Ikki hikoya

Konstantin PAUSTOVSKIY

YOZ BILAN XAYRLASHUV

Necha kundirki, tinmasdan sovuq yomgʻir quyadi. Bogʻda namxush shamol shovullaydi. Kunduz soat toʻrtlardanoq kerosinli chiroqlarni yoqdik. Shunda beixtiyor yoz butunlay tugaganligi, yer tobora tumanlarga qorishib borayotgani, atrofni izgʻirin, ayni paytda, gʻalati qorongʻulik bosib kelayotganini ilgʻab qoldik.

Noyabr oxiri – qishloqdagi eng hazin palla. Eski oromkursiga joylashib olgan mushuk kun boʻyi uxladi, yomgʻirning qop-qora tomchilari deraza oynalariga shitob bilan urilganda, bosinqiraganday uchib-uchib tushardi.

Yoʻllar hoʻllandi. Daryo boʻylab sargʻish toʻnkalar qalqib oʻtar, suv tekis oqardi. Qushlar boʻgʻotlar ostiga yashirinishdi. Mana, hafta oʻtdi hamki, meni hech kim yoʻqlab kelmadi: na Mitriy bobo, na Vanya Malyavin, na oʻrmonchi. Hammasidan ham kechki payt xush kechardi. Biz pechga oʻt yoqardik. Olov gurillab, qizgʻish nurlari yogʻoch devorlar, Brlyullovning eski suvratida mavjlanardi. Oromkursiga oʻrnashib olgan musavvir bizga tikilib turardi: qoʻlida ochiq kitob, koʻzlari oʻychan, sharillab oqayotgan yomgʻir kuyiga quloq tutganday.

Chiroqlar yorqinlashib, samovar qoʻshigʻini boshladi. U bilan xonamiz toʻlib qoldi. Oynalar namlandi, qayin barglari oynaklarga tinimsiz uriladi. Choy ichib boʻlgach, pechka yoniga oʻrnashib, kitob oʻqiy boshladik. Bunday paytlarda Dikkensning uzundan-uzoq, qalbni titratuvchi romanlari, “Niva” va “Rang-tasvir” jurnallarini oʻqish maroqli edi. Funtik – mallarang, mitti, qiyshiq oyoqli mushugimiz uyqusida tez-tez yigʻlardi. Oʻrnimizdan turib, uni issiq qalin mato bilan oʻrab qoʻyardik, u esa minnatdorchilik bildirganday qoʻllarimizni yalab, xoʻrsinib, yana pinakka ketardi. Devor ortida qorongʻulik hayqirar, yomgʻir shovqin solar, shamol kuchayardi. Shunday havoda koʻz ilgʻamas keng oʻrmonlarda qolib ketganlar haqida oʻylash qoʻrqinchli edi.

Bir kuni tunda gʻalati sezgi bilan uygʻonib ketdim. Tushimda kar boʻlib qolgan emishman. Koʻzlarimni yumgancha uzoq tingladim. Bildimki, eshitayapman. Tashqarini oʻxshashi yoʻq sukunat qoplab olgan ekan, xolos. Oʻrnimdan turib, deraza yoniga bordim – oynalar qorli va jim-jit. Tumanli osmonga qarasang, boshing aylangudek yuksaklikda – yolgʻiz oy, uni sargʻish-tilla gardish oʻrab turardi. Birinchi qor qachon yerga tushdiykin? Devordagi soatga yaqinlashdim. Shu qadar yorugʻ ediki, hatto soat millari tim qora boʻlib koʻrinib turardi. Vaqt tungi – ikki.

Koʻzim ilinibdi. Ikki soat ichida yer yuzi shu qadar oʻzgaribdiki, dalalar, oʻrmonlar va bogʻlar quyun ichida. Oyna ortidan bogʻdagi zarang daraxti butogʻida oʻtirgan katta kulrang qushni koʻrdim. Shox chayqaldi, shovullab qor toʻkildi. Qush asta qoʻzgʻaldi-da, uchib ketdi. Oynakka urilgan qor sochilib-sochilib ketardi. Atrof birdan jimib qoldi.

Ruvim uygʻondi. U oynadan tashqariga tikilib turdi-da, chuqur nafas olib:

– Birinchi qor yerga juda yarashdi, – dedi.

Yer iboli kelinday oq libosiga oʻrangan edi.

Tongda hammayoq billurdek yarqirardi: muzlab qolgan daraxtlar, toʻkilgan yaproqlar, qor ostida tarvaqaylab yotgan daraxt tomirlari. Choy ichayotganimizda Mitriy bobo keldi, bizni ilk qor bilan tabrikladi.

