Oʻzbek adabiyotida ham, jahon adabiyotida ham eng kulgili asar latifa hisoblanadi. Hikoyani latifadek kulgili asarga aylantirishni qoyilmaqom “kulgi hikoyalar” yozgan buyuk Gʻafur Gʻulomdek kamdan-kam soʻz sanʼatkorigina uddalay oladi. Rus adibi Fozil Iskandar mana shunday sanoqli soʻz sanʼatkorlaridan biridir. Harqalay, shunisi aniqki, rus adabiyotida ham, jahon adabiyotida ham kulgi hikoyalardan tarkib topgan “Chegemlik Sandro” asaridek yana bir hajviy roman-trilogiyani boshqa topolmaysiz! Buyogʻini soʻrasangiz, Lenin, Stalin, Beriya kabi tarixiy shaxslarning jonli qiyofalarini haqqoniy chizib koʻrsatishni mustabid tuzum sharoitida faqatgina Fozil Iskandar uddalay olgan…
Kamina olti yil avval bu adibning “Quyonlar va boʻgʻma ilonlar” falsafiy ertagini oʻzbek tiliga tarjima qilgan edim. Mazkur majoziy-hajviy asar 2009 yilda “Jahon adabiyoti” jurnalida eʼlon qilindi. 2012 yilda “Sharq” NMAKda chop etilgan “Yozuvchining siri” jamoa toʻplamida Muhammad Ali Jamolzoda, Dino Butssati, Muxtor Magʻavin va Ollonazar Abdiyev asarlari qatorida nashr etildi. Yaqinda Fozil Iskandar ijodiga yana murojaat qilib, bu ajoyib adibning eng sara kulgili hikoyalarini oʻzbek tiliga oʻgirdim. 1994 yilda yozilgan “Yozuvchining kuni” hikoyasi shulardan biridir. Rus adabiyotida ham, oʻzbek adabiyotida ham, butun jahon adabiyotida ham yozuvchining bir kunda koʻrgan-kechirganlari bu qadar haqqoniy va taʼsirchan qalamga olingan boshqa asar yoʻq desak, mubolagʻa qilmagan boʻlamiz. Asarni oʻqib bunga oʻzingiz ham ishonch hosil qila olasiz. Ayni chogʻda, yozuvchi zotining har bir qadamini nechogʻli oʻylab bosishi, har bir voqea yozuvchi qalbida qanchalik teran aks-sado uygʻotishini aniq-ravshan koʻrgandek boʻlasiz.
Tarjimon
Rossiyada hamma nimanidir soʻraydi. Soʻramaydiganlar esa, hech nima soʻrama deb yolvoradi. Bundan chiqdi, ular ham soʻraydi.
Bugun uyqudorini qoʻlga kiritish uchun oʻzimizning sobiq yozuvchilar shifoxonasiga yoʻl oldim. Men “sobiq” deyapman, garchi bizni u yerga xushlamayroq qoʻyib turgan boʻlsalar-da. Aytishlaricha, tez kunda urush nogironi boʻlgan yozuvchilardan boshqa hech kimni ichkariga qoʻymas ekanlar. Baxtiqaro urush nogironlaridan kim qoldi oʻzi?! Qariyb hech kim! Oʻgʻil-qizlarimizni kirgizmay qoʻyishgan, ammo xotinlarimizni davolashadi. Oilalar buzilib ketmasin deyishyapti, shekilli.
Nima boʻldi oʻzi? Bu yaxshi shifoxona va men aniq bilamanki, avval-boshda yozuvchilarning puliga qurilgan! Shuning uchun avvallari biz unda ich-ichdan faxrlanib davolanar edik. Shifokorlar bilan munosabatlarimiz chinakam doʻstona edi. Qadrdon birodarlardek. Baʼzi shifokorlar kitobingiz haqida shunaqangi ajoyib gaplar qilib boshlashardiki, ularni maroq bilan tinglab oʻtirib bemorligingizni butkul unutib qoʻyardingiz.
Endi oʻsha shifoxonani kimdir xususiylashtirib olgan. Shuning uchun hozir u asosan boyvachchalarni naqd pulga davolaydi. Bu masala atrofida qandaydir tumanlik bor. Aytishlaricha, shifoxonamizning bosh shifokori kim bilandir qanaqadir bitim tuzgani sabab hammasi shunday boʻlib chiqqan. Bosh shifokorning oʻzi esa, nafaqat shifoxonadan, hattoki Moskvadan ham qorasini qariyb butunlay oʻchirgan.
Yana aytishlaricha, Isroil quyoshida toblangan shubhali aft-angori va jinniligini koʻrsatuvchi Rossiyaning shubhali maʼlumotnomasi bilan ahyon-ahyonda Moskvada paydo boʻlib qolar emish u. Aytishlaricha, bu odamni huquqni himoya qilish idoralariga chaqirib soʻroqqa tutmoqchi boʻlishibdi. Ammo hech natija chiqmabdi. Sababi u hamma savollarga birgina javobni qaytarib turaveribdi:
– Qizil dengiz Qora dengizga, Qora dengiz esa, Oʻlik dengizga aylanib ketdi. Gefsiman bogʻida koʻrishguncha!
Bu bilan u nima demoqchi boʻlganini hech kim tushunmaydi. Aftidan, Isroilning afzalliklariga ishora qilayotgan boʻlsa kerak. Biroq qanday afzalliklarga? Mutlaqo tushunarsiz.
Aytishlaricha, uning bir xildagi javoblari joniga tekkan bir huquq posboni:
– Sizga Oxot dengizi yoqadimi? – deb soʻrabdi.
– Yoqmaydi, – debdi u pinagini buzmay oʻta tabiiy ovozda.
Uning jinniligi haqidagi maʼlumotnoma atrofida ham har xil boshqotirar muammolar yuzaga keldi. Huquqni himoya qilish idoralari jinnilik haqidagi maʼlumotnomani u shifoxona boʻyicha shartnomani imzolashdan avval yo keyin olganini aniqlashga uzoq va behuda urinishibdi. Biroq hech ham aniqlay olishmabdi. Maʼlum boʻlishicha, uni jinoiy javobgarlikka tortish uchun buning ahamiyati katta ekan. Yana aytadilarki, mazkur ishga qandaydir katta huquqshunos, ustiga ustak, oddiygina emas, faylasuf huquqshunos aralashib, shunday debdi:
– Har ikki holatda ham uni jinoiy javobgarlikka tortib boʻlmaydi.
– Nega?! – deb soʻrashibdi boshqa soddadil huquqshunoslar.
– Negaki, – deb javob qilibdi bu huquqshunos, – agar u maʼlumotnomani oʻsha shartnoma imzolanishidan avval olgan boʻlsa, demak, shartnomani aqlidan ayrilgan holda imzolagan boʻlib chiqadi. Aqldan ozgan odamni esa, jinoiy javobgarlikka tortish mumkin emas.
Basharti u aqlli muttaham boʻlgani holda favqulodda foydali shartnomani imzolashga erishgan, shuning uchun uni javobgarlikka tortsa boʻlardi desag-u, ammo bu sehrli shartnomaga qattiq suyunganidan bexos aqldan ozib qolgan boʻlsa, endi uni yana jinoiy javobgarlikka tortib boʻlmaydi-da. Jinni-da, jinni! Xullas, masala ahmoqlikning cheksizligi xususidagi gegelcha qarashlarga borib taqalyapti-da. Cheki-chegarasi yoʻq ahmoqlik esa, dardi bedavo hisoblanadi.
Bu hodisada bizning huquqni himoya qiluvchi idoralarimizga xos soddadillik-oqkoʻngillik odamni hayratga soladi. Rossiyada jinnilik haqidagi maʼlumotnomani soppa-sogʻ odam ham sotib olishi mumkinligi xayollariga ham kelmaydi ularning. Buning ustiga, hattoki gʻirt jinni ham oʻzining soppa-sogʻ ekanini koʻrsatuvchi maʼlumotnomani sotib olishi mumkin bizda! Qay maʼlumotnomaning xaridorlari koʻpligi ham nomaʼlum.
Bizning yirik amaldorlarimiz soppa-sogʻligi haqidagi Rossiya maʼlumotlarini taxlab olib, jahonni izgʻigan koʻyi u yerdagi boylardan loʻlilarcha pul undirish payida boʻlishadi. Qizigʻi, oʻshalar baʼzida pul berishadi. Biroq ayrim bezbetlari maʼlumotnomalar koʻrsatilsa-da, pul bermaydilar. Shundan keyin bizning amaldorlarimiz Rossiyaga qaytib, oʻzlarining gʻazablarini yashirishga uringan holda:
– Biz, aslida, ularning pulini olmoqchi emas edik! Teshib chiqmaydimi! Burjuylarning naqadar ziqnaligi va hatto u yerda mehmondoʻstlikdan asar ham yoʻqligini xalqimizning koʻziga koʻrsatish uchun atayin pul soʻragan edik! – deya gap berib yuradilar.
Xullas, yana bir marta takrorlayman: shifoxonamizga bogʻliq gap-soʻzlar koʻp. Rosti shuki, biz yozuvchilarni ichkariga xushlamayroq kiritishadi. Oʻgʻil-qizlarimizni boʻlsa, naq tayoq olib quvlagudek boʻlishadi. Bosh shifokorni yer yutib ketdimi, qaydam, anchadan beri qorasi butkul oʻchdi.
Ha, biz yozuvchilarni ichkariga kiritishadi. Ammo eshik oldida, aniqrogʻi, uning ichkari tomonida qorovul turib olib yozuvchilik guvohnomamizni tekshiradi. Buyam gʻalati. Goʻyo begona odam yozuvchi qiyofasida shifoxonaga kiradi-yu yozuvchi sifatida bepul davolanib qoʻyadi. Shifokorning qabuliga kirguningizga qadar roʻyxatxona atrofida ham anchagina oʻralashishga toʻgʻri keladi. U yerda yozuvchilar haqidagi hamma maʼlumotlar jamlangan. Yozuvchi emasmisan, pulini toʻla-da, istaganingcha davolanaver. Agar qorovul ana oʻsha begonalarning hamyonlarini tekshirib, ularning davolanishga pullari bor-yoʻqligini aniqlashtirganida edi, bu mantiqan asosli ish boʻlar edi. Biroq buni koʻrmaganman. Bas shunday ekan, savol tugʻiladi: qorovulga ne hojat? Azbaroyi asabi taranglashgan yozuvchilarning xunobini oshirib, kapalagini uchirish uchunmi?
