I
…Bizga uning oʻzidan avval dovrugʻi yetib keldi.
Vaholanki, yelkasiga ortilayotgan yuk vazni kundan-kunga oshayotganday tobora qaddi bukchayib borayotgan, koʻzlari alang-jalang qila boshlagan, hattoki kotibasiga buyruq berganida ham ovozidagi vahm aralash titroqni yashira olmay qolgan shoʻrlik rahbarimiz hali oʻz kursisida edi. Ammo, baribir, omonat baribir omonat ekan-da; balki shu bois, amaldagi xoʻjayinimiz tilga olinganida nechukdir elburutdan uning maqomi yoniga anchayin oshkor va hattoki tahqiromuz tarzda “sobiq” unvoni ham qoʻshib aytilayotgandi. Alamzadaroq hamkasblarimiz esa necha yillardan beri koʻngillarining tub-tubidagi zulmat bagʻrida asrab yurgan intiqom, qasd tuygʻulariga axiyri ozodlik berishgan va alalxusus butun vujudlarini, yetmish ikki tomirlarini egallagan zardobdan sarxush holda, koʻzlari oʻt boʻlib yonganlaricha, ayrimlari irgʻishlab, ayrimlari namoyishkorona sallona-sallona qadam tashlaganlaricha xonadan xonaga oʻtib yurisharkan, atay bepisand ohangda, koʻpchilik, ayniqsa sobiq rahbarning tarafkashlari eshitadigan darajada pisanda qilishardiki: “V. b. boʻlib kelgan edi, v. b. boʻlib ketdi-ya…”
Ammo bu qavmning mazkur iddaosi hali holvasi ekan. Yiqilganni oʻxshatib tepib oʻtishni xush koʻradigan yana bir Bezbet Alamzadamiz necha tunlar uxlamay, rahbardan boplab oʻch olish yoʻlini oʻylay-oʻylay, aloha bu borada “Evrika!” deya qichqirib yuboradigan darajada kashfiyot yaratganini uchragan kasga ogʻzidan koʻpik sachratib hikoya qilarkan, darhol yangiligini namoyish qilib qoʻyishni ham unutmasdi: “Anov ablah “i. o.” boʻlib kelgandi, “io-io” boʻlib ketdi! Io-io!.. Vah-hah-ha!”. Rosti, hangrayotgan Bezbet Alamzadaning ter bosgan peshonasimi, kosalaridan otilib chiqib ketguday kattalashgan, qabariq oynaklar ortida yanada vahimali koʻrinayotgan koʻzlarimi, doʻrdoq lablarimi, ishqilib, nimasidir haqiqatan ham oʻsha shalpangquloq maxluqni eslatardi-yu, koʻngilga gʻubor olib kirayotgan bu tomosha tezroq tugashini istab qolardi kishi.
Darhaqiqat, amal kursisidagi soʻnggi omonat kunlarini oʻtkazayotgan bechora rahbarimiz bundan naq toʻrt yil burun bizga “vazifasini bajaruvchi” sifatida kelgan, keyin esa uning “v. b.” ekanligi yuqorida oʻtirganlarning yodlaridan chiqib ketdimi yoinki – ayrim gap-soʻzlarga qaraganda – shaxsan kattaning oʻziga kirib, bu haqda gapirishga jurʼati yetadigan joʻmard boshliq topilmadimi, ishqilib, shoʻrlik haligacha “rahbar” degan maqomi yoniga tirkaladigan “v. b.” qoʻshimchasini baayni ortiqcha dumdek sudrab yurgani-yurgan edi. Toʻgʻri, u kishi bizga yetakchilik qila boshlagan ilk kundan jamoa hech qanday qaror-paror yoinki ogʻzaki kelishuvlarsiz, yakdil ravishda bu qoʻshimchani unutdi, yaʼni barcha rasmiy murojaatlaru rahbar jimjimador imzosi va muhri bilan tasdiqlab berishi lozim boʻlgan oylik, choraklik, yarim yillik, yillik rejalar hamda hisobotlarning birinchi sahifasining oʻng tomoni yuqorisida boshliqning unvoni yozilgan mahal “v. b.” oʻz-oʻzidan tushirib qoldiriladigan boʻldi. Bechora rahbarimizga shu ham yoqardi shekilli. Koʻngil-da. Jamoada esa faqat xoʻjayinga nima xush kelishini aniqlash bilangina shugʻullanadigan va bu ogʻir vazifani sharaf bilan uddalay oladigan tor doiradagi mutaxassislarimiz yetarli edi. Biz-ku, buni epladik, ammo “yuqori” hech narsani unutmas ekan. “Tepa”dan kelgan xat, koʻrsatma, bildirgi, yoʻriqnoma, bayonnoma borki, bari-barisi “v. b. Falonchi Pistonchiyev”ga yoʻllanardi. Hay, tishni tishga mahkam bosgancha bularga ham chidasa boʻlar, har qalay, bexato ishlaydigan mashinaga oʻxshash “yuqori” oʻz nomi bilan “yuqori”-da: ular hammasini bilishadi, hammasini koʻrishadi, hammasini hisobga olishadi. Biroq bayramlarga kelgan zarrin qogʻozlardagi rangin qutlovlarda ham katta-katta harflarda “v. b.” yoxud toʻlaqonli “vazifasini bajaruvi”, yanada yomoni – “vaqtinchalik vazifasini bajaruvchi” deb koʻrsatilganiga koʻzi tushgan mahal sadoqatli Muovin bechoraning – ha, u ham bechoralardan edi va bunga voqeamiz bayoni davomida oʻzingiz shohid boʻlasiz – tepa sochi tikka boʻlardi. “E Xudo! – deya nola qilardi u qoʻllarini musht qilib koʻkragiga tiragancha koʻkka tikilarkan. Soʻng stoli ustida ochiq turgan tabrikka musht oʻqtalardi: – Shuni uzundan-uzoq qilib yozish oʻtirish shartmidi axir? Xoʻp, yozibsan, hech boʻlmasa “v. b” deb qoʻyaqolsang boʻlardi-ku qoʻling akashak boʻlgur!” Oʻylaymanki, oʻsha “qoʻling akashak boʻlgur”lar har bayramda oʻz ijod namunalari bilan bechora Muovinni qanchalik zahmat chekishga, qon yutib ishlashga majbur etayotganliklarini bilganlarida edi, allaqachon oʻz ixtiyorlari bilan tabriknoma yuboriladiganlar roʻyxatidan bizning ishxonamizni oʻchirib tashlashgan yo boʻlmasa oʻsha ortiqcha “v. b.” yoinki “vazifasini bajaruvchi”lardan bir yoʻla voz kechib qoʻyaqolishgan boʻlishardi. Illo, qutlov yuboruvchi ular, ammo bechora Muovin bilan jafokash Kotiba terlab-pishib nainki kompyuter matnlaridagi, hattoki konvert ustidagi oʻsha ortiqcha “v. b.”larni olib tashlash uchun qanchalik mashaqqat chekishlarini biz yaxshi bilamiz-ku axir. Zero, bu asabga oʻynaydigan qoʻshimchalarni bechora Muovin shivirlabgina, lekin ehtirom bilan “shtrix” deb ataydigan oq boʻyoqda sezilmaydigan darajada oʻchirishning yoinki, buning iloji boʻlmagan taqdirda, bira toʻla yangisiga almashtirib qoʻya qolishning (rangli printerni oʻylab topganning otasiga rahmat!) oʻzi boʻladimi?! Bu ishni shunday ustalik va mahorat bilan amalga oshirish kerakki, toki Rahbar biron nimani sezib qolmasin; toki qutlovga koʻz tashlagan rahbar – ha, ha, Muovin bu masalada haq: haqiqiy boshliq tabrik matnini oʻqib chiqmaydi, unga shunchaki koʻz tashlab qoʻyadi, xolos: muhimi, kimdan, qaysi tashkilotdan kelgani; odatdagi chuchmal va jimjimador, hammaga yod boʻlib ketgan soʻzlar aslida hech nimani anglatmaydi, – oʻzini toʻlaqonli Rahbar his etsin. Bu masalada boshqa tashkilotlar bizning xoʻjayindan har qancha ulgi olishsa arzirdi: nainki oʻz navbatida uzungina roʻyxat boʻyicha bayram tabriknomalari, hattoki rasmiy noma va soʻrovnomalar, hisobotlaru maʼlumotnomalar yoʻllayotgan mahal ham Rahbarimiz, shunday maqomga ega ekanligini aniq boʻlsa-da, katta-kichik muassasa boshliqlarining ism-shariflari yoniga “v. b.”ni mutlaqo qoʻshdirmasdi, mutlaqo!
Har qalay, bechora Muovin bilan jafokash Kotibaning saʼy-harakatlari besamar ketmadi: “v. b.” qoʻshimchasi bora-bora nainki “yuqori”da oʻtirganlarning, hatto bizning ham yodimizdan tamomila koʻtarilib ketdi. Rahbarmi – rahbar, tamom-vassalom!