– Yer qor suvi – kumush suv bilan tozarib oldi, – dedi.

– Mitriy, bunday soʻzlarni qayerdan olasan-a? – soʻradi Ruvim.

– Toʻgʻrimasmi? – kulimsiradi bobo. – Onam aytardiki, burungi zamonlarda qizlar kumush koʻzalardagi birinchi qor suviga yuzlarini chayisharkan. Shuning uchun ham ularni goʻzallik tark etmas ekan.

Qishning birinchi kuni. Uyga sigʻmay ketdik – oʻrmon koʻllari tomon yoʻl soldik. Bobo bizni oʻrmon etagigacha kuzatib bordi. U ham koʻlga borgisi keldi-yu, lekin sovuqdan “suyaklarining zirqirashi” bunga yoʻl qoʻymadi. Suv tiniq, tim qora. Yuzada nimaiki qalqib turgan boʻlsa, qish payti suv tagiga choʻkib ketardi. Qirgʻoqlarda muzliklar oynaday tovlanib, qad kerishdi. Muzlik shu qadar shaffof ediki, yaqindan qarasang, koʻzing tinib, uni birdan ilgʻab olish qiyin. Qirgʻoqboʻyi suv yuzasida chavaq baliqlar galasini koʻrdim. Ular tomonga mayda-mayda toshlar otdim. Toshlar muzliklarga borib tegib, jaranglab ketdi. Yogʻochli toʻgʻonlarda baliq tangalari yaltirab-yaltirab ketar, sollar ichkarilab borardi. Muzlikda ularning ortidan oq izlar qolardi. Shundagina muzlik qatlamlari paydo boʻlganini payqadik. Qoʻllarimizni uzatib, muzchalardan olishga urindik. Ular qarsillab, barmoqlarimizda qor va buta mevasining qorishiq boʻyi anqidi.

Yaqin-yiroq yalangliklarda qushlar koʻtarildi, qanotlarini gʻamgʻinlik bilan silkib qoʻyishdi. Koʻk juda yorugʻ va oppoq. Quyuqlashib borayotgan ufq rangi qoʻrgʻoshinga oʻxshardi. Qorli bulutlar asta-asta silkinib kelardi. Oʻrmon qorongʻulashib borardi, atrofda – jim-jitlik. Qalin qor yogʻdi. U koʻlning qop-qora suvlarida erib, yuzlarni chimchilar, oʻrmonni kulrang tutun bilan qoplardi.

Qish boshlandi. Ammo gʻovak-gʻovak qorni yoyib, tozalab tashlansa, yangi gurkirab turgan oʻrmon gullariga koʻzingiz tushardi. Bilardikki, chittaklar qishlab qolishsa, pechimizda olov chirsillab tursa, bunday qishning zavqiga hech ne yetmaydi! Shunda qish koʻzimizga yoz kabi yanada maftunkor koʻrinib ketdi.

SARFISH NUR

Kulrang tong bilan uygʻondim. Xona bir tekis sargʻish nurda tovlandi, u chiroqdan taralayotganday. Nur derazadan pastlab oqar, yogʻoch shiftlarni yorqinroq yoritardi. Gʻaroyib nur – olis va qoʻzgʻalmas quyosh nuri kabi. Bu yarqiroq nurlar – kuzgi barglar edi. Shamolli va uzoq tunda bogʻ qurib qolgan yaproqlarini toʻkdi. Ular yerda shovullab yotar, bilinar-bilinmas nurlanardi. Bu shuʼlalardan odamlarning yuzlari qizarinib koʻrinar, stol ustidagi kitob varaqlari mum qatlamlari bilan qoplanganday edi.

Kuz shunday boshlandi. Nazdimda, u shu tongda kirib keldi. Ungacha men hech narsani anglamagandim: oʻrmonda hali chirigan yaproqlarning hidi sezilmas, koʻldagi suv moviy tus olmagan, qirovlar taxta devorlar, tomlarga sochilib ketmagan edi. Kuz kutilmaganda keldi. Bu kirib kelayotgan baxtning sezilar-sezilmas lahzalari, sezgilari – Oka paroxodlarining olis tovushlari yoxud bexosdan tugʻilgan tabassumday.

Kuz toʻsatdan tashrif buyurdi – hammayoqni egallab oldi. Bogʻlar, daryolar, oʻrmonlar, havo, dalalar, qushlar kuznikiga aylandi. Bogʻda chittaklar yugurib yurardi. Ularning qichqirigʻi – singan oynaning jarangiday. Hushtak, shovqin-suron, qagʻ-qagʻlar aralashib – quralashib, koʻkka koʻtarildi. Bogʻ kunduzlari osoyishta: qushlar janubga uchib ketishmoqda.