Qisqasi, shifoxonaga reladorm undirgani boryapman. Avvaldan telefonda dorixona sotuvchisi taʼtildan qaytib kelganini aniqlab, har bir qadamimni oʻylab bosib boryapman. “Ha, kelavering, taʼtili tugagan” deyishgan. Ichkarida oʻzimizning moʻjazgina dorixonamiz bor-da.
Shunday qilib, shifoxonaga ketyapman. Metroda bormoqchiman. Shifoxonamiz metroning “Aeroport” bekati yaqinida joylashgan. Uning yonida yozuvchilarning uylari bor. Men ham ilgari oʻsha uylardan birida yashaganman. Qadrdon joylar.
Metrodan chiqib, muyulishda oʻzim taniydigan qari shoirga duch keldim. U qariligiga qaramay qoʻlimni mahkam siqib deydi:
– Seni koʻrmaganimga koʻp boʻldi-ya! Zoʻr bir yangi doston yozdim! Qoʻlyozmani qay tahririyatga berganimni aytmayman. Tfu-tfu, koʻz tegmasin deyman-da!
– Juda yaxshi, – deyman qoʻlimni uning changalidan chiqarib olishga urinib. Qari, lekin changali mahkam! Tagʻin kimnidir qattiq eslatib turganiga nima deysiz.
– Gap bunda emas! – deydi u. – Sen menga amaliy yordam koʻrsat-da! Mening suyanadigan hech kimim yoʻq!
– Men qanday yordam bera olar edim! – deyman. – Tahririyatlar bilan hech bir shaxsiy aloqam boʻlmasa.
– Gap bunda ham emas! – deydi u. – Sen faqat “Falonchi zoʻr doston yozibdi!” degan fikrni tarqat! Shu birgina fikrni tarqataver!
– Albatta, – vazifamning yengilligidan suyunib javob qilaman. Mana, shoirdan uzoqlashib, shifoxonamizga kirib boryapman. Qorovulga yozuvchilik guvohnomamni, nima deymiz, lang ochib koʻrsatdim-da, ust kiyimlarimni yechmasdan toʻppa-toʻgʻri dorixonaga yoʻl oldim. Dorixona ikkinchi qavatda joylashgan. Sotuvchisini koʻpdan bilaman. U judayam olijanob ayol.
– Shifokorga kirib retsept yozdirib chiqing, – dedi u. Shu gapdan keyin tanish ruhshunosning huzuriga kirib bordim. Dorixonaga yondosh xonada. Gʻamga botib oʻtiribdi. Avvallari shunaqangi quvnoq-xushchaqchaq ediki, naq porlab turardi.
– Namuncha xafa koʻrinasiz? – deb soʻradim. – Bemorlar charchatib qoʻydimi?
– Nima, sen hali eshitmadingmi? – savolimga savol bilan javob qiladi u. – Bu yerda hamma narsa oʻzgarib ketdi-ku. Yaqinda hammamizni haydab yuborarmish. Oʻz shifokorlarini olib kelisharmish.
– Ha, bu gapni eshitdim, – deyman. – Yozuvchilar ham bu gapni eshitib xafa boʻlishyapti. Ayrimlari hatto haqiqat qidirib yurishibdi.
– Ular haqiqat qidirib yurganida bu yerda hech birimiz qolmaymiz, – deydi u.
Men bu ogʻriqli masalaga chuqurroq kirib oʻtirmadim. Oʻz dardim oʻzimga yetarli-da. Shunday-shunday, menga uyqu dori kerak edi, dedim. Faqat albatta radedorm emas, reladorm! Oʻtgan gal boshqa shifokor adashganmi, yo oʻzim faromushxotirlik bilan boshqacharoq aytib yuborganmanmi, menga reladormning oʻrniga radedormni yozib beribdi. Holbuki radedorm menga allaqachon taʼsir qilmaydigan boʻlib qolgan. Uyqusizligim kuchayyaptimi, radedorm kuchsizlanib boryaptimi, bilmadim.
Rosti ham shu. Dorining bexos oʻzgarib qolganini hali bilib ulgurmagan birinchi kechada yanglishib darrov uxlab qoldim. Biroq keyin, dorining reladorm emas, radedormligini bilgach, uyqusizlikdan uzoq qiynaldim. Holbuki bitta emas, ikkita ichgan edim. Bundan tashqari, dorilarni ichganimdan keyin uch minggacha sanadim ham. Alam qiladigan joyi shundaki, uyquga ketganimdan keyin ham sanashda davom etaveribman!
Dafʼatan miyamga bir fikr keldi: bu xatoning asl sababi boshqa yoqda boʻlsa-chi? Balki menga reladormni toʻgʻri yozib berishgandir? Biroq men oʻshanda dorini shahar dorixonasidan sotib olgan edim. Olishdan avval navbatda turuvdim. Tuynukchaga endigina yetib kelganimda oqbilakligi shundoqqina koʻrinib turgan yoqimtoygina bir qiz gʻoyat tabiiy ravishda koʻzyosh toʻkib men tomonga engashib dedi:
– Sevimli kuchukcham oʻlyapti, meni navbatsiz qoʻyvoring.
– Marhamat, – deya navbatsiz olishiga ruxsat berdim. Bir hisobdan uning hoʻngrab yigʻlab yuborishidan qoʻrqdim.
– Yigirmata nina, – dedi u sotuvchiga. Sotuvchi qizga nafrat bilan tikilgan koʻyi yigirmata ninani uzatdi. Qanaqa kuchukcha, yigirmata ninani nima qiladi?! Albatta, bu giyohvand qiz ularni oʻz hamtovoqlariga olgan! Mana, oqbilaklarcha rangparlikning tub sababi qayoqda! Qizigʻi – meni ochiqdan-ochiq aldab, zigʻircha hijolat boʻlmay ketdi-bordi. Ammo men dorixona sotuvchisining yuzida zuhur koʻrsatgan sirli nafratni yaxshigina his qildim. Balki oʻz bolalarining taqdiridan xavotir olgandir? Nima boʻlganda ham, ana oʻsha ninalar savdosida asabi buzilgani uchun menga bir uyqudorining oʻrniga boshqasini berib yuborgandir. Yaxshiyamki, u yanglishib mening qoʻlimga abadiy uyqu dorisini tutqazib yubormadi.
– Mana men sizga aniq-tiniq “reladorm” deb yozyapman, – dedi shifokor, – faqat bizda hozir intizom kuchaygan. Roʻyxatxonadan kartachangizni olib keling.
Roʻyxatxonaga tushib, bir xodimadan kartachamni soʻrayman. Kasallik tarixi ularda shunday nomlanadi. Shunda ilgari hech qachon boʻlmagan manzaraga koʻzim tushadi – tuynukchaning ichkarisida kompyuter turibdi. Uning oldida bir ayol oʻtiribdi. Roʻyxatxona xodimlari ham anchagina koʻpayishgan. Ularning hammasi qattiq hayajonda yugurib-yelib, dasta-dasta qogʻozlar orasida nimalarnidir qidirishmoqda.
Bizning tashkilotlarimizdagi qayta qurishning ulugʻ qonuniyati shundayki, ayni qayta qurish chogʻida odamlar koʻpayib qolishadi. Men oʻz kartachamni topib berishni soʻragan xodima ham uni uzoq qidirdi, axiyri topdi, biroq shunda maʼlum boʻldiki, Adabiyot jamgʻarmasida qayta roʻyxatdan oʻtganim haqidagi qayd kartachamda yoʻq ekan. Ammo avvalgi gal ayni shu masalada janjal boʻlib, men xotinimdan Adabiyot jamgʻarmasiga borib, meni qayta roʻyxatdan oʻtkazib kelishni iltimos qilgan edim. Xotinim moʻmaygina pul toʻlab buni qildirgan edi.
Eng muhimi, men ehtiyot yuzasidan Adabiyot jamgʻarmasining yangi guvohnomasini oʻzim bilan olgan edim. Men bu ayolga oʻz guvohnomamni koʻrsatib, qayta roʻyxatdan oʻtganimni tushuntirmoqchi boʻlyapman. Ammo u guvohnomadan koʻzini olib qochyapti va hatto biroz qizaryapti. Uning uchun bu maʼlumotlar ichki tarmoq orqali oʻzlariga yetib kelmagani muhimroq ekan.
– Agar men kartachangizni berib yuborsam, – dedi u titroq ovozda shivirlab, – sizni davolashga sarflangan pulni mendan undirishadi.
Mana, biz shu darajaga bordik! Hoynahoy qandaydir choychaqa oladigan bu yoshi ulugʻ ayolni qanaqasiga xafa qilishim mumkin!
Men bu ayolni xafa qilgandan koʻra, yaxshisi, oʻsha uyqudorisiz ming bir kecha uxlamay qoʻya qolaman!
Xafa qilmoqchi emasman, albatta, biroq biz qayta roʻyxatdan oʻtganimizni qayta-qayta uqtirdim. Ayol qandaydir roʻyxatlarni uzoq koʻzdan kechirdi va hatto kompyuterda ishlayotgan ayoldan maʼlumotlarni yana bir karra tekshirib koʻrishni iltimos qildi. Ahmoq kompyuter lip-lip qildi-da, men haqimdagi maʼlumot oʻziga kelib tushmaganini maʼlum qildi. Ammo bu tirishqoq ayolning oʻzi mening ismimni qandaydir tashlandiq roʻyxatdan topib oldi.
– Hujjatingizni men oʻzim olib kirib beraman, – dedi ayol. – Hozir bizda intizom kuchli. Bemorning qoʻliga bermaymiz.
Men yana ikkinchi qavatga zingʻillab chiqib ruhshunosning huzuriga kirdim. Bu gal menga maʼlum qilingan “kuchli intizom belgi”lariga yana bir intizom namunasi qoʻshildi. Maʼlum boʻlishicha, endi bir qoʻlga ikki oʻram – yigirma donagina hapdori beriladigan boʻlibdi.
– Bu oz-ku, – mungli ovozda deyman unga, – sal oʻtmay yana kelamanmi?
– Sen xotiningning kartachasini olib kel, men unga ham yozib beray, – dedi u oʻziga xos qahramonlik koʻrsatib.
Men pastga chopqillab tushib roʻyxatxonadagi ayolga shifokor xotinimning kartachasini ham soʻrayotganini aytdim.
– Mayli, – deya rozi boʻldi u, – biroq endi bizda intizom kuchaygan: biz xotinning kartachasini eriga berolmaymiz. Unga aytingki, kartacha koʻtargichga qoʻyiladi.