Ammo ish oʻz nomi bilan ish-da; fursat oʻta borgan sayin kattami-kichikmi rahbar oʻz vakolatlariga mazaxoʻrak boʻla borarkan, buning ustiga, boshliq deganlari ikki dunyoda ham jamoadagi hammaning koʻnglini ololmaydi, hammaga birday yaxshi koʻrinolmaydi. Xoʻjayinni tushunish kerak: buning iloji yoʻq, hatto istagan taqdirida ham. Boshligʻini jon-jahdi bilan himoya qilayotgan Muovin bir gal joʻshib ketib aytganidek: “Faqat fohisha hammaga yoqishi mumkin, shundayam qilgan xizmati uchun pul soʻramaganida”. Yaxshiyam bu eʼtirof erkaklar orasida tilga olingandi, aks holda ingichka qoshlari chimirilgan (ensasi qotganidan dalolat), shusiz ham baland koʻkraklari yanada balandroqqa koʻtarilib tushayotgan (rosmana hayajonlana boshlagani belgisi; ishonavering, bu ikkala bir-biriga zidday tuyulgan holat bir vaqtning oʻzida bitta ayolda jam boʻla oladi) jafokash Kotiba xotin-qizlarning gender huquqlari (bu atamani u negadir “tender” deb tilga olardi) poymol etilayotganini roʻkach qilgan koʻyi ancha sasigan boʻlardi va, odatdagidek, biri togʻdan-biri bogʻdan kelgan, ayrimlari esa umuman mantiqdan xoli, “Oʻzing ahmoq!” qabilidagi dalil-dastaklari asosida oxir-oqibat erkaklarning oʻzlarini oʻsha qadimiy kasb egalariga chiqarardi-qoʻyardi. Ha, jafokash Kotibaga gapir-u, qoch, u bilan bahslashgan odamning oʻzi tentak; aks holda ham boshing baloga qoladi, ham moddiy jihatdan zarar koʻrasan: ora-sira bayramlar bahona tuhfa etilib turiladigan mukofotlardan mahrum boʻlasan. Kotiba buni qanday eplaydi, taxmin qilish mumkin, xolos, ammo isbotlab boʻlmasa-da, mavjud bu voqelikka hammamiz koʻnikib ketganmiz…
Xolisanillo aytganda, sobiq rahbar bizdan oʻpkalamasa ham boʻladi. Buning oʻrniga imi-jimida, siyigʻi bitganini tushungan holda, xayr-maʼzurni nasiya qilib boʻlsa ham joʻnab qolgani maʼqul. U kecha bor edi, bugun esa yoʻq. Yoʻq, tamom-vassalom. Endi u koʻlanka, ha, ana, nari borsa kabinetida soʻnggi soatlarini titrab-qaqshab oʻtkazayotgan sharpa, xolos. Endi uni hech kim jiddiy qabul qilmaydi. Nojiddiy ham qabul qilmaydi. Umuman qabul qilmaydi! Axir yangi Birinchi kelayapti! Aytishlaricha, omonat “v. v. b”, hattoki “v. b” ham emas, haqiqiy Rahbar, haqiqiy Birinchi! Yana kim deng! Bunday Birinchining oldida besh daqiqasi kam sobiq rahbarimiz kim boʻlibdi! Muqoyasa joiz boʻlsa, aytaylik, hech zamonda chiyaboʻri yoʻlbars bilan tenglasha olganmi? Albatta, yoʻq. Dumini qisgan-u, pusib-qochgan. Siz ham shotirlaringizni ergashtiring-u, vaqtida pusib-qochib qoling, ismi jismiga mos “v. b” rahbar! Ana shunda balki biz, koʻpayishib qolgan botirlar ortingizdan musht doʻlaytirib qoʻyish bilangina kifoyalanarmiz. Aks holda… Aks holda aytamiz desak, bizda ham gap koʻp, aka, gap koʻ-oʻp… Har qalay, yodingizga solib qoʻya olamiz tish-tirnogʻingiz bilan yopishib olgan qanday gʻalati usul bilan bizga rahbarlik qilganingizni… Oʻzingizning ham yodingizdan chiqmagandir, uzluksiz tarzda bizning har birimizni bittalab ham chaqirib, ham baqirib turganlaringiz, behudadan-behudaga gʻazablanganlaringiz, koʻzimizga tik qarab turib ogʻzingizdan tupuk aralash zahar sochganlaringiz… Natija-chi: ikkita infarkt, bitta insult. Toʻgʻri, ming shukrlar aytsangiz arziydi, osongina qutulyapsiz: baxtingizga biron mardum ish stolida koʻksini changallagancha u yoqqa joʻnab qolmadi, ana unda boshingiz gʻavgʻodan chiqmay qolgan boʻlardi, ammo baribir qirq sakkiz oy uchun “ikki plyus bir” koʻp, juda koʻp. Inchunun, bizning xotiramizda hammasi, biz hech narsani, hech qachon unutmaymiz; eslash uchun bahona yo sabab boʻlsa bas…
II
Bizda oʻzi taomil shunaqa: marhumlar haqida yo umuman gapirilmaydi, yo faqat yaxshi gaplardan gapiriladi; sobiq rahbarlar haqida esa aksincha – ham koʻp gapiriladi, ham rosa poʻstagi qoqiladi. Yov chekingandan soʻng botir koʻpayadi-da; gʻalabaning egasi koʻp boʻlishi xususida-ku, vaʼzxonlik qilib oʻtirishning oʻzi ortiqcha. Nima uchun bunday, bilmayman. Balki rubʼi maskundagi koʻz ochib-yumgunchalik qisqagina umrini yakunlab, doril fanodan doril baqoga rixlat etgan, diydorlashuv qiyomatga qolgan banda ruhi qoshidagi ojizona qoʻrquv aralash ehtiromimiz hosilasidir bu? Axir vaqti-soati kelganda kim toʻrva xaltasini koʻtarib u yoqqa joʻnab qolmaydi, kim dunyoga ustun boʻlibdi? Ammo, unday desak, nima, sobiq rahbarlarning borar joyi boshqami, mahshar tongi ular ila yuzma-yuz boʻlmaymizmi? Har nechuk, uyam ojiz banda, tabiatning shafqatsiz qonunlariga boʻysunadi, shunday ekan, har ehtimolga qarshi behisht bogʻlarining toʻrida, kavsar suvi toʻlib-toshib oqib turgan huzurbaxsh ariq boʻyida oʻzi uchun alohida dalahovli qurib qoʻymagandir, huri gʻilmonlar abadul-abad xizmatida boʻlmas. Ular har ne erkalik qilishsa shu dunyoda qilishadi, har ne pastkashlik qilishsa, shu dunyoda qilishadi. Dala hovli ham, huri gʻilmonlar ham, hatto qamoqxonadagi alohida qulayliklarga ega maxsus xona ham shu dunyoda. Ana, N. viloyatining sobiq birinchi rahbarini oling. Uch yil ichida anavi “karam” deganlarining oʻzidan bir gʻaramini yigʻishga ulgurgan; katta-katta yigʻilishlarda sen ayol, sen yosh, sen keksa deb ajratib oʻtirmagan, bir yoʻla hammaning onasining ishini hallab qoʻyavergan, ammo bu bilan ham kifoyalanmay, jannatmonand Chorvoq boʻyidan sovgʻa qilingan uch qavatli dacha evaziga qoʻyniga kirgan yoshgina qoʻshiqchi qiz bilan aysh-ishrat qilishdan charchamagan; qoʻl ostidagi mutelarcha bosh egib turgan xodimlarni kaltaklab turishni xush koʻrishi bois “poʻlat musht” laqabini olgan; hatto ayol kishiga qoʻl koʻtargan; aytishlaricha, bir necha odamning yurak sanchigʻidan oʻlib ketishiga sababchi boʻlgan; koptok oʻynayotgan mahali oyogʻiga bexosdan tegib ketgan mirshabni shu zahoti ishdan haydattirgan; yana shohidlik berishlaricha, yaxshi salom bermaganmi yoinki kayfiyati yoʻqroq payti duch kelib qolganmi, ishqilib, shotirlariyu qoʻl ostidagi rahbarchalari ila qaramogʻidagi hududni koʻzdan kechirib chiqayotgan mahal “paxtasiga yaxshi qaramagan yaramas” bir shoʻrlik fermerni gurziday mushti ila (qoʻrqqanga qoʻsha koʻrinadi, axir!) bir urishda tizzasiga qadar, ikki urishda beliga qadar va uch urishda yelkasiga qadar yerga kiritib yuborganmish vallohi aʼlam, toʻgʻri, ayrim ichi qora odamlar birinchi zarbaning oʻzidanoq gunohkor banda beliga qadar yerga kirib ketgan deb yurishdi, ammo bunga ishonib boʻladimi, lof ham evi bilan-da, axir buni mardi maydon deydilar: har bir zarba kuchi oldindan hisobga olingan; qoʻlining qichigʻi qongan, ammo koʻnglining qichigʻi qonmagan bu badkirdor keyingi xoʻjalikka oʻtib, yana oʻshanaqa kasb egalarini yiqqanu, yarmini saratonning otash oftobi tigʻida ochiq dalada uch soat tik turishga majbur etgan, ikkinchi yarmini esa shundoq shiypon yonidagi suvi aynib ketgan sassiq hovuzga tashlagan, oʻzi boʻlsa salqinda oʻtirgan gazsiz suvdan hoʻpla-ab; va yana aytishlaricha, suvi oʻrtacha odamning boʻgʻziga qadar keladigan hovuzga tashlangan mardumlar orasida bir pakanasi ham bor ekan, oʻsha shoʻrlikning choʻkib ketishiga bir bahya qolgan (shovqin koʻtarish, yordam soʻrash esa mumkin emas!), haliyam kasbdoshlari tishlarini tishlariga bosganlaricha suv ostidan bildirmasdan uni koʻtarib turishni eplashgan, shunday boʻlsa-da, aynigan suv ichiga kiraverib, qanorday shishib ketgan bu banda bora-bora chumchuq “pir” etsa yuragi bilan qoʻshilib ichi ham “shir” etadigan vahimakashga aylangan. Baribir nafsi orom olmagan quturgan qoʻtos har bir katta-kichik muassasayu korxona, xoʻjaligu boshqarmaning “uchligi”ni – rahbar, oʻrinbosar, bosh hisobchi – tungi soat birda ulkan majlislar zaliga yigʻib, navbatdagi vahimali mashvaratini olib borayotgan mahal odatiga koʻra minbarda quruq gap bilan cheklanib qolmagan-da, nazarida dala yumushlarini vaqtida ado etmagan kichikroq bir