Xazonrezgi. Barglar kunu tun toʻkiladi. Ular shamolda yonboshlab, enib, engashib ucha-ucha namxush maysalarni qoplaydi. Oʻrmon yomgʻir aralash uchib – qoʻnayotgan xazonlarga toʻlib ketdi. Sentyabrning oxiriga boribgina oʻrmon etaklari ochildi. Endi daraxtlar orasidan dalalarning ochiq bagʻri koʻrinib turardi. Keksa baliqchi Proxor savat toʻqiydi. Solotcheda hamma qariyalar savat toʻqishga odatlanishgan. U menga kuz haqida bir ertak aytib berdi. Men shu kungacha bunday ertak eshitmaganman. Menimcha, Proxor uni oʻzi toʻqigan.

– Sen atrofga qara, – dedi u bigiz bilan chipta kavushni toʻqirkan. – Sinchiklab nazar sol, qimmatli odam! Shu quyosh, har bir tirik jon nima bilan nafas oladi? Qara-da, tushuntirib ber. Mana, yaproq kuzda uchib yuribdi. Nega? Bunisi odamlarga ham tushunarli, ham tushuniksiz. Odam oʻqni oʻylab topdi. Men ham uning hidini bilaman. Burungi qishloq temirchilari birinchi qurolni yasashibdi-da, uni oʻq bilan toʻldirishibdi. Bu qurol bir tentakning qoʻliga tushib qolibdi. Tentak oʻrmon boʻylab ketaveribdi. Zargʻaldoqlarni, osmon boʻylab uchayotgan qushlarni koʻribdi. Ularning qanday sayrashayotgani, bir-birini mehnat qilishga chorlayotganini eshitib qolibdi. Tentak ularga oʻq uzibdi. Shunda oltin par yerga uzilib tushibdi, oʻrmonlarga koʻchibdi – ular quvrab qolibdi, ulkan ofat yogʻilibdi. Qushlar qoni sachrab ketgan yaproqlar qizarib-qizarib yerga toʻkilibdi. Shundan oʻrmonda sargʻish va qizgʻish barglar paydo boʻlibdi. Oʻsha kungacha barcha qushlar bizning oʻrmonlardan ketmas ekan. Oʻrmonlar hamisha yashillanib, qoʻziqorinlari gurkirab, gullab turarkan. Qor boʻlmagan ekan, qish kelmas ekan, deyapman. Qish boʻlmagan!… Tentak birinchi qushni oʻldirdi – yer gʻamgʻin tortdi. Xazonrezgi boshlandi, namxush kuz keldi. Izgʻirinli shamollardan qoʻrqib ketgan qushlar uzoqlarga ketib qolishdi, odamlardan xafa boʻlishdi. Koʻrdingmi, azizim, biz oʻzimizga oʻzimiz zarar yetkazdik. Shuning uchun ham har bir narsani asrab-avaylashimiz zarur.

– Nimalarni?

– Mana – qushlarni, oʻrmonni, suvni, yerni.

Men kuzni hafsala bilan uzoq kuzatdim. Biron bir narsani chinakamiga koʻrishni istasang, oʻzing ham shuni birinchi marta koʻrayotganingga ishonishing kerak. Kuz bilan shunday kechdi. Men ham oʻzimni bu kuz umrimga kirib kelgan birinchi va soʻnggi kuz ekanligiga ishontirdim. Shunda kuzga sinchiklab nazar tashladim, oldin koʻrmaganlarimni ham ilgʻashga urindim. Ular kuzdagi loygarchiliklar, Moskva tramvaylarining namli tomlari ustidagi xotiralarday erib ketguvchi tuygʻular edi.

Men nafaqat tillarang, balki qirmizi, alvon, siyohrang, mallarang, qora, kulrang, oqish barglarni ham koʻrdim. Bu ranglar kuz qorongʻuligida mayinlashar, havoda qimirlamay osilib turardi. Yomgʻir yogʻayotganda ranglar jilvalanadi, bulutli osmon ajib nur taratib turadi. Bu jilvalanishda yomgʻirli oʻrmonlar olis-olisdan tonggi shafaqda lovullab yonayotgan gulxanlarday koʻzga chalinadi. Qaragʻayzorda qayinlar sovuqdan diydiraydi, sumalaklarga tilla suvi surtilganday. Boltalar zarbining tovushi, qushlar qanotidan koʻchgan shamolda titranib ketgan yaproqlar shovdiraydi.