Men shifokorni band qilishlari, oʻziyoq qaygadir gumdon boʻlishi, natijada uni kutib qolishimdan qoʻrqib ikkinchi qavatga uchib chiqdim. Ayni chogʻda, aftidan, asosan boylarning kartachalari taxlab qoʻyiladigan oʻzimga notanish “koʻtargich” qayerda boʻlishi mumkin deb oʻyladim.
Shifokor joyida ekan. Nihoyat, u menga ikkita retsept berdi. Men tagʻin birinchi qavatga yugurib tushdim-da, retseptlarni roʻyxatxonadagi ayolga berdim. U har ikkisiga hafsala bilan muhr bosdi.
Tepadagi dorixonaga yugurib chiqayotgan edim, kutilmaganda kiyimxonadagi ayol ortimdan qattiq qichqirdi:
– Ust kiyimingizni yechib keting, janob! Bizda hozir intizom kuchli: albatta yechinish kerak!
Koʻrib qoldi! Hushyor tortdim! Tezda yechinib, raqamni qoʻlimga oldim. Shu asnoda nima uchun hayotimda birinchi marotaba shifoxonada ust kiyimda charx urib yurganimni dafʼatan anglab qoldim. Avvallari bu yerga kelganimda hamisha ust kiyimimni oʻzim yechar edim. Masalaning nozik tomoni shundaki, avvallari bu yerda oʻzimni qadrdon dargohga keldim deb his qilar edim. Endi esa, tezroq bu yerdan chiqib ketishga boʻlgan ichki ishtiyoq meni kiyimimni yechmasdan qavatlar oralab yugurgilashga majbur qildi. Darvoqe, oʻzim tobora oshirayotgan tezlikka ham asosiy sabab mana shunda edi: tezroq, tezroq, tezroq!
Endi dorixonadagi ayol uyoq-buyoqqa chiqib ketishidan xavotirlanib tagʻin ikkinchi qavatga chopqilladim. Biroq u oʻz joyida ekan. Men unga muhr bosilgan retseptlarni uzatdim. U menga toʻrtta hapdorilar oʻramini berdi. Men haqini toʻladim-da, dorini qoʻyin choʻntagimga ehtiyotlab solib qoʻydim. Chunki endi uning tashqi choʻntagimdan bexos tushib qolishidan qoʻrqar edim.
Oqshom toʻshakka yotish oldidan bir donagina reladormning sharofati bilan uyqumni chaqira olaman, degan fikr mening gʻayratimga gʻayrat qoʻshdi. Kunni qanchalik bardamroq oʻtkazsang, tunda yaxshi uxlashga shunchalik koʻproq ishonch boʻladi. Mening quvonchga yoʻgʻrilgan gʻayrat-shijoatim qoradorini qoʻlga kiritgan giyohvandning ruhiy holatiga oʻxshab ketmaydimi mabodo? Yoʻq, deb hushyor xulosa chiqardim oʻzimcha, kechqurun dori ichishim mumkinligidan shu topda, ertalab suyunyapman. Giyohvand boʻlsa, aftidan, bir necha lahzalardan soʻng sarxush holatni boshidan kechirishi mumkinligidan suyunadi. Metroning yoʻlida tomchilab boshlagan yomgʻir ostida devorga suyanib oʻtirgan gadoyga koʻzim tushdi. Ajabo, nega men uni shifoxonaga ketayotganimda koʻrmadim ekan? Gadoyning yonida bir bolakay turibdi. Men choʻntagimga qoʻl suqib, bir hovuch chaqalarni oldim-da, nimagadir ularni erkakning emas, bolakayning hovuchiga toʻkdim, holbuki erkak menga yaqinroqda oʻtirgan edi. Bolakay chaqalarni shu zahotiyoq erkakka berishini yaxshi bilsam-da, oʻzimga shunisi yoqimliroq tuyuldi. Agar bu erkak bolakayning otasi boʻlmasa ham, aqalli uni yaxshiroq qadrlay boshlaydi-ku.
Ulardan uzoqlashar ekanman, oʻylab qoldim: mening bu kichkina saxovatim undirilgan uyqudori quvonchining alomati emasmi? Qimorboz moʻmaygina yutuqdan keyin darbonga yuz soʻmlikni xuddi shunday ehson qilib yubormaydimi? Bunisini Xudo biladi.
Yaqinda oʻzimizning yozuvchilar dala-bogʻi boʻylab sayr qildim. Dam koʻcha-koʻyga, dam dala-boqqa koʻz tashlab, goʻyoki uni bemalol qorovullagan koʻyi sayr qilyapman. Kutilmaganda faqirona kiyingan bir notanish kishi omonat eshikchamizni ochib ichkariga kirib keldi. Bir ogʻiz soʻramasdan oʻtib, yoʻlakdan yurmay, toʻsiq boʻylab oʻsgan butazor tomonga burildi.
Gʻoyib boʻldi. Men oʻzimcha oʻylab qoldim: kim boʻldi bu odam? Nega ruxsat soʻramay bogʻimizga bemalol kirib keldi? Axiyri oʻzimcha taxmin qildimki, bu odam azbaroyi yoʻlni qisqaroq qilish uchun dala-bogʻimiz orqali boshqa dala-boqqa oʻtib ketmoqchi boʻlgan. Ammo u holda nega endi toʻsiq boʻylab oʻsgan butalarga qarab ketdi?
Sayr qilishda davom etyapman. Chamasi qirq daqiqalardan soʻng u qoʻlida qoʻziqorin toʻldirilgan yelimxaltani koʻtarganicha butalar orasidan chiqib keldi. Oʻzimcha fahmladim: gadoy, ochiqqan!
Yuzida sovuqqon bir qatʼiyat ifodasi zuhur koʻrsatgancha u goʻyo mening savollarimga chap bermoqchidek eshikchamizni tagʻin dadil ochdi-da, koʻchaga chiqdi-ketdi. Men jimgina kuzatib turaverdim. U eshikchani yopish oldidan menga qattiq tikilib ovozi boricha eʼlon qildi:
– Yaqinda hech vaqo qolmaydi!
Shunday deb qorasini oʻchirdi. Bunaqangi oxirzamonni bironta nabiy bashorat qilolmagan! Atrof-javonibda esa, boylarning tosh-metin devorlar bilan oʻralgan, qulf solingan temir darvozali dala bogʻ va qasrlari qad rostlab turibdi, goʻyo tez orada feodal jangi boshlanishini kutib turgandek.
Darvoqe, feodallik taassurotlari toʻla boʻlishi uchun… Dala-bogʻimiz boʻylab sayr qilar ekanman, yangi qasri oliylarning egalaridan biri tosh qoʻrgʻonining tashqarisidagi soʻrida ayiq bolasini oʻynatib oʻtirardi. Kichkintoy ayiqcha chalqancha yotibdi, egasi esa, uning qornini qashiyapti!
– Bir yildan keyin siz bu mahluq bilan qanday muomala qilasiz? – oʻzimni tutib turolmasdan qiziqsindim men.
– Bir yilga qolmay kabob boʻlib ketadi, – boshini koʻtarmagan koʻyi bahuzur gʻingshiyotgan ayiq bolasining qornini qashishda davom etgancha bajonidil javob qildi xoʻjayin.
Shunday qilib, qoʻziqorin teruvchi koʻzdan yoʻqolganida oʻzimcha oʻylab qoldim: qachonlardir u oʻsha yelimxaltasi bilan bu yerga qaytib kelib, biroq uni portlovchi moddaga toʻldirib olib kelib, bu qoʻrgʻonlardan birini portlatib, boʻshagan yelimxaltasiga boyvachchalarning qoʻziqorinlarini terib ketmasmi ekan?
Metroga kiraverishda yana oʻsha qari shoirga roʻpara keldim. Bechora shunaqangi aftoda kiyinganki, agar devorga suyanib tursa, sadaqa berish kerak degan fikr uygʻonadi. Uning gʻayrat-shijoatini eʼtiborga olsangiz, ahvol ham ayanchli, ham kulgili edi.
Uning yuzida tagʻin shodlig-u hayrat zuhur koʻrsatdi. Garchi men “Aeroport”dagi yozuvchilar uyida besh yildan buyon yashamayotgan boʻlsam-da, u, aftidan, koʻchada juda kam uchrashib qolishimizni biron koʻngilsiz kor-hol bilan bogʻliq deb biladi. Shu bois menga tashlanib, qoʻlimni yana-da qattiqroq qisdi:
– Koʻpdan beri seni koʻrmayman-a! – deya xitob qildi u. – Qayoqqa yoʻqolib ketding? Men boʻlsam, zoʻr bir doston yozdim! Senga bajonidil oʻqib berardim, biroq shoshib turganga oʻxshaysan. Jurnalga topshirib qoʻyganman. Qay jurnalligini aytmayman. Koʻz tegmasin deyman-da!
– Juda yaxshi, – deyman men unga, qoʻlimni xalos qilishga urinar ekanman. Qari, lekin qoʻli burgutning panjasidek. Bizning boshimizga yogʻilgan muhtojlik balosiga qaramay, aftidan, hali ham uning boquvi yaxshiga oʻxshaydi.
– Menga yordam qil, – deydi, – meni suyaydigan hech kim yoʻq!
– Men qanday yordam bera olaman, – uqtirmoqchi boʻlaman unga, – mening tahririyatlar xodimlari bilan hech qanday shaxsiy aloqalarim boʻlmaganidan keyin…
– Bunisi hech gap emas, – deydi u, – sen faqat mening zoʻr doston yozganim haqidagi fikrni butun Moskvaga ovoza qil! Hozir yangi davr. Targʻibot hal qiluvchi ahamiyatga ega!
– Albatta! – deyman zimmamga yuklanayotgan vazifaning osonligiga, ayni chogʻda, uning oʻzi qoʻlimni changalidan boʻshatganiga suyunib.
U mening boshim uzra qarab, aftidan, garchi qari boʻlsa-da, burgutnikidek koʻzlari bilan boshqa yozuvchini koʻrib qoldi. Agar shunday boʻlsa, endigi suhbatni osongina tasavvur qilish mumkin.
Men tahririyatga borish uchun metroga tushdim. Nafaqa daftarchamni koʻrsatmagan holda nazoratchining yonidan oʻtib ketdim. Ajablanarli holat: nazoratchilar mening nafaqada ekanligimga nechogʻli qatʼiyroq ishonch hosil qilganlari sayin bu menga shunchalik yoqmaydi.