bank boshligʻini sahnaga sudrab chiqib, qorniga bir musht tushirishda qulatganu, bir poyining oʻzi ming dollar turadigan yashil timsoh teri tuflisining toʻrt enlik poshnasida uning jagʻini ezib turavergan: bir daqiqa, ikki daqida, uch… to sakkizga qadar; ha, qachonlardir “dala malikasi” makkajoʻxoriga oshufta Nikita Sergeevich deganlari qandaydir anjumanda nutq irod etayotgani mahal shartta bir poy tuflisini yechib olib, minbarga taqillatib urganini eslashgani-eslashgan, vaholanki, mana, oson ekan-ku yoʻli, oʻsha kalbosh bizning qahramonimizdan ulgi olgan holda, pishak doʻqi qilib oʻtirmasdan, manfur imperializmning biron tipik vakilini shartta yoqasidan sudrab sahnaga olib chiqib, bir yoʻla jagʻini ezib tashlamaydimi arzon tuflisining poshnasi bilan (poyabzalni arzon deganimiz boisi, shohidlar minbar aynan taqillab ketganini eslab qolishgan, haqiqiy charmdan esa bunday ovoz chiqmaydi, bunday taqillash yo “tosh kalish”ga, yoinki narxi yigirma besh rubl atrofida turadigan shoʻro tuflisiga xos va mos); xullas, odamlarni dahshatga solgan bu odam qiyofasidagi yovuz ajdar, yuho oʻtirganmish-ku alohida kamerada, yegani oldida, yemagani ketida. Mashina-mashina oziq-ovqat kiritilarmish “falonchixon akaga, shaxsan oʻzlariga”, deb; mashina-mashina qiz kiritilarmish “falonchixon akaga, shaxsan oʻzlariga” deb. Hay-hay demasangiz kechqurun oʻsha Chorvoq boʻyidagi serqichiq qoʻshiqchi oʻynashining yoniga ketib, tong bilan katta ishni ado etgan odamday gʻoʻdayib kirib kelishdan ham toymaydi bu murtad. Bir mardum adashib oddiy odamlar ichadigan oddiy choy olib kirib qolgan ekan, sobiq rahbar nima qilibdi deng? Choyni pachka-machkasi bilan oʻsha sodda mardumning basharasiga otibdi. Va izzat-nafsi behad toptalgan, kamsitilgan banda sifatida guldurab sado beribdiki: “Bunaqa choyni men uyimdagi xizmatkorimga ham ravo koʻrmayman, past!” Ha, bunaqalar otdan tushsa ham egardan tushishmaydi, mahkam oʻrnashib olishgan, dogʻuli sayyodday pistirmada kutib turishadi: biron salqi biyami, baytalmi kelib qolsa bas, shartta egarni bosib, ayilni tortishadiyu, qamchisidan qon tomgan holda “bolta tushguncha kunda dam olibdi” qabilida ot surishadi. Dam shu damdir, u yogʻiga xudo poshsho…
Biz bunday boshqaruv usulining ayrim unsurlarini sobiq rahbarimizda koʻrdik. Ochigʻi, endi shunday tuyulayapti. Balki shu paytgacha sobiq rahbarimizning taʼsirida, gipnozi ostida boʻlganimiz uchun buni sezmagandirmiz. Ammo, mana, shukrki, endi koʻzimiz ochilyapti. Illo, “sobiq” degan voqelik baayni nigohingizdagi rangli pardani olib tashlarkan, atrof-borliqqa, kechagi va bugungi kunga, kechgan hodisotlarga, eng asosiysi esa – sobiq rahbar shaxsiga boshqacharoq, deylik, tanqidga monandroq, oq-qora nuqtai nazardan qaray boshlarkansiz, ayniqsa, endi uning qayta oʻnglanmasligiga, “nomenklatura” atalmish sirli-sinoatli roʻyxatdan tamomila tushib qolishiga ishonchimiz komil boʻlib turgan onlarda. Endi, xolisanillo aytganda, insof ham kerak-da, nima, kabinetidan oyoqlarini oldinga qilib koʻtarib chiqishmasa hisob emasmi? Bunday bersin-da navbatni yoshlarga oʻz inon-ixtiyori bilan. Yumshoq kursisiga zulukday yopishib olish bilan nimaga ham erishardi? Umrida bir marta boʻlsa ham itoatidagi xodimlar oldiga dasturxon yoysin (yoʻq, yoʻq, toʻy bahona toʻyona yigʻish, maʼraka bahona “moddiy yordam” supurib olish emas bu), chaqchaqlashib oʻtirsin va bazm soʻnggida tantanali ravishda eʼlon qilsinki: “Mana, azizlar, men shuncha yil oʻzimni ayamay itday, taʼbir joiz boʻlsa, galareyadagi tinmay eshkak eshuvchi qulday ishladim, oʻlarday charchadim, endi rahbarlik jilovini bir munosib odamga topshirsam…” Albatta, buni shunchaki navbatdagi makkorona sinab koʻrish, tuzoq, imtihon deb oʻylagan xodimlar jovillab unga yopishishadi: “Aziz Palonchi Pistonchiyevich! Bu nima deganingiz? Sizsiz biz nima qilamiz? Siz boʻlmasangiz ish butkul toʻxtab qolishi-ku aniq, bundan tashqari hammayoq ostin-ustun boʻlib ketadi, oxirzamon boʻladi!.. Ketmang bizni tashlab!.. Yetimchalarning ahvoliga rahm qiling!..” Hatto hayajonu vahima zoʻridan bir-ikkita xodim hoʻngrab yigʻlab yuborishi ham aniq. Bundoq odamni eritib yuboradigan xushomadlarni eshitgan, buloq boʻlib chiqayotgan koʻz yoshlarini koʻrgan rahbar… ishonadi-da oʻzining osmonga ustun boʻlib turganiga.
Vaholanki, birinchi boʻlib oʻz sadoqatini namoyon etishga shoshganlarning oʻzlari aslida rahbarning birinchi dushmanlari. Vaholanki, koʻz yoshlarini daryo qilib oqizayotganlarining oʻzlari rahbarni koʻrarga koʻzlari, otarga oʻqlari yoʻq raqiblardir.
Axir, vaqtida koʻp karomatlar koʻrsatdi-da bu zangʻar!
“Rahbarlik” atalmish mazasi tobora oshib boradigan qazidan rosa shimib oʻrganib qolgan emasmi, allaqachon kasbiga (balki hunariga) xos past-balandning hadisini olib ulgurganini uni bizga tanishtirishga olib kelishgan kunning oʻzidayoq sezgandik. Baayni gʻaddor xalq dushmanlari toʻpiga majburan tushib qolgan qolgan hukmdor firqaning hushyor zobiti yangligʻ u prezidiumda qoʻr toʻkib oʻtirgan joyida hammamizga oshkora shubhalanib, “Hali kunlaringni koʻrsataman!” deganday oʻshshayib qarar, hatto, halitdan dastlabki qurbonlarni tanlab olayotganday ayrim bandalarga ayricha sinchiklab qarardi. Bu, qovogʻidan qor yogʻayotgan, turqi-tarovati bilanoq ishxonamiz miqyosida, inchunun, stakan ichida kechajak boʻlgʻusi boʻronlaru toʻfonlardan shohidlik berayotgan xoʻjayin koʻplar qatori kaminaning koʻngliga unchalik oʻtirishmadi. Ammo darhol “Dastlabki taassurot aldamchi boʻladi”, deya oʻzimni oʻzim ishontirdim: har nechuk, katta rahbariyat bejiz tanlamagandir, koʻrsatib qoʻygan alohida xizmatlari, deylik, fidoyiliklari bordirki… Ayniqsa, qoʻl ostidagi katta-kichik xodimlardan tortib farroshu qorovulga qadar ehtirom bilan “siz”lab murojaat qiladigan, eng katta orzusiga yetib, pensiyaga chiqqunga qadar qolgan ikki yilini idoramizda eson-omon oʻtkazib olgan yumshoqfeʼl, koʻzlari kulib turadigan, oʻziyam hamisha ichakuzdi latifa eshitishga, “voh-hoh-ho”lab yayrab kulishga hozir odamday jonsarak holda odamlarning ogʻziga qarab yuradigan, tugʻilgan kun-u bayramlar koʻrinishidagi asosli sabablarni qoʻya turaylik, hatto eng joʻn bahona topilmay qolgan taqdirda ham soat oltiga yaqinlashaversa “Hm-m… bugun payshanba-ya… Uylanmagan qoʻchqorning dumbasi xoʻp yaxshi boʻladi-da” yoinki “Hm-m… bugun seshanba-ya… Suyaklarni bir moylab olish kerakmidi…” qabilidagi maʼnodor ishoralari bilan choyxonada oshxoʻrlik tashkil etishga fatvo berib yuboradigan, eng sevgan mashgʻuloti qoʻlda bir piyola musallas bilan (hatto aroq ham icholmasdi bechora) mehr-oqibat xususida uzoq nutq irod etishu, bazm yakunida davradagilarga palov oshatish boʻlgan (xobbining shunaqasi ham uchrarkan-da: oʻzining teshik oshqozoni allaqachon sob boʻlgan, shuncha soʻlagi oqib, koʻzlari chaqnab kutganiga qaramasdan, oshdan nari borsa uch yoki toʻrt qoshiq olardi; nazariy jihatdangina oʻta oshxoʻr bu kishi uchun palov tayyorlanishi, suzib kelinishining oʻzi qiziq edi, shu jarayonni soʻrining toʻrida yonboshlab olib, barchaning izzat-hurmatini his qilgan holda tomosha qilib oʻtirishga, allaqachon mayi nobdan xurmachasiga siqquniga qadar noʻsh etib olganligi koʻzlari suzilib ketayotganidan ayon Shigʻirchiga “Yangisidan boʻlsi-in!” deb qoʻyishga intiq edi; u ham kutdirib qoʻymasdi, “Men sening yuzingdan, koʻzingdan, soʻzingdan oʻpmoq istayman” tarzidagi uyqash misralarini sharillatib oʻqib tashlardi) avvalgi rahbarimizdan soʻng balki bizga rostdan ham qattiqqoʻlroq yetakchi kerakdir. Shoʻrlik oldingi rahbarimiz anavi nozikroq masalada ham oʻzini osh yemaydigan oshxoʻrday tutardi: yosh ayollar ortidan tamshanib qarab qolishni boplardi, hatto tomogʻini taqillatib, maʼnodor koʻz qisib ham qoʻyardi, ammo, butun jamoa