Daraxtlar erta sargʻaya boshlashdi. Tanasining yarmi qizgʻish, yarmi yashil togʻteragini uchratdim. Kun oʻrtasida Prorva boʻylab sayrga chiqdim. Janub tomonda quyosh enib bormoqda. Uning sinib-sinmayotgan nurlari qorayib borayotgan suvda akslanadi. Bu nurlar boʻlak-boʻlaklanib, toʻlqinlanib, qirgʻoq boʻylab tekis yuguradi, suvdan koʻtarilib, daraxt uchlariga singib ketadi. Nur mavjlari qalin maysazor va butazorlarga inib, bir lahzada butun qirgʻoqqa taraladi, togʻ jinslariga yuzlab boʻyoqlar shudringday yoyilib ketadi. Nur goho zaharli zamburugʻning olovrang bosh kiyimi, goh zargʻaldoq tusli yarqiroq maysalar, toʻkilib yotgan quruq mevalarni oralab, goho eman barglariga, poʻstloqlariga, tanasiga qorishib ketardi.

Toʻkilayotgan kuzgi barglarga sinchkovlik bilan qarayman. Men aynan barg chirt etib uzilib tushayotgan damni koʻrish ilinjida, oʻsha bildirmaygina oʻtib ketadigan lahzani ushlab olish istagidaman. Bandidan uzilib, yerga tushayotgan yaproqqa tikilaman. Kitoblarda toʻkilayotgan yaproqlar shivirlari haqda koʻp oʻqiganman, ammo bu tovushni eshitmagan edim. Barglar faqat yerda, oyoq ostida shovullardi. Bargning havoda shovullashi bahor chogʻi maysalarning oʻsib borishini ilgʻashdek tasavvurga sigʻmas holat boʻlib koʻrindi.

Shahar koʻchalarining tinimsiz shovqin-suronidan garangsib turgan tovushlar ham oʻziga kelishi, tuproqning eng toza va tiniq ovozigacha chulgʻangan kuzni tinglash uchun kutish kerak edi. Kech tushishi bilan boqqa chiqdim, yogʻoch quduq yoniga keldim. Bir chetiga fonusni qoʻydim, suv oldim. Chelakda barglar suzib yurardi. Ular hammayoqda koʻzga chalinadi, goʻyo ulardan qutilib boʻlmasdi. Nonvoyxonadan hozirgina olib kelingan qora nonga ham hoʻl barglar yopishib qolibdi. Shamol hovuch-hovuchlab stol usti, oʻrindiqlar, yer, kitoblarga barglar toʻkardi. Bogʻ yoʻlaklarida yurib boʻlmasdi: qor ustida yurganday xazonlarni gʻijirlatib oʻtasan. Biz ularning ustida agʻanardik, ulardan anqiyotgan hidlarga toʻymasdik. Na tili, na qulogʻi bor bu kuz oqshomlarining! Shamol esmay qoʻydi. Oʻrmon etaklari shu qadar tinchki, qorovul toʻqmogʻining zarbigacha eshitiladi.

Tun. Fonus quduq, devor ostidagi keksa zarang daraxti, sochilib-sargʻayib ketgan butoqlar, gultuganaklarni yoritib turardi. Zarang daraxtiga qaradim. Shoxlardan asta-astagina ajralib chiqayotgan qizgʻish bargga koʻzim tushdi, titrab ketdim. U bir muddat havoda toʻxtab qoldi. Soʻng engashib, shitirlab, chayqalib oyoqlarim ostiga tusha boshladi. Shunda birinchi bor toʻkilayotgan yaproq shitirini eshitdim – tushuniksiz, xuddi goʻdakning shivir – shiviriga oʻxshaydi. Tinch, osoyishta yer uzra tun hukmron. Yulduzlar jilvasi shu qadar tiniqki, tasavvurga sigʻmaydi.

Men junjikdim. Kuz osmonidagi yulduz turkumlari chelakdagi suvda ham, kichikkina kulba darchasida ham jilvalanardi, mavjlanardi. Persiya va Orion yulduzlar burji yer boʻylab sokingina oqib oʻtishardi, titranib, boʻrilar mudrab yotgan chakalaklarda xiralashib, Starise va Prorvaning sayozliklarida toʻkilib yotgan baliq tangalarida ham nurlanib ketardi.