“Hoy, amaki! Chiptasiz qayoqqa ketyapsiz?” – aftidan, men bu savolni endi hech qachon eshitolmasam kerak. Ammo yutuqlar ham bor. Menga, masalan, metroda yoxud trolleybusda hech kim joy boʻshatib bermaydi. Aftidan, nogironlik alomatlaridan xoli boʻlgan sogʻlom nafaqachilik. Yoki koʻngilchanlikdan xoli boʻlgan sogʻlom yoshlar?
Bittami-ikkita bekatdan keyin vagonga oldidagi kasalmand bola yotgan aravachani itargan koʻyi tilanchi ayol kirib keldi. Balki rostdan kasalmanddir. Buni bilishning iloji yoʻq edi. Men achinish hissini qariyb tuymagan holda oʻzimda qolgan choychaqalarni sadaqa qildim. Aniqrogʻi, birinchi sadaqamning taassurotlarini xiralashtirmaslik uchungina yana sadaqa berdim. Qilgan bir yaxshiligingiz oʻz-oʻzidan yana bir yaxshilik qilishga undaydi-da, axir. Umuman, eng ishonchli yaxshilik odatga koʻra qilinadigan yaxshilikdir.
Tahririyatda muharririm bilan ikki soatcha ishladim. Ishimizni tugatganimizda menga qahva taklif qilishdi.
– Rahmat, – minnatdorchilik bildirdim men, – asabim juda zoʻriqdi.
Aslida ham shunday. Biroq bu holatni oshkora tan olish katta xato edi. Odatda qahva taklif qilishganidan keyin bir-ikki qadah konʼyak bilan ham siylashardi. Ammo bu gal menga konʼyak taklif qilishmadi. Aftidan, usiz ham asabi zoʻriqqan deb oʻylashdi, shekilli-da. Shu topda bir qadah konʼyak yomon boʻlmasdi. Qanaqa ahmoqona iqror boʻldi bu: “Asabim juda zoʻriqdi”! Balki, bu bizning rossiyaliklarga xos kasalimizdir – tushkunlikka soluvchi asabiy zoʻriqish? Konʼyak uni yaxshi tinchlantiradi.
Asabi juda zoʻriqqanmish! Qanaqa ojizalarcha til! Qanaqa yovvoyilarcha oshkoralik! Bu hatto madaniyatsizlik! Bunaqangi iqrorni eshitgan odamlar nima qilsin? Sapchib tushsinmi?!.
Adabiy badgumonlikka ega odam oʻzicha, konʼyak taklif qilishmadi-ya, deb oʻylagan boʻlar edi. Aftidan, ularning nazarida, mening qoʻlyozmam konʼyak koʻrinishidagi qoʻshimcha qiymatga arzimaydi, shekilli? Biroq oʻzim nodonlik qilib “asabim juda zoʻriqdi” dedim-ku.
Tahririyatdan endigina chiqqan edim, qasam ichib aytamanki, mubolagʻa qilmayapman, menga tagʻin oʻsha qari shoir yuzma-yuz kelsa boʻladimi! U ayni shu tahririyatga shoshilib kelayotgan ekan. Haligina uchrashganimizni tagʻin unutib qoʻyibdi. Biroq mening oʻzimni unutib qoʻymagani hayratlanarli. Har qalay, yigirma yil bir uyda yashaganmiz-da. Anchadan beri koʻrishmaganimiz ham, yozib bitirgan yangi dostonining zoʻr asarligi ham, u haqda fikr tarqatishim zarurligi ham – hamma-hammasi tagʻin bir karra takrorlandi.
– Ammo dostonni qay tahririyatga berganimni sendan yashirib oʻtirmayman, – dedi u boshi-yu qoshi bilan tahririyat binosiga imo qilib. – Sen bunga aqling yetmaydigan darajada ahmoq emassan-ku. Biroq biz – shoirlar irim-chirimlarga ishonuvchan xalqmiz-da.
Men bir karra yoʻl qoʻygan qoʻpol xatomga qattiq afsuslanib, oʻzimni yozgʻirdim:
– Asab zoʻriqqan, – beixtiyor ovoz chiqarib shunday deya zaharxanda qildim-da, aytishim bilan hushyor tortdim.
– Kimning asabi, muharrirningmi? – qari shoir ham sergak tortdi.
– Yoʻq, – aniqlashtirdim men, – asr oxirining.
– Boshimni qotirmay tur, – dedi qari shoir, – meni jiddiy suhbat kutyapti. Ammo fikr tarqatishni unutma!
Shu bilan biz xayrlashdik va shu kuni boshqa uchrashmadik. Tahririyatdan keyin men tagʻin metroga yoʻl oldim. Metro yoʻlidagi markaziy koʻchalardan birida ketayotgan edim, tuppa-tuzuk kiyingan bir qiz yonimga keldi-da:
– Biz cherkovga ehson yigʻib yuribmiz. Marhamat, ehson qiling! Evaziga manovi yopishtirmani beramiz, – dedi.
U qoʻlida ustiga allaqanday rangli suvrat yopishtirilgan kaftdekkina qalin qogʻozni ushlab turar edi. Men hatto bu suvratlarga diqqat qilib qaraganim ham yoʻq. Baribir koʻzoynaksiz yaxshi koʻrolmayman. Koʻzoynakni choʻntagimdan olib taqib qarashga hafsalam ham, xohishim ham yoʻq edi.
Nimagadir ayni shu lahzalarda sillam qurib, qariyotganimni his qildim. Qiz “Cherkovga!” deya shunaqangi xokisorona iltijo qilib turibdiki, eʼtiborsiz qoldirishga uyaldim-da, hamyonimni chiqarib, unga oʻn soʻm berdim.
– Manovini olmaysizmi? – deya eslatdi u.
– Kerak emas, – deb javob qildim-da, ayni lahzalarda qarilik rostdan ham zabtiga olayotganini ich-ichdan his qilgan koʻyi oʻzimni metroga urdim… Cherkov – kambagʻallarning foizi narigi dunyoda olinadigan banki. Bank – boylarning Xudosi seyfga qamalgan cherkovi.
Metroda anchagina uzoq yoʻl yurishim kerak. Shunday boʻlsa ham, metroda menga, Xudoga shukur, hech kim tirgʻalgani yoʻq. Faqat qandaydir kayfi bor ishchi vaqti-vaqti bilan koʻzi koʻzimga tushganida – shundoqqina roʻparamda oʻtirgan edi – tashqariga birga chiqib ichmaymizmi degan maʼnoda ishora qilgan koʻyi xushnudlik bilan koʻzini qisadi… Gohida ishchilar ziyolilarga talpinishini ancha avval sezganman. Qachonki, boshqa birov bilan ichishning iloji boʻlmaganida.
Darvoqe, oʻsmirligimdayoq inqilobdan avval markschilarning ishchilar bilan yertoʻlalardagi pinhoniy uchrashuvlari xususidagi maroqli hikoyalar meni qattiq hayratlantirar edi. Ularda jandarm bostirib kelib qolganida boplab aldashga qaratilgan bir aqlli tadbir alohida qayd etilar edi. Yashirin tashkilotchilar ichkilik bilan gazakni tayyorlab qoʻyishardi-da, “Mana, jimgina ichib-gazak qilib oʻtiribmiz, nima gap?” deya anqovsirashar edi. Aslida ular “Pravda” gazetasini oʻqishar edi. Ammo hammasidan qizigʻi, mana, qarang, nimada edi: jandarm bostirib kelganmi-yoʻqmi, qatʼi nazar, bu voqealar bayonida oʻsha ichimlik bilan gazaklar qayoqqa, qay tarzda gumdon boʻlgani xususida hech qachon lom-mim deyilmas edi.
Albatta, ular bahuzur ichkilik ichib, gazak qilib oʻtirishgan. Zotan, markschilarning ayyorligi shunda ediki, ular inqilobiy adabiyotlar bilan tanishtirish maqsadida ichkilik-u gazaklar orqali ishchilarni oʻzlariga jalb qilganlar. Ishchilarning ayyorligi esa, shunda boʻlgan ediki, ular goʻyo inqilobiy adabiyotlar bilan qiziqayotgandek boʻlib, aslida teppa-tekin ichkilik bilan gazakka ishqiboz boʻlishgan. Mana shuning natijasida inqilobchilar bilan ishchilar oʻzaro qattiq bogʻlanib qolishgan. Ishchilar markschilarni ichishga oʻrgatganlar. Markschilar esa, buning uchun minnatdorchilik sifatida ishchilarni ular yer yuzidagi eng qudratli insonlar ekanligi (“proletariat diktaturasi”)ga ishontirganlar.
Eng birinchi markschi “Pravda” gazetasini qoʻliga olib ochar ekan, ishchi aroqni qadahlarga quyayotganini koʻrib:
– Keling, avval gazetani oʻqiylik, ana shundan keyin ichishingiz mumkin, – degan boʻlsa kerak.
– Yoʻq, – degan boʻlsa kerak oʻshanda mehnatda toblangan ishchilar, – biz bir paytning oʻzida ham ichaveramiz, ham gazeta tinglayveramiz.
Agar oʻsha eng birinchi markschi:
– Nega? – deb soʻragan boʻlsa, tegishli javobini olgandir:
– Agar jandarm bostirib kirib, “Qani, uf de-chi!” desa, nima, biz Sibirga ketaveramizmi?
Oʻz qadahini aroq shishasiga tutar ekan, oʻsha eng birinchi markschi: “Qanchalik aqlli-ya bular! Albatta, kelajak ishchilar sinfiniki-da!” deb oʻylagan boʻlishi mumkin. Mana shunaqa qilib, kayf ustida birgalashib inqilob qozonini qaynatib yuborganlar. Ichimlik saqlanadigan yertoʻlalarga hujum inqilobning oʻziga xos xususiyati boʻlib qolgan. Bu hol jamiki xotiralarda qayd etilgan. Inqilob chavandozlari hattoki Qishki Saroyni ishgʻol qilganlarida ham birinchi galda ichkilik saqlanadigan yertoʻlalarni qidirganlar. Bechora Kerenskiy bundan foydalanib qochib qolgan.
Xullas, ishchilar markschilarga ichishni oʻrgatgan, markschilar esa, ishchilarni “Siz yer kurrasining egasisiz” deb ishontirishgan. Ammo oxir-oqibatda har ikki tomonning ustidan aroq gʻalaba qozongan-da, Sovetlar Ittifoqi parchalangan. Tirik qolgan aholi esa, qahramonlarcha ichishda davom etmoqda.