guvoh, birontasiga changal solmagan, birontasiga yomon koʻz bilan qaramagan, bilʼaks, u kishining xotin-qizlarga munosabatida otalarcha yoki ogʻalarcha mehribonlik unsurlari shundoqqina “yarq” etib koʻzga tashlanib turardiki, bu borada hattoki biron notozaroq gumonga borishning oʻzi gumrohlikdan boshqa narsa emasdi. Ustiga-ustak, avvalgi rahbarimiz – payshanba oʻz-oʻzidan tushunarli – juma kunlari ham xodimalarning ishdan bir soat vaqtli ketishiga izn berar, bayramlar arafasida esa hammani shaxsan oʻzi qutlarkan, shu munosabat bilan ayollar tushdan keyin “ozod” ekanligini qistirib oʻtib ketishni unutmasdi, hatto shu yoqimli soʻzlarni aytayotgan chogʻida ham ayollarga emas, erkaklarga qarardi; allaqachon yarim asrlik choʻqqini hatlab oʻtgan, ammo ishning rosa hadisini olgan, yarim kechasi uygʻotib soʻrasangiz ham, falon buyruqning pismadon bobini yoddan aytib bera oladigan, favqulodda quvvai hofizasi bilan barcha xodimlarga beminnat yordam beradigan, bir yoʻla ish yurituvchilik vazifasini ham ado etadigan kotibasi Karis xolaga har hafta bir plitka shokolad yoki bir dasta gul hadya etib qoʻyarkan, “Proletariat dohiysi hammaning koʻzini ochganida sizlar qayoqda boʻlgansizlar-a?” deb hazillashib qoʻyishni unutmasdi (Qachonlardir qattiq suyishib qolib, har ikkala tomonning qarshiligiga qaramasdan oʻzbek yigitiga turmushga chiqqan, tilimizda sharillatib, uncha-muncha millatdoshimizdan ham yaxshiroq gapiradigan, oyda bir-ikki marta oʻz qoʻli bilan tayyorlagan, ishxonani tutib ketadigan hidining oʻziyoq ogʻizning suvini qochiradigani karischa “chim-chim” yoki “Napoleon” torti olib kelib, hammani mehmon qiladigan, hazor taassufki, farzandsizlik bois oʻz tashabbusiga koʻra eridan ajralgandan keyingi oʻn yilini faqat ish bilan ovutib oʻtkazayotgan, marmarday tiniq yuzida bironta ajini yoʻq, hamma “Karis xola” deb ataydigan koʻhlikkina, qiyiq koʻzlari ham oʻziga yarashib turadigan Lida-Latofat xonim esa “Biz kelajakni oldindan koʻrib, uyalib ketganimizdan shartta koʻzimizni yumib olganmiz”, deb turaverardi). Balki shu sabablidir, ayollarimiz ham uni oʻz ogʻalaridek, oʻz padarlaridek yaxshi koʻrishar, hurmat qilishar, katta-kichik biron muammo tugʻilib qolsa bas, istihola ham qilib oʻtirmasdan, farzand koʻrish baxtiga muyassar boʻlgan hamjinslariga buyuk hayrat va ehtirom bilan munosabatda boʻladigan, ularga qoʻlidan kelgan-kelmagan koʻmagini ayamaydigan Karis xola bilan til biriktirishgancha toʻgʻri rahbarning huzuriga kirib borishar va oʻsha muammoni bemalol birgalikda muhokama qilishardi. Bundoq dildan kechadigan suhbatlardan soʻng qanchalab xodimalar qizargan koʻzlariga nafis dastroʻmolchalarini bosib chiqishlarini sanash mushkuldir, ammo undan ham koʻproq ayolga oshigʻich tarzda moddiy yordam koʻrsatish xususidagi buyruq imzolanganligi bor gap. Men aniq bilganim, rahbarimizning oʻzi shaxsan bozorga borib, qoʻli kaltaroq farrosh opamiz uchun ishxonamiz nomidan beshik sotib olgandi: shoʻrlik ayol nevarasini yoʻqlab borolmay turgan ekan. Jamoada kimdir toʻy qilib qolsa, rahbarimiz tom maʼnoda oʻsha yerga borib yotib olardi. Maʼrakada ham shunday… Ishqilib, soʻngroq mamnuniyat ila eslab yurganimizday, avvalgi rahbarimiz barakali ishxonamizda barakali mehnat qilib, eson-omon pensiyasiga ham yetib oldi. Ana endi yurgandir muloyim jilmaygan koʻyi keksalik gashtini suri-ib, tuzsiz ovqat ye-yeb, shakarsiz choy ichi-ib… Darvoqe, oʻrni kelib qoldi, endi buniyam qayd etib oʻtmasak boʻlmas, ayrim tili zahar xodimlar tomonidan “Chuchmal” laqabiga munosib koʻrilgan – shunday tilla odam-a! – avvalgi boshligʻimiz “Bu dunyoda ikkita oq oʻlim bor: biri tuz, ikkinchisi shakar” deb hisoblar, ularni iloji boricha kam isteʼmol qilar, shu sababli, bu mulohazani ogʻizda toʻla qoʻllab-quvvatlagan holda choyxonaga choʻntagimizga shoʻrtak qurtdan toʻldirib borardik-da, xoʻjayinga bildirmasdangina, tuzi past osh bilan shakarobga qoʻshib yeyishni uddalardik; ishxonada esa nafaqat rahbarimizning, boshqa biron mardumning ham koʻzi tushib qolmasin uchun shakarni eng quyi gʻaladonlarimizga yashirib tashlardik. Faqat Karis xolagina “Shakar emas, novvot ishlatdim, novvot – qandning pishirilgani, sovuqlik emas, issiqlik” qabilidagi sabablarni roʻkach qilib, “Napoleon”idan bir boʻlagini oʻtkazishni eplardi.
Darvoqe, ishxonamizda ikkita “xola” va bitta “xonim” bor edi. Karis xola, har qancha tavallo qilishmasin, yalinib-yolvorishmasin, hattoki aldab-suldab soʻrab koʻrishmasin, baribir mutlaqo oʻziga xos koreyscha “chim-chim” tayyorlash usulini bironta ayol bilan oʻrtoqlashmasligi, baayni muqaddas sirni bir umr saqlab oʻtishga qasam ichgan mutaassibdek miq etmay turaverishi, juda qoʻyishmasa, gapni boshqa mavzuga burib yuborishi bilan tanilgan edi. Bundan tashqari, Karis xola goʻshangada koʻz ochib koʻrgan eriga sadoqat borasida ham qoyadek sobit va mahkam edi: eh-he, viqor ila qadam tashlagan mahallari oʻziga yarashib turadigan liboslari goʻzal qomatini koʻz-koʻzlaydigan ayolga ne-ne erkaklar oshiq boʻlishmadi, ne-ne odamlar oraga tushib, sovchi boʻlib kelishmadi, hatto rahbarimiz ham bir gal xotini vafot etgan oʻrtogʻining iltimosiga “yoʻq” deyolmasdan, sharafli vazifani ado etmoq qasdida kotibasining xonadoniga tashrif buyurgan, ammo qatʼiy rad javobini olgach, noilojligini bildirganday, ikkala qoʻllarini keng yoygan-u, “kuchuk goʻshti yeyaverib, mijozing sovuqlashib ketgan sen xotinning” tarzidagi dashnom bilan kifoyalangan. Oxir-oqibat bu masalada Karis xolani tinch qoʻyishdi.
Ishxonamizdagi ikkinchi xola boʻlmish Nitsshe xolaning kechmishi sal boshqacharoq edi. Nitsshe xola institutni bitirib, oq-qorani taniganidan keyin kitobxonlik kasaliga chalinganlardan. Ayollarning shivir-shivir qilishicha, yangi turmushga chiqqan kezlari er bot-bot uzoq muddatli safarlarga ketavergan. Yangi kelinchak vaqtini oʻtkazish uchun uyda yigʻilib qolgan kitoblar mutolaasiga zoʻr bergan. Buni qarangki, oxir-oqibat juvon biron nima oʻqimasa turolmaydigan boʻlib qolgan. Nitsshe xolaga farqi yoʻq edi: qoʻliga tushgan matn borki, u badiiy asarmi, ilmiy maqolami, bogʻdorchilikda hosilni oshirishning vositalari xususida risolami, poydevorni qanday qurish kerakligi haqidagi yoʻriqnomami, chorvachilik istiqbollari borasida majmuami – oʻqiyverardi. Tamakisiz qolgan kashanda atrofga qanday olazarak boʻlib, qidirinqirab qarasa, Nitsshe xola ham chor tarafga shunday tikilardi: zora oʻqish uchun qoʻlga ilingulik biron nima chiqib qolsa.
Albatta, bora-bora ayolning sevgan muallifi paydo boʻlgan va bu zot faylasuf Fridrix Nitsshe edi. Tashqi koʻrinishidan Gorkiygami oʻxshab ketadigan bu olmon nimasi bilan maftun etgan, tushunish mushkul, ammo juvon uning asarlarini topib oʻqiyvergan-oʻqiyvergan, uqishga ham urinavergan. Buning nimasi yomon? Ammo mutolaadan xiyla uzoqroq boʻlgan muhandis erga bu hol yoqmaydi va u kitobxon rafiqasiga bir necha bor oʻta qadimiy mazmunda va tarzda dakki beradi: “Yotib olib kitob oʻqigandan koʻra roʻzgʻorga qarasang oʻlasanmi?” Ammo allaqachon xronik xastaga evrilib ulgurgan ayolga bu taʼsir qilmaydi. (Toʻgʻri, ayrim tili uzunroq hamkasb ayollarning bizga yetkazib kelgan uzunquloq mish-mishlariga qaraganda, ishxonasiga yaqin joyda boʻlgan er shoʻrlik tushlik mahali uyga yaqin oʻrtogʻini bir boshlab keladi, ikki, uch… Oʻrtoq qarasaki, qachon kelishsa, mehmonxona xontaxtasida dasturxon yozilgan. Oʻrtoq oʻz hayratini izhor etishga shoshgan: “Xotining malades ekan, hamisha dasturxon yozib qoʻygan boʻladi-ya!” Shunda er ogʻir xoʻrsinib aytgan ekan: “Bu dasturxon qachondir yigʻiladimi oʻzi deb soʻra mendan!”. Ayollar mana shu voqeani er-xotin orasidagi ixtilofning boshlanish nuqtasi, ibtidosi, munosabatlar taranglashuvi kosasiga toʻkilgan soʻnggi sabr tomchisi deb bilishadi).