Tongotarda moviy Sirius yonib koʻrindi. Uning enib kelayotgan olovlari tol barglariga urildi. Yupiter qorayib koʻringan gʻaramlar uzra oʻtloqzorlar, loyli koʻchalardan chayqalib oʻtardi. Saturn esa osmonning bir chetidan oʻrmonlar, boʻyi unutilgan goʻshalarni oralab koʻtarildi. Borliqda yulduzli tun porlaydi, meteoritlarning sovuq nurlari parchalanadi, kuzning nordon suvida qamishlar shovullaydi, ularning hidi chor-atrofni tutib ketadi. Kuz oxirlayotganda Prorvada Proxorni koʻrib qoldim. Toʻzgʻigan oppoq sochlariga baliq tangalari yopishib, yaltillab turibdi. Tolzorda olabugʻa baliq ovlardi. Koʻrinishidan yuzga kirganday. Tishsiz ogʻzini ochib kuldi, doʻppayib turgan choʻntagidan olabugʻa baliqni chiqarib koʻrsatdi – yogʻli oʻljasi bilan maqtandi. Baliqning yonboshlariga urib-urib qoʻydi – baliq tutdik!

Kech tushgunga qadar ikkovlon qotib qolgan nonni kavshandik, yarim ovozda yaqinda roʻy bergan oʻrmon yongʻinidan soʻzlashdik. Yongʻin Lopux qishlogʻi yonida boshlangan. U yerda oʻroqchilar gulxan oʻchirishni unutib qoldirishgan. Quruq shamol esardi. Olov shitob bilan shimolga yoʻnaldi. U poyezd tezligida – soatiga yigirma kilometr yoʻl bosardi. Pastlab-pastlab uchib oʻtayotgan uchoqlar kabi gʻuvillardi. Tutun bilan qoplangan osmonda osilib turgan quyosh oppoq – kulrang qalin poʻpanakning toʻq qizil oʻrgimchagiga oʻxshardi. Yomgʻir ishqorlanib yogʻardi. Kulrang daryo suvini bosib, qoplab turardi. Ahyon-ahyonda koʻkda kulga aylangan barglar uchib oʻtardi. Ular sal tegib ketgan uchqundan ham changga aylanib ketardi.

Tundlashib borayotgan tunda shafaq sharq tomonda aylanaga oʻralar, hovlilarda sigirlar boʻkirib qoʻyar, otlar kishnar, ufqda raketalardan sachrayotgan oqish nurli signallar yarqirab ketardi. Bu – harbiy qismlardan, ular oʻtni oʻchirishgan. Bir-biriga signal yuborib, yaqinlashib kelayotgan yongʻindan xabar berishardi. Biz Prorvadan kechga yaqin qaytdik. Quyosh Oka ortiga endi. Shunda biz va quyosh oʻrtasida rangsiz kumush halqalar toʻshaldi. Quyosh nurlari kuzgi oʻrgimchak uyalarida akslanar, bu butun oʻtloqzorni oʻrab olgan edi.

Kunduz payti poʻpanaklar havoda uchib yurar, qoʻl urilmagan maysalarga qorishib ketar, eshkak, yuzlar, suvliq, sigir shoxlariga kalava ipday ilashib qolardi. Tong chogʻi oʻrgimchak uyalarida shudringlar tovlanib, bir zumda erib bitardi. Poʻpanaklar va shudringli tollar quyosh ostida olis yurtlardan bizning oʻlkaga kelib qolgan ertakchi daraxtlarday turishardi. Har bir oʻrgimchak uyasida mitti oʻrgimchak oʻtirardi. U uya toʻqirdi. Bu oʻrgimchak parvozi kuzgi qushlar uchishiga oʻxshab ketardi. Shu kungacha nima uchun oʻrgimchaklar yupqa kalava iplari bilan yer yuzini qoplab uchishlarini kim yaxshi bilarkin, bilmadim…

Uyga kirib, yuzlarimga yopishib qolgan poʻpanaklarni yuvib tashladim-da, pechga oʻt qaladim. Qayin tutunining hidi kalava ip boʻyi bilan qorishib ketdi. Keksa qora chigirtka kuylay boshladi. Pastda sichqonlar zir yugurishadi. Ular qishlik gʻamida – uyalarini qattiq non ushoqlari, qand, qotib qolgan pishloq boʻlaklari bilan toʻldirishmoqda. Tun yarmidan oqqanda uygʻonib ketdim. Xoʻrozlar ikkinchi bor qichqirishdi. Yulduzlar qimir etmay yonib turishar, tongni entikib kutayotgan shamol bogʻ uzra sokingina shivirlardi.

Rus tilidan Oygul SUYUNDIQOVA tarjimasi

“Yoshlik”, 2013 yil, 9-son