Darvoqe, bir aqlli odam aytganki, aslida hech qanday inqilob boʻlmagan, faqat aksilinqilob boʻlgan! Bu gap bizning mamlakatimiz tarixini shunaqangi aniq aks ettiradiki!.. Hattoki millionlab begunoh jonlarning qurbon berilganini hisobga olmagan taqdirda ham, inqilob Rossiyaga amalda nima berdi? Kolxozlar shaklidagi krepostnoy huquqini qaytarib berdi – shu! Aynan shunaqa boʻldi.
Xullasi kalom, metro vagonida ketyapman, roʻparamda oʻtirgan yarim sarxush ishchi boʻlsa, yer yuziga chiqib, birgalikda ichishga daʼvat qilgan holda menga xushnudlik bilan koʻzini maʼnoli qisyapti. Men oʻz qarashlarim bilan uning imosini mutlaqo tushunmayotganimni anglatmoqchi boʻldim. Hatto oʻzimni xorijdan kelgan mehmon deb koʻrsatishga urindim.
Bu koʻzini qisib turgan ishchi menga Mixail Bulgakovning qahramonlaridan birini eslatib yubordi. Yaqindagina uning mashhur “Usta va Margarita” romanini qayta oʻqib chiqqan edim. Shu topda asarning butun boʻy-basti yorugʻ yoz kunidagidek koʻz oldimda aniq-ravshan namoyon boʻldi.
Ulugʻ, ayni chogʻda, gunohkor kitob bu! Bu kitobning gunohkorligi shundaki, muallif iblisning qanchalik ulugʻligini koʻrsatmoqchi, koʻrsatganda ham, oʻziga yetgulik havas-u ishtiyoq bilan koʻrsatmoqchi boʻladi. Asarda shayton rahmonning oʻziga xos oʻrinbosari sifatida harakat qiladi. Holbuki iblisi lain Xudoning eng birlamchi dushmanidir.
Sovet byurokratlarining masxarasini chiqarib yengil mutoyibali va achchiq zaharxandali kulgu uygʻotishni badiiyatga zarar yerkazmagan holda ham uddalash mumkin edi, agarki muallif nozik va oʻzigagina xos kinoya-piching orqali oʻquvchiga asardagi iblis shartli qahramon ekanligiga ishora qilganida. Bu qahramon hech qanday iblis emas, balki aqlini yeb qoʻyganlar dunyosidagi oddiygina esli-hushli inson.
Oliy, falsafiy maʼnoda bu yerdagi shaytonga jiddiy munosabat nodonlarcha munosabatdan boshqa narsa emas. Qayerdaki muallif iblisga aniq-ravshan jiddiy munosabatda boʻlsa, asarning ayni shu joylari zerikarli va badiiyatdan yiroq.
Ammo roman buyuk asar, chunki uning zamirida hayotni qanday boʻlsa shundayligicha qamrab olishga, goʻyoki butun yer kurrasiga yuksaklikdan turib nazar tashlashga urinish bor.
Sanʼatkorning yurak yolqinidan tugʻilgan ajoyib lirik ohang va goʻzal kulgi muallifning oʻzini qurshagan hayotdan naqadar yuksak turishini namoyish etadi. Dastlabki ikki bob sanʼatkorona yozilgan. Keyingi boblarda ham goʻzal sahifalar bor. Ammo gunoh oʻz kuchida qolgan. Margaritaning alvastiligi gʻashga tegadigan darajadagi feminizmning goʻyoki narigi dunyoda jazavaga tushishidan boshqa narsa emas.
Bulgakov va u oʻzining piri deb hisoblagan Gogolning shaytanat olamiga mahliyolarcha qiziqishi tasodifiy hodisa emas edi, albatta.
Har ikkisining dahshatli, ayanchli oʻlimidagi oʻxshashlikni qarang. Tasodifmi bu? Bilmadim. Sevimli ayolning nazokatli gʻamxoʻrligi Bulgakovning oʻlimini-ku, oʻziga xos tarzda nurlantirib turibdi. Bechora Gogol!
Yaxshi kitob oʻquvchini sarxush qiladi. Yomon kitobni oʻqiganingizdan keyin tozalanib-poklanish uchun darhol miyangizni spirtga chayqab olishni istab qolasiz. Men shunday qilaman ham…
Haqiqiy sheʼrni tagmaʼnolarga yetib bormasingdan turib undagi haqiqat epkinidanoq tanib olish mumkin. Ana oʻshanda bu sheʼrdagi texnik nuqsonlar (agar ular bor boʻlsa), ikkinchi darajali ekanini oʻzingiz tushunib olasiz.
Svetayeva va Mayakovskiy sheʼrlari ulkan isteʼdod bilan bitilgan, ayni chogʻda, goʻyoki avval-boshda yosh oʻquvchiga moʻljallab yozilgan. Ular xuddi “Yuz metrni yugurib oʻtolmaysanmi, mening sheʼrlarimni oʻqib ovora boʻlmay qoʻya qol!” deya uqtirayotgandek!
Pushkin yoshlikka donolik baxsh etib, qarilikni yashartiradi. Oʻlimning ichida ham kulgi barq urib turadi. Zargarona ish!
Ikki boshli burgutning qulayligi shundaki, har bir bosh “Men uchun ham narigi bosh oʻylayapti” deb oʻylaydi.
Biz “Sotsializmning vayronasini kapitalizmning xarobazoriga aylantiramiz” degan shior ostida yashab turibmiz.
Sharmandalikning saviyasi yuksalmoqda!
Sahroda ayuhannos solishdan avval u yerda aqalli bittagina vodiy yaratib qoʻy!
– Xudo yoʻqmi, bilganingni qilaver!
– Bu odobdan emas-ku!
– Demak, bilganingni odob bilan qilaver-da!
Iuda – Iso alayhissalomning odam tanishdagi xatosi.
Bir odam shunday aqlli gap aytgan ekan: miyaga yaxshi fikr kelibdi, biroq uning boʻm-boʻshligini koʻrib qaytib ketibdi.
“Qargʻaga toʻpdan oʻq otib boʻlmaydi” deydilar. Bu gapni aytayotganda jonivorga rahm-shafqat bilan qarash kerakligi hech kimning xayoliga kelmaydi.
Yoʻqsullik uni magʻrurlikka oʻrgatdi.
Agar har qanday hokimiyat Xudoning xohishi boʻlsa, har qanday Xudo ham hokimiyatning xohishi.
Yaxshilik qilishga moyil odam aqidalar bilan hisoblashib oʻtirmaydi va har qanday yiqilganning oyoqqa turib olishi uchun unga yordam qoʻlini choʻzadi. U “Yiqilgan bunga loyiqmi?” deb oʻylab oʻtirmaydi. Yiqilib koʻmakka muhtojmi, demak, koʻmakka loyiq!
Televizor koʻrishning eng gashtli tomoni shundaki, uni oʻz qoʻling bilan oʻchirib qoʻya olasan.
Qariyapman. Halitdan bu dunyo haqida xuddi oʻsmir-oʻgʻil haqida oʻylagandek miskinona va mahzunona xayollarga choʻmaman: ertaga mensiz uning holi ne kechar ekan-a?
Xudojoʻy hayotga tish-tirnogʻi bilan yopishib olmagan, chunki jannatdagi qoʻshimcha shodliklardan umidvor. Binobarin, bu hayotda xudojoʻy bilan til topishish oson, bu hayotni yaxshilash ham oson.
Nabokov – ildizi tuproqqa taralmagan yozuvchi. Uning eng yaxshi asarlari gidroponika (tuproqsiz, ozuqa moddalar eritmasida oʻstirilgan oʻsimlik)ga oʻxshaydi. Oʻylab oʻyingning tagiga yetolmaysan: nahot kelajakning sanʼati shunday boʻlsa?
Daho – yulduz yulduz bilan tillashadi.
Yozongʻich – yulduz oy bilan tillashadi.
Tovlamachilik uning ikkinchi tabiatiga aylangan paytda birinchi tabiati qayoqqa qaradi ekan-a?
Tubsiz choh ustidagi aqlning mustahkam tayanchi – badiiy asarning shakli aynan mana shu, bundan boshqa narsa emas.
Yozuvchilik ishidagi eng ulkan rohat-farogʻatni shaxsan men ijod jarayonida his qilmayman. Ilhom yoqimli, lekin qiynoqli holat. Mana, deylik, men bir asar yozdim-da, yaxshi yozdim deb hisobladim. Uxlagani yotdim. Ertasiga ertalab ishning eng yoqimli qismi – qoralamani tozalash boshlanadi. Bu ish jazirama yoz chogʻida muzdekkina apelsinning qobigʻini archilashga oʻxshaydi.
Bir bekatga boshqa odamlar qatorida qoʻlida ogʻirgina toʻrva koʻtargan anchagina yoshi ulugʻ ayol kirib keldi. Boʻsh oʻrin yoʻq edi, shuning uchun men oʻrnimni boʻshatib, uni oʻtirishga taklif qildim. Tabiiyki, oʻzimning xorijdan kelgan mehmonligimni koʻrsatuvchi imo-ishoralarni unutib, rus tilida taklif qildim.
– Keragi yoʻq! – dedi kutilmaganda ayol va menga shunaqangi malollanib qaradiki, goʻyo men oʻzimning yoshimdan oʻn yilni olib tashlab, uning boʻyniga oʻn besh yilni namoyishkorona osib qoʻygandek.
Men yana bir marta oʻtirishga taklif qildim. Biroq ayol bu gal hech nima demadi. Faqat toʻrvasini oyoqlari oldiga qoʻydi. Men goʻl boʻlib tik turaverdim.
– Oʻtirsang-chi, yigit! – dedi anovi ishchi. – Bu ayol hali gijinglab yuribdi-ku! Tik turaveradi-da!
Ajabo, ayol ishchining oʻzini xalqona tilda qirchangʻiga emas, tulporga mengzaganiga mamnun boʻlib, unga jilmayib qaradi.
Men bir qadar gangib joyimga qayta oʻtirdim. Anchadan beri meni “yigit” deyishmagan edi. Ammo, boshqa tomondan olib qaraganda, ayol meni oʻziga joy boʻshatib berishga juda qarilik qiladi, deb hisobladi-ku. Shu payt qarasam, shirakayf ishchining koʻz qisib-bosh chayqab imo qilishlari battar avjiga chiqyapti. U nafaqat meni tepaga koʻtarilib ichishga, oʻziga kulib qaragan anovi ayolni ham birga olib chiqishga chaqirib imo-ishora qilayapti.
Menga tinchlik kerak, shuning uchun navbatdagi bekatda tushib qoldim. Keyingi poyezdni kutdim-da, unga kirib oʻtirdim. Ikki yoshgina ayol men bilan yonma-yon oʻtirishdi. Bir-birlari bilan uzoq koʻrishmagan eski qadrdonlardek koʻrgan-boqqanlarini aytib tugatisholmayapti.