Har ne boʻlganda ham, bu juftlikning umri mana shu tarzda oʻtib ketishi – oʻrtada bolalar bor, axir – haqiqatga yaqinroqday edi. Hatto orqavoratdan “kompromat” maʼlumotlar toʻplashga ulgurgan alamzada erning Nitssheni “Oʻzi bir tutqanoq, tentak olim boʻlgan boʻlsa, buning ustiga singlisiga uylangan boʻlsa, oʻziga oʻzi Iso boʻlib koʻringan boʻlsa, shunday odamning yozganlari nimayam boʻlardi?” qabilida boʻralatib soʻkib qolishlari ham oradagi er-xotinlik iplarini uzib tashlashga qodir qaychi vazifasini oʻtay olmasligi aniq edi. Ammo kutilmaganda juvon qovun tushirib qoʻyadi. Oʻta jiddiy tarzda. Hodisotning muxtasar bayoni shuki, er ishlayotgan zavodda birdan qisqartirish boshlanadi-yu, ikkala oyogʻi ham soppa-sogʻ boʻlgani holda, nechukdir choʻloqlanib yuradigan, bu ham kamday, hassa ham tutadigan sex boshligʻi qandaydir eski alamini olmoq qasdidami, uni roʻyxatning boshiga tirkab qoʻyadi. Bu qadar nohaqlikdan tutab ketayotgan er uyga kelib, qaydandir bahona topib olgancha jami lang zotini ayovsiz soʻkib turgan mahal xotin yuvilmagan qoshiqday oraga suqiladi va hech gapdan-hech gap yoʻq, tuyqusdan, baayni oʻz nuktadonligiyu ilmini namoyish etmoqchiday, Nitsshe janoblaridan iqtibos keltirib qoladi-ku: “Boshliqlarni hurmat qil va ularga boʻyinsun, hatto boshligʻing choʻloq boʻlsa ham, boʻyinsun! Yaxshi uyquning sharti shu. Axir mening aybimmi, agar boshliq choʻloqlanib yurishni yoqtirsa?”
Keyinroq, azobli xotiralarga berilgan chogʻlari juvonning oʻzi bizga bot-bot gapirib yurdi: bu gaplarni eshitgan er, xuddi quloqlariga ishonmayotgandek, bir muddat xotiniga angrayib-garangsib qarab qolgan. Soʻng ohista, juda ohista soʻragan: “Boʻlmasa mening aybimmi?”. Shaksiz, ayol ulugʻ faylasufning mushohadasini bu qadar joʻn, yaʼni bilvosita emas, bevosita tushungan eriga achinib qaraydi va uzundan-uzoq izoh bermoq niyatida (aks holda omi er hech narsani anglamaydi), oʻz tuygʻulari va mulohazalaridan toʻliqib va hayajonlangan koʻyi maʼruzasini boshlaydiki: “Buyuk Nitsshe…”
Ammo er bir gapni kam, ikkita gapni koʻp deydigan asabiy ahvolda edi. Shu boisdanmi, xotinining basharasiga tik qaragan koʻyi koʻnglidagi gapni nafrat bilan shartta aytadi-qoʻyadi: “Oʻsha Nitssheng bilan qoʻshmozor boʻl!”. Shundan soʻng er oʻta klassik tarzda, yaʼni bitta kostyumini yelkasiga tashlaydi-yu, uydan chiqadi-ketadi. Ayol “oh” degancha yuzini changallab qolaveradi (Toʻgʻri, yana oʻsha hamma narsadan boxabar hamkasaba ayollar er uncha uzoqlashmaganini, anchadan beri don olishib yurgan jazmani, yaʼni xotinining qoʻshni mavzeda yolgʻiz yashaydigan dugonasinikiga borib qoʻya qolganini naql qilishadi. Kelishuv shundoq boʻlgan ekan: qariqizdan uy va muhabbat, sobiq dugonaning sobiq eridan esa muhabbat xolos).
Ayol zotini sogʻlom mantiq bilan tushunib boʻlarmidi! Shundan keyin bizning hamkasabamiz mutolaani yigʻishtirib qoʻyib, “er bermoq – jon bermoq” tarzida yeng shimargancha jufti haloli uchun astoydil kurashga bel bogʻlagan deb oʻylasangiz qattiq yanglishasiz. Zero, taqdirga juda tezlikda tan bergan ayol… mutolaaga zoʻr berdi. Yana kitoblar, yana Nitsshe… Oʻzining tul qolishiga sabab boʻlgan faylasufni shu qadar koʻp gapirib, shu qadar undan moʻl iqtibos keltira boshlagan ayol oxir-oqibat “Nitsshe xola” laqabini orttirib oldi. Ammo Nitsshe xolaning ajabtovur bir odati yildan-yilga gazak olib, kuchayib borardi: ayol oʻtmishni qoʻmsardi. Balki shu sababdir, tinmay xotiralarga berilar, kechmishini, chunonchi, eri bilan oʻtgan kunlarini boʻyab-bejar, ideallashtirar, afsus chekar, armon qilar, oʻzini azoblarning tubsiz chohiga tashlar, taʼbir joiz boʻlsa, xotiralarning madda boylagan yarasini shafqatsizlarcha yorib, ustiga tuz separ va bu azobdan behad rohatlanar edi. “Biz birga yashaganimizda… Birga teatrga borganimizda… Birga kinoda boʻlganimizda… toʻyda boʻlganimizda… toqqa chiqqanimizda…” Xotiralar tinmay quyilib kelar, Nitsshe xola koʻz yoshi aralash ularni entikib-toʻliqib gapirib, yigʻlab-kulib charchamas edi. Biroq shakarning ham ozi shirin. Achchiq xotiralarning-ku, inchunin. Bora-bora Nitsshe xolaning hayajonli dilrozlari koʻpchilikning meʼdasigi zigʻir yogʻday urib boʻldi. Birdan qarib, bukchayib qolgan xola mana shu kattakon idoramizda oʻziga bittagina suhbatdosh, toʻgʻrirogʻi xotiralarini achinish aralash hayrat bilan eshitadigan, ora-sira tasalli berib turadigan tekin quloq qidirib charchaydigan boʻldi. Maqsadiga yetib qolsa-ku, undan baxtli odam yoʻq edi. Mabodo izlagani besamar boʻlsa, uchragan kishi ming bitta bahona bilan oʻzini olib qochaversa yo uning gapini eshitib ham oʻtirmay, toʻgʻridan-toʻgʻri boshqa tomonga qayrilib ketsa, Nitsshe xola behad ezilar, dovdirab xonadan-xonaga oʻtar va axiyri mehribon Karis xolaning huzuriga borib, dil dardlarini yana oʻsha olmon mutafakkiri soʻzlari bilan insho etardi: “Nahotki men oxirgi baxtni farogʻat orollarida va olislardagi unutilgan dengizlardan izlashim kerak?” Karis xola achinib bosh chayqar, hamdardlik izhor etar, ammo hamishagiday ishi boshidan oshib yotganini, inchunin, Nitsshe xolaning majruh koʻnglidan toʻlib-toshib, armon qirgʻoqlarini buzgan holda bosib kelayotgan xotiralar vasfini tinglab oʻtirmoqqa fursati yoʻqligini aytib, darhol uzr soʻrashga oʻtardi…
Inson tafakkuri, ong-shuurining uncha-muncha aql bovar qilavermaydigan noqisliklari moʻl-koʻl-da. Boʻlmasa, shunday ulugʻ faylasufni oʻqiydigan, uzun-uzun, murakkab jumlalarni yod aytib tashlaydigan, oʻzi boshiga koʻtaradigan muallifining “Mukammal ayol odamzotning komil erkakdan koʻra oliyroq turidir” degan mardona eʼtirofini hayotiy shiorga aylantirib olgan, balki shu sababli ora-sira qarama-qarshi jins vakillariga sal achinibroq ham qaraydigan Nitsshe xola kelib-kelib turmushning arzimagan masalasida yosh boladay aldanib oʻtirsa-ya! Naqadar goʻllik. Gap shundaki, uyda er bor paytlari Nitsshe xola turli toʻlovlar degan narsalarning yonidan ham oʻtmagan, hatto chiroq haqini toʻlash qogʻozini qanday toʻldirishni bilmagan. Boshga nogahon ayriliq tushgach esa, bu ishlarning hammasini oʻzi qilishga majbur boʻlgan. Albatta, bu yerda hech bir qiyinchilik yoʻq, qolaversa, odam qilgan ishni odam qiladi, buning ustiga xola bir eshitgan yo koʻrgan narsani tez ilgʻab oladi, farosatli. Biroq nima jin urgan, hech kim bilmaydi, ishqilib eshikka qistirib ketiladigan chaqiruvlar qogʻozlari talablarini ado etgan holda goh issiq suv, goh sovuq suv, goh gaz, goh chiqindi, goh soliq idorasiga chopaverib tinkasi qurigan, shundayam allambalolarni chalkashtirib yuborayotgani uchun boshi pena toʻlashdan chiqmay qolgan, buning ustiga ancha-muncha qarz ham boʻlib ulgurgan va ayniqsa ushbu soʻnggi holatdan koʻp aziyat chekayotgan, ezilayotgan Nitsshe xola – “Sizlar ham shuncha toʻlaysizlarmi? Axir bu ahvolda bitta oylikni qanday yetkazib boʻladi?!” – bir kuni anchayin sirliroq