, yorib chiqib qolar deb umid qilamiz. Zero, har qanday sharoitda ham adabiyot rivojdan toʻxtamaydi. Yangilanish ruhi, yangilanish ehtiyoji bugungi oʻzbek nasrining xos alomati boʻlsa kerak.

– Taniqli yozuvchi Murod Muhammad Doʻst shoir Faxriyor bilan suhbatida (“Yoshlik”, 2012 y. 4-son) yaponiyalik X. Murokami, braziliyalik P. Koelolarni puflab shishirilgan “daho”lar deb ataydi. Toʻgʻrimikan? Shuningdek, “Urush va tinchlik”, “Aka-uka Karamazovlar”, “Master va Margarita”, “Arsenyevlar hayoti”, “Doktor Jivago”, hatto Aytmatovning ayrim romanlarini ham “orqasi keng” baʼzi ziyolilargina oʻqiyapti desak boʻladi. Oʻzi adabiyotda qanday asarlar yashab qoladi?

– Keyingi oʻn besh yillar mobaynida ish, siyosat va turmush tashvishlari bilan boʻlib, ilgarigidek koʻp oʻqiy olmaganman. Jarayondan uzoqlashdim, yoshlikdagi ishonch ketdi, hakamlik qilishga haddim sigʻmaydi. Keyin, rus tilidan boshqa xorijiy tillarni bilmayman, binobarin, chet adabiyotni asliyatida oʻqishim imkoni yoʻq. Men ham koʻp qatori jahon adabiyoti namunalarini rus tili orqali, ruslarning tanlovida, ular tavsiya qilganlarini oʻqiyman. Masalan, Murakamini ham, Koeloni ham mutolaa qilganman. Kafkani, Sartrni, Borxesni sevib oʻqigan odamda koʻtar-koʻtar boʻlgan bu yozuvchilar uncha hayrat uygʻotmaydi. Masalan, bularning hech birini Kamyu darajasiga qoʻymayman. Pamuk asarlari ham menga xalqaro Nobel mukofoti oladigan darajada tuyulmadi. Siz tilga olgan asarlardan Tolstoy va Dostoyevskiy romanlarini bahodan baland turishini taʼkidlashni istar edim, Ch. Aytmatov asarlari esa hali vaqt, zamon sinovida.

Hozirgilaridan qanday asarlar yashab qoladi, degan savolning javobi kelajak kitobxoniga oydin boʻladi. Har holda, achchiq haqiqat, shakkoklik emas bu, koʻp asarlarimiz tarix chigʻirigʻidan oʻtmaydi. Kimdir yo kimlarningdir xohish-irodasi bilan emas, zamon oʻzgarishi, mafkura – fikrlashimiz yangilanishi bilan qancha asarlarimiz oʻtmish mulkiga aylandi, bu jarayon hali davom etyapti, adabiyot ehtimol shafqatsizlarcha oʻzini tozalayapti, bizning yozganlarimizdan qanchasi bir kuni oʻtmish mulki boʻlib qoladi, bu – boshdan doʻppini olib, xotirjam oʻylab koʻradigan masala.

– Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi tashkil etilgan “Ijod” jamoat fondi koʻmagida adabiyotimizning koʻzga koʻringan asarlarini ingliz, ispan, nemis, rus tillariga tarjima qilish ishlari boshlanyapti. Oʻzbek adabiyotining qaysi namunalari dunyo miqyosida bizning yuzimizni yorugʻ qiladi deb hisoblaysiz?

– E-e, shu savolning javobiga qiynalaman. Gap oʻzing kimsan degan eʼtirozga roʻpara kelishimda ham emas. Adabiy tanqid bilan shugʻullanmay qoʻyganim boisi shunda. Dunyo adabiyotining eng zoʻr asarlarini oʻqiyverib, oʻzimizga chogʻishtirib koʻra boshlaganda, ochigʻi, ayni shu yangilanishni “urish” emas, qoʻllab-quvvatlash kerakligini anglab, “otashin” kurashning befoydaligiga aqlim yetdi. Chunki, shoʻro davrida shuncha dovrugʻ qozongan adiblarimiz boʻlishiga qaramay, badiiy tafakkurda yosh, navqironligimizcha qolganmiz. Adabiy tilimiz hali dovonlar oshishi kerak. Buni nechogʻli zarurligini badiiyati, dunyobinligi biznikidan tubdan farq qiladigan, tafakkur tarzi oʻzgacha asarlarni oʻz tilimizga oʻgirgan tarjimonlar juda yaxshi biladi. Taglama orqali bizdan qilingan tarjimalarda gʻalati holat paydo boʻladi, tili, badiiyati gʻarib, lekin voqeasi, syujeti chet el kitobxoni uchun qiziq tuyuladigan xomashyodan binoyidek asar yaratiladi. Chetga chiqqan yaxshi asarlarimizning oʻzi ham juda kam, bir millat adabiyotini tanish uchun toʻla tasavvur bermaydi. Lekin oʻzim oʻqib kelayotgan chet el yozuvchilari asarlariga xayolan qiyoslasam, bizdan uni tarjima qilsa boʻladi, bunisi boʻlmaydi, degan gaplarni aytishga, ochigʻi ikkilanaman, gapni bemalol qoʻyib yuborishga koʻrpamiz kaltalik qilmasmikan deyman. Choʻbir otlar poygasidan voz kechib, oʻzimizga qaytaylik, aslimizni tiklaylik; egamen mamlakat, mustaqil millatmiz, tilimiz davlat tili, oʻzimizga qoldi deb, uni buncha toptamaylik, rivojlantiraylik. Avval adabiy uyni sarishta qilib olaylik, dunyoga chiqish qochmaydi… Yuzimiz birinchi galda oʻz kitobxonimiz oldida yorugʻ boʻlsin. Adabiyot, adabiy asar birinchi galda til hodisasi, u milliy tilda yaratiladi, uning milliy jarangi boʻlsa, chetdagilar eshitadi, yirtiq karnayu teshik childirma bilan dunyoga chiqishni oʻylash… hay, bilmadim.

Ijod fondi gʻayrat qilayotgan ekanmi, omadini bersin! Lekin bu yoqdagi emas, u yoqdagi konyukturaga qarash kerak. Oʻzimiz oshna-ogʻaynigarchilik qilib tuzgan rasmiy roʻyxat boʻyicha qilgan ishimiz u yoqda izsiz yoʻqolib ketishi mumkin.

Ha, yana bir gap aytmoqchiman, yaxshi asar uni oʻqiydigan yaxshi kitobxon boʻlsagina, uni koʻzlab yoziladi, binobarin, kitobxonning asar yaralashida hissasi katta. Bu uchun ham uning tanglayi yaxshi kitoblar bilan koʻtarilgan boʻlishi kerak.

Suhbatdosh: Sobir OʻNAR

“Yoshlik”, 2012 yil, 6-son