– Shu yozda mening boshimga tushgan koʻrgilikni aytsam!.. Qoʻrqqanimdan naq oʻlib qolay dedim! – dedi ulardan biri qattiq orziqib.
– Nima boʻldi? – entikib soʻradi ikkinchisi.
– Kechqurun parkda aylanib yurgan edim, bezorilar zoʻrlab ketishsa boʻladimi! Naq oʻlib qolay dedim. Avvallari koʻp marta bemalol sayr qilib yurganman, hech gap boʻlmagan. “Koʻza kunda emas, kunida sinadi” deganlaridek, koʻrmaysanmi!..
“He, ahmoq”, deb oʻyladim men. Bizning bezovta-behalovat zamonamizda kechasi yolgʻiz oʻzing parkda balo bormi? Aslida, bu ayol oʻzini zoʻrlashlarini xohlagan boʻlsa kerak!.. Ularning gaplarini boshqa eshitishni istamadim.
Oʻz bekatimgacha borib, metrodan chiqdim-da, uyga yoʻl oldim. Oʻzimning qadrdon koʻchamdagi yoʻlak boʻylab odimlar ekanman, qarasam, ikki nafar yoshgina yigit menga peshvoz yurib kelyapti. Tagʻin deng, mendan koʻz uzmagan koʻyi jilmayib kelyapti!
Bir zumda koʻnglimni miskinona oʻylar tark etib, nekbinlarcha oʻylar chulgʻab oldi. Albatta, bu yigitlar mening oʻquvchilarim! Asarlarimdagi tesha tegmagan qiziq hazil-mutoyibalarni eslab kulishyapti! Koʻp yozuvchilar yoshlar kitob oʻqimay qoʻydi deb hasrat qilishadi-ya tagʻin! Men ularga doʻstona bosh silkidim. Koʻz ochib yumguncha boʻlmay ular menga yuzma-yuz kelishdi. Hozir dastxat soʻrashadi, lekin yozishga qalam olgan edimmi oʻzi, deya oʻylab ulgurdim, xolos.
– Sizga omad kulib boqdi! – hayqirdi ulardan biri. – Mana, arzonlashtirilgan mol! Doʻkondagidan besh baravar arzon! Sizning omadingiz bor ekan!
Ular menga odobsizlarcha qapishib turgani uchun ham oʻzimni qandaydir noqulay his qilayotgan boʻlsam-da, “Bular mening oʻquvchilarim!” deb oʻylashda davom etmoqda edim. Menga yoqimsiz tuyulayotgan holat esa, anglashilmovchilikkina, xolos. Axir, ular menga uncha-muncha narsa yoqavermasligini, taʼbim nozikligini bilishmaydi-da. Voqeaning davomi aqlga sigʻmaydi: ular menga qandaydir bir pulga qimmat qoʻlqop bilan qandaydir kurakda turmas boʻyinbogʻ uzatishyapti! Men esa, nimagadir gʻayrishuuriy tarzda ularni olib, hamyonimni chiqarib, soʻrab turibman:
– Qancha?
Koʻzoynagim choʻntagimda, shu topda koʻzoynagimni olib taqib, oʻz muxlislarimning koʻz oldida pullarni diqqat bilan sanash menga noqulay tuyulgani sabab, hamyonimni ularga shundoqqina tutqaza qoldim. Toʻgʻri, hamyonda pulim yuz soʻmdan koʻp emasligini aniq bilaman.
Omadim borligini aytgan yigit hamyonni bir zumda boʻshatdi. Pullarni olar ekan, shunisiga qoyil qoldimki, bir qoʻlining barmoqlari bilan ularni sanab ham ulgurdi-da, boʻsh hamyonni oʻzimga qaytarib berdi.
– Omadingiz bor ekan! – deya hayqirdi u oxirgi marotaba. Shu zahoti ikkalasi odamlar orasiga kirib koʻzdan yoʻqoldi.
Oʻzimni ikki baravar zoʻrlangandek his qildim. Aynan ikki baravar! Ular ikkita boʻlganlari uchun emas, yoʻq, zoʻrlashayotgan paytda oʻzimning zoʻrlanayotganimni, yoʻlakda, odamlar orasida, kuppa-kunduzi zoʻrlanayotganimni anglab yetmaganim uchun! Bir qoʻlimda qoʻlqop bilan boʻyinbogʻni ushlagan koʻyi ikkinchi qoʻlimdagi hamyonga koʻz yugurtirdim. Ichidagi bitta gʻijimlangan pulga koʻzim tushdi. Mana shu yerda men nimagadir koʻzoynagimni olishga erinmadim, ayni chogʻda, laʼnati qoʻlqop bilan boʻyinbogʻni yerga tushirib yubormaslikka uringan holda koʻzoynagimni taqib, pulga tikildim. Bu besh soʻmlik edi. Nega uni ham olmadi – men uchun hozirgacha eng katta sir boʻlib qoldi. Ehtimol bu minnatdorchilik ifodasidir? Ovsarlik tugʻdirgan qulaylik uchun ular oʻzimning pulimni oʻzimga sadaqa qilishgandir balki?
Men birdan uyqudorimni eslab qoldim. Yuragim beixtiyor shuvilladi. Nega ular menga bu qadar bezbetlarcha yopishib-qapishib turishdi?! Nahotki uyqudoriniyam qoʻshib shilib ketishgan boʻlsa?! Qoʻyin choʻntagimga qoʻlimni tiqdim-da – o, naqadar ulkan baxt! – barmoqlarim uyqudorini his qildi. Bolaligimda choʻntagimdan bexos shirinlik topib olganimdagidek, astoydil suyunib ketdim.
Yaxshiyam hamyonga emas, alohida solgan ekanman. Hamyonda boʻlganida, uni ham oʻzimga bildirmasdan shilib ketishlari ehtimol edi. Hattoki qoʻynimdan ham! Shilib ketishlari mumkin edi, biroq shilishmabdi! Ha, bu yashin tezligida sodir boʻlgan qalloblikda ham, har qalay, yaxshilik alomatlari yoʻq emas. Axir, voqeaga yonlaridan oʻtayotgan odamlarning eʼtiborini jalb qilmaslik uchun ikkovi ikki tomondan yopishib-qapishib turgan edi-da. Ayni shu bugun, koʻrinishidan, menga uyqudori har qachongidan ham koʻproq kerak boʻladiganga oʻxshab turibdi oʻzi. “Reladorm” deganlari ajoyib uyqudori! Mening bu gapim reklamaga oʻxshasa oʻxshar, ammo bu dori har qanday reklamaga arziydi ham-da!
Oʻzimni bosib olganimdan keyin oʻljamni nima qilsam boʻladi endi, deb oʻylab qoldim. Uyga kirib xotinimga voqea qay tarzda roʻy berganini tushuntirib aytish… Yoʻq, bunga holim ham, xushim ham yoʻq. Ajabo, hamyonda qolgan pulga nega muncha qiziqib, diqqat bilan qaradim ekan-a? Buning sababini endi tushundim. Agar pul nisbatan yirikroq boʻlganida (aftidan, men gʻayrishuuriy tarzda mana shunga umid qilgan ekanman-da!) sodir boʻlgan voqeani zoʻrlash emas, savdo-sotiqning dagʻalroq shakli deb hisoblash mumkin edi. Ammo besh soʻm!.. Buni qandaydir gipnozmi-mahliyolik holati deb boʻlmaydi, albatta. Shunchaki mening samimiy, doʻstona iltifotimni ovsarning koʻngilchanligi deb tushunishdi. Sirasini aytganda, mening iltifotimdan avvalroq ham ular “Mana, aynan biz qidirgan odam!” degandek kulib qarashayotgan edi.
Muttahamlar gohida odam bolasining ruhi ravonini shunaqangi nozik his qilishadiki!.. Kuni kecha bir jiyanim uyimda boʻlib, qiziq voqeani aytib berdi. U firmada ishlaydi. Ishbilarmon, oʻz ishiga pishiq, chiroyli, aqlli, dadil.
Qandaydir bozorga kelib, ehtiyot qismlar doʻkoniga kiribdi. Nimadir xarid qilmoqchi ekan. Kerakli narsani sotib olib, mashinasining yoniga qaytib kelibdi. Oʻtirganida sezibdiki, orqa gʻildirakning yeli chiqib ketgan. Mashinadan chiqib, gʻildirakni almashtiribdi-da, tagʻin mashinasiga oʻtirib yoʻlga tushibdi. Yigirma daqiqalardan keyin sezib qolibdiki, shundoqqina yonidagi old oʻrindiqda yotgan diplomati yoʻq! Ertaroq sezishi ham mumkin edi, biroq bunday boʻlishini kim oʻylabdi deysiz. Kech boʻlsa ham oʻylab qarab tushunibdiki, oʻgʻri orqa gʻildirakning yelini atayin chiqarib qoʻygan! Egasi gʻildirakni almashtirayotgan chogʻida qulay yotgan diplomatni olib qochgan! Bunday paytda kim ham eshik-derazalarni qulflab qoʻyadi!
Boʻlar ish boʻldi. Diplomatda pasporti bilan yangi kvartirasiga roʻyxatga qoʻyish uchun kerakli hujjatlar boʻlgan ekan. Albatta, oʻgʻri unda boshqa qimmatroq narsalar va yo moʻmayroq pul yoʻqligini bilganida ehtimol bu ishga qoʻl urmagan boʻlarmi edi. Ammo uni ham tushunish mumkin. Ikki-uch qadam narida mashinaning egasi orqa gʻildirakni almashtirayotganida diplomatda nima borligini tekshirib koʻrolmaydi-da, axir.
Shunday qilib, jiyanim ortiga qaytib tagʻin oʻsha bozorga kelibdi-da, mashinasini qoldirgan joyga yaqinroq doʻkonlarning sotuvchilaridan mashinasining yoniga kelgan qandaydir shubhali odamni koʻrgan-koʻrmaganlarini soʻrab-surishtiribdi. Oʻzicha oʻsha shubhali odam shu atrofdan hali uzoqlashib ulgurmagan deb umid qilibdi. Aftidan, u oʻzining kuchiga ishonib masalani joyida qiziq ustida hal qilishga umid bogʻlabdi. Soddadil-da. Sotuvchilar oʻsha shubhali odamni koʻrgan taqdirda ham buni tan olib aytisharmidi! Yoʻq, koʻrmadik, deyishibdi.