tarzda, koʻ-oʻp narsani biladigan mukammal ayol sifatida shivirlabgina eʼlon qilib qoldiki, tez orada hayotimiz yangi, oppoq sahifadan boshlanadi, chunki… chunki… Shu yerga kelganda xola allaqanday navozish va qoniqish bilan, suhbatdoshlarining toqatini sinamoqchiday maʼnodor sukutga tolar va axiyri maqsadiga yetganini anglagachgina shodumonlik bilan maʼlum etardi: chunki tez orada davlat odamlarning JEKdagi jami qarzlaridan kechib yuborarkan. Keyin barcha kommunal toʻlovlar “nol”dan boshlanarkan. Chunki hammasi chalkashib ketgan, kim toʻlagan-kim toʻlamaganligini aniqlash qiyin boʻlib qolgan. Davlat shuning uchun shunday yoʻl tutayapti. Buni moʻtabar idorada ishlaydigan, juda-juda ishonchli bir ayol yaqin tanishiga aytgan. Oʻsha yaqin tanish esa xolaning yon qoʻshnisining ammasining dugonasi boʻlib chiqibdi… Xolaga kompyuter zamonida toʻlovlar borasida chalkashlik boʻlishi mumkin emas, degan gapni aytishning oʻzi befoyda edi: titrab-qaqshab, buyuk mamnuniyat va ishonch bilan tez orada hayot yangi sahifadan boshlanishini kutayotgan ayol baribir bu eʼtirozni pisand qilmaydi, u oʻzi ishonib turgan kunni, saodatmand soatni kutmoqda. Yaʼni bir kuni ertalab uygʻonadi-yu, biron toʻlov boʻyicha bir soʻm ham qarzi yoʻqligidan voqif boʻladi. Hayot ana shundan keyin boshlanadi. Nitsshe xola ana shundan keyingina barcha toʻlovlarni oyning boshida amalga oshirib qoʻya qolishini maʼlum qilib ham charchamasdi. Xola deyarli bir yillik muddatni mana shunday xomxayollar ogʻushida oʻtkazib yubordi, bu fursat ichida uning barcha toʻlovlarni toʻlashdan vaqtincha tiyilib turishni ixtiyor etgan izdoshlari guruhi ham paydo boʻldi. Toʻgʻri-da, baribir davlat yaqinda hamma qarzlardan voz kechib turganidan keyin toʻlashning nima keragi bor? Guruh ohangrabosi hatto Donishmand Boʻrimizni ham oʻziga tortib ketdiki, shoʻrlik mashriqparastimiz “qadimiy ildizlarga ega bundoq boshqaruv usul”ining oʻsha ildizlarini gʻayrat bilan izlashga tushib ketdi va bir emas, bir necha joydan topdi ham… Afsuski, hamishagidek voqelikning qattiq toshi orzu-ilinjlarning rangin oynasini chil-chil sindirdi va odatdagi kunlarning birida Nitsshe xola turli-tuman toʻlovlar boʻyicha boʻyniga qadar qarzga botganidan rasman voqif etildi, sudga chaqirildi… Oʻsha kunlari benihoya dovdirab qolgan, rangi koʻmirday qorayib ketgan, lablari pir-pir uchayotgan xolaga qarashning oʻzi azob edi, shu boisdan biz hammamiz u kishidan oʻzimizni olib qochib yurdik, illo, Nitsshe aytganiday: “Hamdardlik dard chekishdan koʻra azobliroqdir”.
Voqeadan xabar topgan Karis xola darhol Nitsshe xolani rahbarning huzuriga olib kirdi, shoʻrlikka eng kam ish haqining oʻn ikki barobarida moddiy yordam koʻrsatish haqida buyruq chiqartirib berdi. Ammo bu oz edi, yetmasdi. Qatʼiy ishonch aralashgan goʻllikning aybsiz qurboniga aylangan, vahima toʻfonida qolgan qalbi terak bargiday dir-dir titrayotgan xola adoyi tamom boʻlgan mahal… Koʻngil uzib ketgani bilan, sobiq oilasida kechayotgan voqea-hodisotlardan boxabar sobiq er yetib keladi va bir kunda hamma moddiy muammolarni hal qiladi-qoʻyadi-yu, qanday paydo boʻlgan boʻlsa, shunday izsiz gʻoyib boʻladi… Larzaga tushgan va aftidan, nimalardandir umid ham qila boshlagan xola ancha mahalgacha faylasufning “Kimdir bizdan uzr soʻramoqchi boʻlsa, bu ishni oʻta mohirona bajarmogʻi kerak. Aks holda biz oʻzimizni aybdordek noqulay his etamiz”, degan hikmatini bot-bot takrorlab yurdi. Biroq, ilinj oqlanavermagach, ilojsiz holda boshini eggan xola yana oʻzini oʻzi yupatishga, ayni paytda oʻzini taʼna-dashnomlarga koʻmib tashlagan ayrim hamkasabalaridan himoyalanishga majbur boʻldi: “Har qanday haqiqat – egri. Chunki vaqtning oʻzi ham bir doiradir…”
Muassasamizdagi yana bir juvonning laqabi “Nigilist xonim” boʻlib, bu qoʻpol unvonning boisini ayolning asl ismi Nigorami-Nilufar ekanligiga, hattoki familiyasi Bozorovaligiga ham taqab boʻlmasdi. Hamishagiday qandaydir yoʻllar bilan barcha xodimlarning hayotida kechgan hattoki eng maxfiy yaqin oʻtmish voqealarini miridan siriga qadar bilib oladigan ayollarning burchak-burchakdagi shivir-shivirlariga qaraganda, xushroʻygina Nigorami-Nilufar fan osmoniga chiqib kelayotgan yulduzcha misoli endi-endi porlay boshlagan mahal bu koʻkda anchadan buyon muqim joy egallab turgan yoshi ulugʻroq yulduzning birgalikda bulutlar bagʻriga sayr etish haqidagi taklifini anchayin keskin ohangda rad etish asnosida bilagi tomon choʻzilgan qoʻl sohibining yuziga tarsaki tortib yuborishdan oʻzini tiyib turolmaydi. Natijada tez orada semiz ilmiy jaridalardan birida Nigorami-Nilufar olib borayotgan tadqiqotning tit-piti chiqarilgan, uch pulga qimmatligi isbotlab tashlangan tanqidiy maqola chop etiladi. Bu zarbadan oʻzini yoʻqotib qoʻygan qahramonimiz to oʻzini oqlab-oʻnglab olguniga qadar poyezd ketib qolgan boʻladi: mavzu allaqachon yopilgan. Buyam kamday, ich-ichidan siqilib, kuyaverganidan Nigorami-Nilufar xastalikka chalinib qoladi-yu, buni yashirib yurishning hech iloji qolmagach, aloha quv-quv yoʻtalgan holda, ogʻziga bosilgan roʻmolchadagi qon yuqini dalil sifatida namoyish etaroq ahvolini turmush oʻrtogʻiga aytib bera boshlagan mahal… E voh, balki bu shunchaki beixtiyor roʻy bergandir, balki odamning oʻzini oʻzi asrashga intilish instinkti ishlab ketgandir, har nechuk, kasallik haqida eshitayotgan mahal nechukdir koʻzlari katta-katta ochilib ketgan er oʻzi oʻtirgan stulni yarim qadam ortga suradi. Buni koʻrib qolib, “Erim oʻziga kasalligim yuqib qolishidan qoʻrqayapti”, degan vahimali xulosaga kelgan juvonning koʻziga dunyo qorongʻi koʻrinib ketadi. Va oʻshandan buyon ahvol shu: Nigorami-Nilufarimiz olamni qora rangda koʻrgani-koʻrgan, baayni koʻziga koʻrinmas qora koʻzoynak taqib olgan yoinki qora linza oʻrnatgan deysiz. Er shoʻrlik oʻzini oqlayverib charchagan, ammo oʻzicha qatʼiy xulosaga kelib boʻlgan juvon uning bittayam soʻziga quloq solmagan. Kasallik-ku, yuqumli emas ekan, hatto shifoxonada yotmasdan, uyida yarim yil davolangan ayol undan butkul qutildi, ammo diliga oʻrnashib qolgan, chirmovuqday tobora butun vujudiyu qalbini egallab olayotgan ildizsiz darddan xalos boʻlolmadi. Bilʼaks, tobora uning ojiza bandisiga aylana bordi. Nigora-Nilufar baayni rubʼi maskundagi jami ranglarni, kamalak tovlanishlarini inkor etib, bitta rangga mahkam yopishib oldi; barcha ezguliklarni benihoya ustomon makkorlar yuzlariga vaqtinchalik tutib olgan niqob deb bildi, ularning ortidagi asl basharalarni koʻrib turganini daʼvo qilib turaverdi. Juvon hech kimga, hech nimaga ishonmay qoʻydi, uning uchun muqaddas narsaning oʻzi qolmadi. Oʻzim guvohman, toʻy-maʼrakalarda sira raqsga tushmaydigan, oʻrtaga tortqilab qolishsa gʻoyat jiddiylik bilan “Men uchun raqsga tushishdan koʻra oltita devni oʻldirib kelish oson”, deb qutuladigan, bunday gʻalatiroq bahonaga ishonmay, tixirlik qilib turib olganlarga esa “Buni Servantes aytgan, siz oʻzi uning kimligini bilasizmi?” deya gapni aylantirib-chuvalashtirib tashlar edi. Bir safar boshining yaltirab qolgan tepa qismiga ustalik bilan tuflab yopishtirilgan yonboshdagi shusiz ham siyrak soch tolalari oʻrnidan qoʻzgʻalib ketishidan choʻchiydigan Hisobchi jiringlab qolgan telefonini qulogʻiga bosib “Alyo… alyo” degancha xonamizdan chiqdiyu, bir necha soniyadan soʻng barmoqlarini qarsillatgancha oʻynab qaytib keldi va ogʻzi qulogʻiga yetgan holida bir amallab xitob qilishni epladiki, birodarlar, bizning oʻgʻilcha oʻz kuchi bilan oʻqishga kiribdi, testdan falon ball olibdi, kontraktga ilinibdi ablahcha. Tabiiyki, hammamiz bundoq “ablahcha”ning baxtiyor otasini qutlashga shoshdik. Faqat Nigora-Nilufargina labini istehzoli burgancha oʻshshayib “Qancha berdingiz?” deb soʻradi. Ustidan sovuq suv quyilganday birdan sergak tortgan Hisobchi oʻgʻlining necha fursatdan beri repetitorga qatnashiyu, tun boʻyi uxlamasdan dars qilib chiqishlari borasida uzundan-uzoq izoh bera boshladi. Ammo Nigora-Nilufar bu dastaklarning birontasini eshitmaganday, aytayotgan gapiga ishonchi balqib turgan sovuqqonlik bilan keyingi zarbani yoʻlladi: “Shu zamonda oʻqishga tekin kirib boʻlarkanmi? Shu zamonda-ya?”. Bunaqa hujumni kutmagan Hisobchi gʻoʻldirab qoldi. Biz bir-birimizga maʼnodor qaradik: darvoqe, shunaqaga oʻxshaydi, bir balosi boʻlmasa…
Bular hali holvasi. Ichki asabiylik aralash norizoligi yuziga urgani boismi yoinki qachonlardan buyon pardoz-andoz nimaligini unutganiyu oqarib qolgan sochini boʻyamay yurishi sabablimi yoshiga nisbatan keksaroq koʻrinadigan Nigora-Nilufar avtobus-metroda yosh-yalang joy bersa oʻtirmas, nomaʼlum nuqtaga tikilgan koʻyi haykaldek qilt etmay turaverar, qayta takliflarni eshitmas yo oʻzini eshitmaganga solardi; bozorda birontasi yukini koʻtarishga yordamlashmoqchi boʻlsa qoʻpollik bilan rad etardi; oʻziga iltimos bilan murojaat qilganlarni gap bilan siltab tashlardi… Uyida esa… aytishlaricha, uyida Nigora-Nilufar tom maʼnoda bir paytlar oʻzidan bir soniyaga boʻlsa ham… irgangan (ha, ha, Nigora-Nilufar xuddi shunday hisoblardi!) eriga nisbatan sovuqqonligu har qanday mantiqdan xoli alamzadalikning tirik timsoliga aylanardi. Deylik, er, “Falonchi vafot etibdi” desa, rafiqa gʻoyat beparvolik bilan “Bu dunyoning tashvishlaridan qutulibdi”, der, uydagi muzday sukunatdan siqilib ketib, nima mavzuda boʻlsa ham gaplashib oʻtirishni ixtiyor etgan er “Pistonchi tanishimiz turmushga chiqibdi” desa, rafiqa oʻshanday xotirjamlik bilan “Borib taʼziya izhor etib kelish kerak ekan”, deya sado berar, er soʻnggi ilinj yetovida “Balki falonchi akanikiga mehmonga borarmiz”, degan taklifni oʻrtaga tashlasa, lablarida achchiq zaharxanda oʻynay boshlagan xotin qarorini maʼlum etardi: “Meni oʻzlariga teng koʻrmagan xonadonning ostonasini hatlab oʻtmayman, oʻzi bemalol boraversin”. Darvoqe, oʻsha voqeadan keyin Nigora-Nilufar nimagadir eriga uchinchi shaxsda murojaat qiladigan boʻlib qolgan. Aytishlaricha, bir kuni er ochiqkoʻngillik bilan televizorda odob-axloq, imon-eʼtiqod haqida joʻshib soʻzlayotgan olimga ishora qilgan: “Rosa yaxshi gaplarni aytayotibdi-ya. Tanishing shekilli”. Shunda birdan bosib kelgan nafrat-gʻazab tuygʻularidan vujudi qalt-qalt titrab ketgan ayol shartta: “Men bu gʻarning soʻzlarida riyo, koʻzlarida makr koʻryapman”, degan. Xullas, er “ali” desa, xotin mutaassiblarcha qaysarlik ila “bali” deb turavergan. Oxir-oqibat bunaqa hayot jonidan toʻydirgan er… Tom Soyerning doʻsti Geklberri Fin kabi kechqurunlari koʻchaga chiqib, to xumordan chiqquncha soʻkinib-soʻkinib kelishni, shu yoʻl bilangina hovurdan tushishni oʻziga odat qilib olgan. Yana aytishlaricha, bunisi endi haddan ortiq-ov, yana kim biladi deysiz, shoʻrlik er hech chiday olmay qolgan kezlari atay toqqami, choʻlgami chiqib, uvlab-uvlab ham kelarmish…
Shunday ayolni “Nigilist xonim” deb atamay boʻladimi? Ammo inkorni inkor qonuni ham bor-ku. Nigilist xonimning bu dunyoga kelib topgani ikki farzandi edi. Agar ularning baxti, kamoli uchun joningni qurbon qil deyishsa, juvon hech ikkilanmay, aksincha, shod-xurramlik bilan bu taklifga rozi boʻlardi-qoʻyardi. Nigilist xonim olamga, tiriklikka nisbatan qanchalik sovuqqon boʻlsa, farzandlariga nisbatan shunchalik mehribon edi. Juvon bolalarini sport maktabiga, musiqa maktabiga vaqtida olib borib kelish uchun kerak boʻlsa yalinib-yolvorib ishdan javob soʻrar, keyin, yumushdan soʻng qolib boʻlsa ham shu vaqtni halol ishlab berardi. Nigilist xonim vaqtida ovqatlanmasligi, haftalab non-choy bilan yuraverishi mumkin edi, ammo oʻgʻil-qizining yaxshi yeb-ichishini, ularning choʻntagida hamisha yetarli pul boʻlishini qattiq nazorat qilardi. Xonim bir soʻm ustida boʻlim boshligʻi yoki kassir bilan tomogʻi xirillab qolguncha talashib-tortishib, baqir-chaqir qilishi, sovgʻa uchun pul yigʻilganida esa “Tugʻilmay oʻlsin!” deb qargʻanishi mumkin edi, ammo bolalariga zarur pulni yerning ostidan boʻlsa ham topib berardi. U haftalab eri bilan gaplashmasligi, u soʻz ochib qolgan taqdirda nafrat bilan yuzini ters burishi mumki edi, biroq bolalarga biron nima uchun uch-toʻrt soʻm lozim boʻlib qolganida oʻsha magʻrur betini shartta sidirib tashlab, “bu odam”dan pul talab qilib turaverardi.
Oʻz-oʻzidan ayon, yumushxonamizda Nigilist xonimning na sirdoshi, na darddoshi bor edi; oldidan kelganni tishlaydigan, ortidan kelganni tepadigan juvonda bunga intilish ham, ehtiyoj ham yoʻq edi. Ayni paytda juvon rahbariyat qoshida tilini tishlab turishning rosa hadisini olgandi, uzundan-uzoq davom etadigan yigʻilishlar chogʻi ham bu gaplarning oʻziga mutlaqo aloqasi yoʻqday nomaʼlum nuqtaga tikilgan koʻyi “miq” etmay oʻtiraverardi. Aftidan, ayol bu feʼl-atvori bilan boshqa joyda ishlay olmasligini, boʻshab ketgan taqdirda esa ehtimolki umuman boshqa korxonaga kirolmasligini yaxshi anglab turardi, shu bois pensiya yoshiga qadar oʻzini qurbonlikka keltirib boʻlsa ham bir amallab chidab yurishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻygandi.
Idoramizda aksariyat Nigilist xonimdan oʻzini olib qochardi. Hatto Nitsshe xola ham tekin eshitguvchi topish dardida bir necha bor juvonning yoʻlak oxiridagi badrafxona yonida joylashgan, bir taraf devorini shoʻr bosib ketgan xonasiga uch-toʻrt bor qadam ranjida qildi. Ammo ayolning koʻzda yosh bilan hamdard boʻlish oʻrniga oʻta sovuqqonlik bilan “Yaxshi boʻlibdi… vaqtida qutulibsiz-ku… Pishirib yesin erchangizni!.. Yoʻqolgan pichoqning sopi oltin boʻlibdi-da!.. Baribir bu yil boʻlmasa, kelasi yili ketardi biron yosh, dirkillagan, sochi kalta manjalaqining oldiga!” qabilidagi serpiching dashnomlari suyak-suyagidan oʻtib ketdiyu, qaytib bu dargohga qadam bosmadi, xonimni koʻrib qolganda esa oʻzi birinchi boʻlib yoʻlni teskari soladigan boʻldi.