Jiyanim qattiq xafa boʻlibdi. Yangi pasport olish, yangi maʼlumotnomalarni toʻplash… Kechqurun televizorning oldida xafa boʻlib oʻtirgan edi, telefon jiringlab qoldi. U olib qulogʻiga tutdi. Kimdir unga axlat qutisining yonida pasport bilan maʼlumotnomalarni topib olganini, yonida shu telefon raqamlari borligini xabar qilibdi. Bularning hammasi sizniki emasmi deb soʻrabdi.
– Meniki, meniki! – deya suyunib dedi jiyanim, qoʻngʻiroq qilgan odamni ham suyuntirishga urinib. Ammo uni suyuntirolmabdi.
– Ikki ming dollar boʻlsa, men sizga pasportingiz bilan maʼlumotnomalaringizni qaytarib beraman!
Koʻpgina qudratli odamlar qatori, jiyanim ham tabiatan qiziqqon odam, zotan kuch-qudrat odamga qiziqqonlik qilish huquqini beradi. Yoʻq, lapashang-landovurlar ham qiziqqon boʻlishi mumkin, biroq ular koʻp hollarda oʻz qiziqqonliklarini sir tutadilar. Ular oʻz qiziqqonliklarini sir tutganlari tufayli battarroq lapashang-landovur, hatto battarroq qiziqqon boʻlib boraveradilar va soʻnggi kunlariga qadar oʻz qiziqqonliklarini sir tutishga urinadilar. Biroq mening jiyanimda sir tutadigan narsaning oʻzi yoʻq edi.
– Men uch yuz dollarga Abxaziyaga borib, yangi pasport olib kela qolaman! – deya qichqirdi u va goʻshakni otib yubordi.
Biroz vaqt oʻtib yana qoʻngʻiroq jiringladi.
– Namuncha qiziqqon boʻlmasangiz! – deya ajablanib soʻrabdi oʻsha ovoz. – Yaxshi, uch yuz dollarni olib keling-da, hujjatlaringizni olib ketavering! Men ham asabimni ozmuncha zoʻriqtirdimmi!
Moskva chekkasidagi bozorga kiraverishda oʻng tomondagi doʻkonchada oʻtiradigan juda chiroyli bir qizning huzurida uchrashuv belgilanibdi. Uchrashuv vaqti aytilibdi.
– Yaxshi, – dedi jiyanim, aftidan, doʻkoncha qayerda joylashganini aniq tasavvur qilib olgach.
Shundan keyin xotini uvvos solib yigʻlaydi, “Bormang, oʻldirishadi” deb yolvoradi, ammo u qisman oʻzining kuch-qudratiga ishongani sabab xotinning gapiga kirmaydi-da, ertasiga oʻsha joyga boradi. Albatta, u hammasi bir odamning yoki bir uyushgan guruhning ishi ekanini yaxshi biladi.
Doʻkonchaga kirib, rostdan ham u yerda chiroyli bir qiz sotuvchilik qilayotganini koʻradi. Qiz unga xayrixohlik bilan tabassum qiladi va hatto uni darrov taniydi.
– Hozir yetib keladi, – deydi.
Rostdan ham ozgina vaqt oʻtib doʻkonchaga bir yigit kirib keladi va jiyanimning barzangiligini koʻrib, unga sinovchan tikilib qaraydi. Koʻrinishidan, bu yigit hamtovoqlardan biri, xolos. Gʻildirakni teshgan odam ham uning kuch-qudratini koʻrib qoʻysa yomon boʻlmas edi. Ammo u, ehtimolki, oʻz qilmishidan ich-ichdan hijolat boʻlgani sabab kelmaydi.
– Pasport bilan hujjatlarni yoʻqotgan sizmisiz? – deb soʻraydi yigitcha.
– Ha, menman.
– Mashinamdan qogʻozxalta olib kir, – deya murojaat qiladi yigitcha yoqimtoy qizga. Qiz peshtaxta tagidan shoʻngʻib chiqib tezda doʻkonchadan tashqariga yugurib ketadi-da, besh daqiqadan keyin qandaydir qogʻozxalta olib kirib jiyanimga tutqazadi. Jiyanim qogʻozxaltaning shakl-shamoyiliga bir qadar ajablanib qaragan koʻyi uni ochadi. Qarasa, toʻpponcha!
– Bu meniki emas-ku, – deydi jiyanim haligi yigitga bir qadar hadiksirab, ammo, ayni chogʻda, oʻzining kuchiga ishongan holda koʻz tikib.
– Bunisini emas, narigi qogʻozxaltani olib kir edi, ahmoq! – oʻshqiradi yigitcha sotuvchi qizga va toʻpponchali qogʻozxaltani jiyanimning qoʻlidan olib, uni yasama loqaydlik bilan oʻz choʻntagiga solib qoʻyadi.
Sotuvchi qiz yana yugurib chiqib ketadi-da boshqa qogʻozxaltani olib kiradi. Jiyanim uni ochib, ichida plastik bomba emas, rostdan ham oʻzining pasporti bilan boshqa hujjatlari borligiga ishonch hosil qiladi. Shundan keyin yigitchaga uch yuz dollarni beradi-da, ular xushmuomalalik bilan xayrlashadilar.
Bu yerda oʻtkir ruhshunosning “dastxati”, menimcha, qogʻozxaltalarni chalkashtirib yuborishda koʻrinib turadi. Albatta, hammasi qiz bilan avvaldan kelishib olingan. Toʻpponcha atrofidagi oʻyin mabodo pasportning egasi oʻjarlik qilib, pul berishdan bosh tortgudek boʻlsa, ishga solish uchun zarur koʻrilgan.
…Ammo men koʻchada turibman. Qoʻlimdagi toʻpponcha emas, qoʻlqop bilan boʻyinbogʻni nima qilishni bilmayman. Axlat idishiga tashlab yuboraymi? Yaqinroqdagi axlat idishining atrofida qandaydir odamlar aroq ichib turishibdi. Buni haqorat deb tushunishlari mumkin. Hozirgi paytda bunday qilish xatarli.
– Voy ablah-ey, – deyishadi bir-birlariga, – biz bu yerda vatanimiz taqdiriga kuyinib eng soʻnggi choychaqalarimizni ichib tugatyapmiz. Xalq och-yalangʻoch, manovi ablah boʻlsa, shunday qimmatbaho bisotlarni axlatxonaga tashlayapti!
Bir yozuvchi aqlli gap aytgan: Rossiyada gadoylik madaniyatining saviyasi baland. Bunga qoʻshimcha qilib aytishim mumkinki, gadoy ana oʻsha oʻzining gadoylik madaniyatini himoya qilaman deb tumshuqqa tushirishga ishqivoz boʻladi. Shu ruhdagi taqqos-u tashbehlarni yana davom ettirish mumkin. Masalan, nodonlik serqirra aqliy madaniyatdan dalolat. Yoxud, yapon samuraylarida xarakiri madaniyati yuksak. Lekin bunday madaniyatlar faxrlanishga arzirmi ekan?
Xoʻsh, bu dardisarlarni nima qilsa boʻladi endi? Kutilmaganda omadim yurishib qoldi. Qarasam, yaqinginada bir gadoy ayol oʻtiribdi.
– Sadaqa qiling, sadaqa raddi balo, – menga murojaat qildi u. Miyamda shohona bir mugʻombirlik yarq etgandek boʻldi! Men bu surbet qoʻlqop bilan yaramas boʻyinbogʻni gadoyga ehson qildim. Ayol ularni sinchiklab koʻzdan kechirdi va nima uchundir boʻyinbogʻni ikki qoʻliga olib, uning uzunligini oʻlchadi yo guliga mahliyo boʻlib tikilib qoldi. Bu gadoyning qiyofasi sharqona boʻlgani boismi ekan, holat nimagadir “Arshin mol olan” degan eski kinoni, aniqrogʻi, ekranlashtirilgan operettani yodimga soldi. Unda bir paytlar mashhur boʻlgan Beybutov qoʻshiq kuylaydi. Men nimagadir dafʼatan andak hijolat boʻlgan holda bu olamda anchagina uzoq yashab qolganimni oʻyladim. Ayni chogʻda, oʻzimning uyatsizligimdan bir qadar uyalgan koʻyi hali yana yashashni xohlab turganimga iqror boʻldim. Hatto avvalgi paytlardagidan kuchliroq xohlab turibman! Umr – bisotini boy berayotgan qimorboz, koʻp yashaganing sayin yana-da koʻproq yashashni xohlayverasan.
Gadoy ayol boʻyinbogʻni qoʻyib, qoʻlqopni kiyib koʻra boshladi. Bir amallab kiyib oldi, soʻng soʻradi:
– Pul-chi, pul yoʻqmi?
Ehtimol sharqona ayolga oʻxshab mening yechinishimga chek qoʻyib, farqini pul koʻrinishida olishga qaror qildi, shekilli.
– Yoʻq! – deya toʻngʻilladim-da, besh soʻmimni toʻla holda saqlab olib borish niyatida shahd bilan uy tomon yurdim. Qanchalik ajablanarli boʻlmasin, shu ishni uddalay oldim.
Uyga kirib yechindim-da, oʻljaga tashlangan vahshiydek mashinkaga tashlandim. Shu bir kunni yozib qoʻymasam, keyin unutilib ketadi! Boshimdan nimaiki kechirgan boʻlsam, bir chekkadan chiqillatishga shu qadar berilib ketibmanki, telefon jiringlaganida hech qachon goʻshakni koʻtarmaslik qoidasiga rioya qilmasdan gʻayrishuuriy tarzda goʻshakni koʻtarib qoʻyibman.
– Siz falonchimisiz? – deb soʻradi dadilgina ayol ovozi.
– Ha, men falonchiman.
– Sizning mashhur yozuvchiligingizni bilamiz, shuning uchun sizga murojaat qilyapmiz! – favqulodda ilhom-ishtiyoq bilan bidirlay ketdi u. – Bizning mashhur klubimizga aʼzo boʻling, janob…
Ayol klubning nomini tilga oldi, ammo men shu zahoti uni unutdim.
– Ne bir kazo-kazolar bizga aʼzo boʻlamiz deb atrofimizda uymalashib yurishibdi, – gapida davom etdi u, – biroq biz ularni tayoq bilan haydab, “Bor, ishingni qil!” deya quvlab yuboryapmiz. Klubimizda faqatgina saylab olingan odamlar. Aʼzolik badali nomigagina badal – oyiga atigi qirq dollar!
Shunday deya ayol kutilmaganda goʻshakka xoxolab kuldi-da, anchagacha oʻzini kulgidan toʻxtatolmadi. Aftidan, badal miqdorining arzimas darajada kulgili ekaniga chidayolmay qoldi.
– Siz bir yoʻla bir yilga badalni toʻlaysiz-da, klubimizning aʼzolik guvohnomasini qoʻlingizga olasiz. Guvohnoma boʻyicha istagan paytingizda klubimizning restoraniga kirib, yarim bahosiga ovqatlanishingiz mumkin.
Ammo men bugungi kunda yaxshigina toblanganim sabab pinagimni buzmadim. Buni ayol xayoliga ham keltirmas edi, albatta. Ustiga ustak, men stolimning bir chekkasida yaltirab turgan uyqudorilarga oʻqtin-oʻqtin koʻz tashlamoqda edim. Bu menga qoʻshimcha kuch-quvvat baxsh etmoqda edi.
– Kechirasiz, – dedim men, – agar restoraningizga oʻz mehmonlarimni boshlab borsam nima boʻladi?
– Toʻrt kishigacha yarim bahosida! – quvona-quvona xabar qildi ayol. – Ammo klubning aʼzolik guvohnomasini olishingiz uchun yillik badalni oldindan toʻlab qoʻyishingiz kerak! Narxi nihoyatda arzon – oyiga atigi qirq dollar!
– Hammasi boʻlib toʻrt kishimi?
– “Hammasi boʻlib” deganingiz nimasi? – jiddiy tortib soʻradi ayol. Men savolimni oydinlashtirdim:
– Men toʻrtta mehmonimni olib boramanmi, yoki uchta mehmon, toʻrtinchisi oʻzim boʻlamanmi?
– Siz toʻrtinchi boʻlasiz! – tagʻin vaysay ketdi ayol. – Ammo oʻz mehmonlaringizga kafolat berishingiz kerak boʻladi! Bizda juda madaniyatli odamlar! Oralarida millionerlari ham bor! Ovqatlanib oʻtirib qoʻshiq aytish va yo bir dasturxondan ikkinchisiga shisha tuhfa qilish qatʼiyan taʼqiqlanadi! Siz bizda kavkazcha odatlaringizni unutishingiz kerak boʻladi. Ammo muhimi bu ham emas. Siz bizning mehmonxonamizga nomer buyurtma qilishingiz va unda yarim bahosida istaganingizcha yashashingiz mumkin.
– Menga mehmonxonaning nima keragi bor? – bir qadar ensam qotib masalani aniqlashtirdim. – Men Moskvada yashayman-ku!
– Ehtiyoti shart-da, – tushuntirdi ayol, – siz, axir, ijodkorsiz. Sizga gohida pinhona uchrashuvlar suv bilan havodek zarur!
Ayni gapdan keyin ayol shunaqangi yayrab kuldiki, oʻzi birinchi marotaba oʻsha pinhoniy uchrashuv ishtirokchisi boʻlishga bajonidil tayyorligini bilib olish mumkin edi, toki men uning taʼlimini olganimdan soʻng pinhoniy uchrashuvlarni mustaqil ravishda tashkil qiladigan boʻlay. Yayroq kulgu uzoq davom etdi. Axiyri toʻxtadi. Jimjitlik. Aftidan, ayol oʻsha pinhoniy uchrashuvdan keyin beozorgina uxlab qoldi yoxud bunday vaziyatlarda ayollar qanday uxlab qolishini namoyish qilayotganga oʻxshaydi. Ammo bir necha soniyalardan soʻng uning allanechuk yasharib-yashnab ketgan ovozi yangi kuch bilan jarangladi:
– Ammo hattoki bu ham eng asosiysi emas! Klubimiz mehmonxonalari Yevropaning jamiki madaniyat markazlarida qoʻnim topgan! U yerda bilyardxonalar, oʻyin-kulgi xonalari, suv havzalari, tennis kortlari! Klubimiz guvohnomasini koʻrsatib, siz ularda istaganingizcha yashashingiz mumkin. Yashash yarim bahoga, ovqatlanish yarim bahoga! Buning ustiga, hayratdan yiqilmang tagʻin, nonushta tep-tekin! Shved dasturxoni! Nimani qancha xohlasangiz yeb-ichaverasiz, qarabsizki, to kechki ovqat vaqtiga qadar hech nima yegingiz ham kelmay qoladi!
Ayolning menga Eyfel minorasini yarim bahoda taklif qilishini kutmay muloyimlik bilan gapini boʻldim.
– Katta rahmat! – dedim men. – Aynan men nazaringizga tushib turganim uchun tashakkur! Ammo gap shundaki, men sizning zoʻr taklifingizdan foydalana olmayman. Chunki men umuman uydan koʻchaga chiqmayman!
– Qanaqasiga chiqmaysiz? – kutilmaganda oʻshqirib yubordi ayol. – Men oʻz koʻzim bilan koʻrdim-ku! Sizni yaqindagina televizorda koʻrsatishdi. Nima, siz u yerga uchib bordingizmi?!
– Gap shundaki, – aniqlashtirdim men, – televideniye xodimlari meni uyimda tasvirga olishgan edi.
Oʻshanda rostdan ham shunaqa boʻlgan edi. Oraga bir muddatlik – uch-toʻrt lahzalik jimlik choʻkdi. Soʻng u yana avj qildi:
– Men yoʻlini topdim! Mendan bir umr minnatdor boʻlasiz hali! Biz sizga oʻzimizning agentimizni joʻnatamiz. Siz unga bir yillik aʼzolik badalini toʻlaysiz. U sizga klubimiz guvohnomasini tantanali ravishda topshiradi. Men aʼzolik badalimizning nomigagina badal ekanini tagʻin eslab, kulgim qistaganidan endi naq oʻlib qolaman!
Endi-ya? Avvalroq kulaverib oʻlib qolishiga kim halaqit qildi unga? Ammo, koʻrinib turibdiki, u oʻlmagan, oʻlmoqchi ham emas!
– Umuman, uydan chiqmaydigan boʻlganimdan keyin klubingiz guvohnomasining menga nima keragi bor? – savolimni yana bir karra aniq-ravshan takrorladim. – Rahmat! Xayr!
– Toʻxtang! – dedi jon halpida u. – Men bu yerda maslahatlashib koʻray-chi! Siz uchun istisno tariqasida kechki ovqatni uyingizga oborib berishimiz mumkin.
– Mehmonxona nomerini ham uyimgami? – zaharxanda bilan soʻradim men.
– Tushunmadim, – dedi u, – marhamat qilib savolingizni takrorlang-chi!
Ana shunda men oʻzimni bosolmay qoldim.
– Bogatstvo – bog adstva (boylik – doʻzaxning xudosi), – nasihatomuz ohangda tushuntirish berdim men.
– Tagʻin tushunmadim, – ishchanlik bilan dedi u, – takrorlang-chi!
– Bogatstvo – bog adstva! – aniq takrorladim men.
– Tagʻin tushunmadim, – dedi u. – Harfma-harf takrorlang-chi, yozib olmoqchi edim!
Shunda men murosa yoʻlini tutib dedim:
– Qora non – gadoyning jannati.
Bu gapni u bir zumda tushundi va goʻshakni jahd bilan joyiga qoʻydi. Albatta, bu yerda tovlamachilik mana men deb turibdi. Navbatdagi ehrom… Jumboq. Qani, bu jumboqni yechib koʻring!
Agar hayotdan olingan jonli misollar meni chiniqtirib-toblagan bugungi kun boʻlmaganida, men, ehtimol nimalarnidir uzoq qoralagan va bu qoralamalar qayerga borib toʻxtashini oʻzim ham bilmagan boʻlarmi edim… Insonga boʻlgan ishonch! Hikmatli gapga qanaqangi ulugʻvor eʼtiborsizlik! Men tagʻin mashinkaga oʻtirdim-da, bu suhbatni ham hikoyaning davomiga yozib qoʻydim, yoʻqsa keyin unutilib ketadi. Katta xoʻjalikka har qanday latta ham asqotib qoladi, degan edi Lenin hatto inqilobga qadar bir oʻtaketgan muttaham partiya aʼzosi boʻlganidan shikoyat qilganlarga.
Ushbu suhbatni endigina yozib boʻlganimda ishxonamga xotinim kirib keldi.
– Sen bugun Moskva boʻylab qanday ajoyib sayr qilibsan-a, – dedi u. – Hatto rangingga qon yugurib qolibdi. Anchadan beri ranging bu qadar tiniqlashmagan edi! Shuning uchun ham men senga har kuni “Ochiq havoda koʻproq yur!” deb uqtiraman. Ochiq havoda koʻproq yuraver! Ertaga kartoshka olgani bozorga bor. Bu senga foydali-ku. Darvoqe, kel, seni bir xursand qilay. Bugun shunaqangi bir ajoyib tush koʻribman de! Qandaydir bir koʻrinmas odam menga Italiya xaritasini olib kelibdi-da, “Nega Italiya poyafzali jahonda eng yaxshiligini mana endi bilib oldingizmi?” deb soʻrar emish. “Ha, ha, bilib oldim!” deb quvona-quvona javob qilarmishman men. Kulgili, a?
Rostdan ham kulgili. Bunday tush bilan odam bolasi yuz yil yashashi ham mumkin. Biz birgalikda kulishdik va xotinim xonadan chiqib ketdi. Men esa, oʻylab qoldim: mana, umr yoʻldoshim yakunni ham berib ketdi! Va shu zahoti uning gaplarini ham (keyin unutib qoʻymaslik uchun!) muhrlab qoʻydim.
…Oxirgi jumboq, muhtaram oʻquvchi! Bir odam ertalab oʻz vannaxonasiga kirib qarasa, skelet bamaylixotir tish yuvayotgan ekan.
– Sen kimning tishyuvgichini olding, ablah! – jigʻibiyroni chiqib soʻrabdi u skeletdan. Darvoqe, u xalatni yelkasiga tashlab olsa ham asakasi ketib qolmas edi. Har qalay, uyda ayollar bor-ku!
Jumboqning savoli shunday: bu odam kechqurun qancha ichgan (iloji boʻlsa, gramm-gramiga qadar aniq javob bering!) va, umuman, bu odam oʻzi kim?
Men reladorm yotgan stol chetiga qaradim. Butun bir oy mobaynida uxlashim mumkin! Qanaqangi mazza! Xayrli kech, janoblar! Gefsiman bogʻida koʻrishguncha!
Rus tilidan OTAULI tarjimasi
“Yoshlik”, 2014 yil 8-son
https://saviya.uz/ijod/nasr/yozuvchining-kuni/