Darvoqe, sobiq rahbarimiz ishdan boʻshaganidan keyin ham koʻp qavatli uyning sakkizinchi qavatidagi uch xonali uyda yashayverganini eshitganimizda ne-ne xodimlarimiz unga achinishgani, yana qanchasining tomoq taqillatib “Ana rahbar! Ana xoʻjayin!” deb qoʻyishgani bor gap, faqat Nigilist xonimgina pinagini buzmasdan, goʻyo oʻziga juda yaxshi maʼlum haqiqatni aytayotganday “Yashiryapti! Hovlilarni bosib tashlagan!” deb turaverdi. Hatto ayrim xodimlarning sobiq rahbarimizdan xabar olishga borib kelganlaridan soʻng ont ichib shohidlik berishlariyam Nigilistimizga chivin chaqqanchalik taʼsir qilmadi: ularning har biri bilan alohida-alohida urishib chiqadiganday alfozda chaqchayib, “Bosib tashlagan!” deb turaverdi. Nima, hovli koʻrpamidiki, yigʻib, bosib tashlasa? Agar chindanam hech boʻlmasa bittagina hovlisi boʻlsa edi, avval yashirgan boʻlsa yashirgandir-u, mana endi, pensiyaga chiqqanidan soʻng yotmasmidi sadarayhon gullab yotgan hovlida oyogʻini uzatib, xotiniga oʻchoq-qozonda osh qildiri-ib… Yoʻq, Nigilist xonim baribir zarracha boʻlsin yon bermaydi, tullagan kurka misoli boʻynini oldinga choʻzadi: “Bosib tashlagan!” Tamom-vassalom!.. Ha, bunday xotinni urib oʻldirib qoʻymagan oʻsha erning oʻzigayam, otasigayam ming rahmat…
Va-nihoyat Shigʻirchimiz. U bir ishq bandisi, hayotning andisi, hijrondan yurak-bagʻri kuyib ado boʻlayotgan, bu dunyoga sigʻmay oʻtayotgan, uquvsiz, turmushning birinchi mushti u yoqda tursin, yengilgina shapalogʻiga duch kelgandayoq dovdirab-esankirab, kalavasining uchini yoʻqotib qoʻyadigan, shu holiga yana tunlari uxlamay, oʻzicha bir nimalarni qoralab ham yuradigan, shundan taskin topadigan darvish, yoshi ellikka yaqinlashib qolgan bola edi. Uning hammadan berkitadigan, oʻzi ora-sira, yashirincha oʻqib kelganligi esa yigʻi va uyqusizlikdan qizarib ketgan koʻzlaridan ayon boʻladigan bitiklariga baho bermoq imkonim xorijida, men faqat Shigʻirchimizning bu masalada benihoya halol ekanligini bilardim. Yaʼni, u hech qachon birovning misrasini yoinki butun boshli shigʻirini oʻziniki qilib olmas, avval “Falonchiniki” deb, keyin oʻqir, hatto odatda choyxonada, “qizib olganidan” soʻng aytadigan “Men sheʼr oʻqiydirman, ayting, kim kabi? Ziyofatlarda mast Delvig singari” degan mashhur baytining ikkinchi misrasi Pushkinga tegishli ekanligini alohida taʼkidlab oʻtib ketishni ham unutmasdi. Xullas, roviylar andogʻ rivoyat qiladurlarkim, talabalik yillari adogʻida Shigʻirchining burchak-burchaklarda oʻpichlar berib yurgan suyuklisi uning eng yaqin joʻrasiga tegib ketadi. Bundoq qoʻshaloq xiyonat zarbasidan adoyi tamom boʻlgan Shigʻirchini Majnun yangligʻ sahrolarga bosh olib chiqib ketmoq qasdidan bizning ishxonaga berilgan yoʻllanma qaytarib qoladi. Baribir yuragini tuzalmas alamli armon qilichi tilib oʻtgan ekan, yosh mutaxassis “qalbidan sirqirab oqib turgan qop-qora qon” bilan – bu uning misrasi, albatta – doʻzax qiynoqlarini boshdan oʻtkazib yashay boshlaydi. Teng-toʻshlarning, voqeadan voqif boʻlgan ishxonadagilarning “Asl muhabbat faqat hijronda boʻladi. Agar oʻshanga uylanganingda edi, ikki oydan keyin bir-birlaringni koʻrarga koʻzlaring, otarga oʻqlaring boʻlmay qolardi. Koʻp kuyinma, baxting hali oldinda”, tarzidagi yupatishlari esa olovga moy sepganday taʼsir qiladi, koʻz yoshlariga gʻarq qahramonimiz titrab-qaqshagancha “U… u boshqacha edi… Endi unaqasi uchramaydi” deb turaveradi. Bilmadim, balki vaqt davo topmas dardlar ham boʻlar. Illo, fursat oʻtib Shigʻirchimiz uylandi, uch qizlik boʻldi, ammo qorachiqlarida qotib qolgan mungdan xalos boʻlolmadi, qandaydir toʻlaqonli, odamga oʻxshab kun koʻrib ketolmadi, mudom nimanidir kutib, balki nimani kutayotganligini oʻzi ham bilmasdan, baayni ertaga hayoti butkul oʻzgarib ketadigandek, shunda bari-barisiga qoʻl siltab, yangi hayot sari ketadigandek qandaydir hafsalasizroq, qandaydir omonatroq yashardi. Garchand ozgina kayf qilib olganidan keyin ziyofatlarimizda ulugʻ shoirlarning “Alvido, yor… Agar shu balo Qismatda bor boʻlsa alvido…” yoki “Hammasi tugadi. Oramiz ochiq. Soʻng bor qoʻllaringni oʻparkan, pari, Shaʼningga toʻqiyman mungli bir qoʻshiq, Tinglayman javobin: “Tugadi bari…” yoinki “Hayot mendan ayamadi neʼmatlarini, Ne istasam, barin berdi, hech bir tonmayman, Faqatgina bir gʻam oʻrtar yuraklarimni – Men muhabbat taqdirimdan maqtanolmayman” va yoki “Men seni shunchalar yaxshi koʻraman, Ammo ogʻir-ogʻir yoqqanida qor Yoningda yursam ham, nega, bilmayman, U kirar qalbimga munis, beozor” tarzidagi mungli-mungli bitiklarini koʻzlarida jiqqa yosh bilan mungli-mungli oʻqisa-da, koʻrinishidan taqdirga tan berganday tuyilsa-da, u baribir bir ishonib-bir ishonmay boʻlsa hamki Moʻjiza kutib yashardi. Bu yoqda esa umr oʻtib borardi, umr…
III
Yana “v. b.”, hattoki “v. v. b” rahbarga qaytamiz.
Darvoqe, tanishtiruv marosimida uning “v. b”mi, “v. v. b”mi ekanligi masalasi shunday ustalik bilan aylanib oʻtib ketildiki, biz uni toʻlaqonli rahbar sifatida qabul qildik; mazkur maqom salgina keyinroq, ilk ixtiloflaru orqavoratdan musht doʻlaytirishlardan soʻng ayon boʻldi.
Dastlab, tabiiyki, yangi rahbarning soyasiga salom berib, qavat-qavat koʻrpacha soladiganlar qatlami paydo boʻldi. Oʻsha paytlari bu guruhga keyinchalik Bezbet Alamzadaga aylangan Bezbet rahbarlik qilardi. Lofi bilan aytganda xuddi birov ataylabdan uni bir urib, yerga mixlab qoʻyganday boʻyi uch, ha, ana, bizdan ketsa ketsin, nari borsa toʻrt qarich, shu holida plyus toʻrtinchimi-beshinchi koʻzoynak taqadigan, qabariq linzalar ortida koʻzlari odamning etini junjiktirib yuboradigan darajada vahimali koʻrinadigan, zahil yuzli Bezbet uzoq yillar oʻzining yulduzli onlarini sabr bilan kutib kelgan ekanmi, aloha davri kelganini his qildi chogʻi, bandilikdan ozod boʻlgan bukri jin misoli yangi rahbarga oʻlib-tirilib xizmat qilishniyam, toʻrt bukilib xushomad qilishniyam juda oʻrinlatdi. Har bir xodimning qanday oyoq olishidan tortib, kim bilan yaqinligigacha, ish mahali nimalarni gapirishigacha, yumushdan keyin kimlar bilan uchrashishigacha, hatto nimalarni orzu qilishigacha – bularni qanday bilib olgan u gʻaddor, aql bovar qilmaydi – bari-barisini oqizmay-tomizmay xoʻjayinga yetkazib turdi. Ishqilib, bu oʻlib-tirilib qilingan saʼy-harakatlar besamara ketmadi: tez orada “v. b.”mi, “v. v. b”mi rahbar tomonidan suyak irgʻitildi: Bezbet muassasamiz kasaba uyushmasi Raisi boʻlib oldi. Jamoatchilik asosida. Oʻ, endi u kunlar… Bezbet xodimlarni eshik yonida avtomat bilan kutib olib, avtomat bilan kuzatib qoʻymadi, xolos. Necha yillar davomida koʻnglining tub-tubida yigʻilib yurgan fasod birdan yuzaga qalqib chiqdimi yoinki oʻzining boʻyidan ezilib, “Hap senlarnimi! Hali hammalaringning kunlaringni koʻrsataman, darozlar!” deb yurgan ekanmi, bir yumalab rahbarcha boʻlib olgan Bezbet haqiqatan hammaning kunini koʻrsatdi. Boʻyini alohida taʼkidlab koʻrsatmoqchiday mudom poshnasi rezinka yassi poyabzal kiyadigan, shundanmi, xonama-xona sassiz yurishni boplaydigan Rais oʻzining asosiy vazifasi qoʻl ostidagi mehnatkashlarning koʻngliga vahima, gʻulgʻula solishda deb bilar va bu missiyani oʻta shafqatsiz darajadagi mahorat bilan ado etardi. Chunonchi, yerdan chiqqanday yo osmondan tushganday toʻsatdan biron xodimning shundoq tepasida paydo boʻladigan va shusiz ham dovdirab qolgan hamkasabamizni battar esankiratib, ilonday vishillagancha soʻroqqa tutishni-yu, javobini eshitmaslikni, keyin esa darhol umumiy yigʻilish chaqirib, majlisda ham hech kimga soʻz bermasdan oʻsha bechoraning poʻstagini qoqishni boplaydigan, rasmiy tarzda bayonnomaga kiritiladigan “oxirgi ogohlantirish” eʼlon qilgan mahali lazzatdan qabariq koʻzlari suzilib ketadigan Bezbetdan koʻpchilik yuragini oldirib qoʻygandi. Oʻzim koʻrganman, bora-bora ne-ne xodimlarimiz, ular orasida necha yillik tajribaga ega mutaxassislarimiz ham bor edi, Bezbet yaqinlashsa bas, yonlarida sovuq ilon paydo boʻlganday qoʻrquvga tushib, dir-dir titraydigan boʻlishdi.
Tabiatidagi qurumsoqligi, maydakashligi boismi, printerga ishlatililadigan qogʻozni ham bittalab, ming shikva-shikoyat aralashgan minnat bilan sanab, tavbangga tayab, bungayam qanoat hosil qilmay, yonidan qoʻymaydigan qalin jurnaliga imzo qoʻydirgandan soʻnggina beradigan, keyin esa ayni ushbu qogʻozlarning orqa tomonidan ham toʻla-toʻkis foydalanishlarini erinmay nazorat qiladigan Bezbet bir kuni erkaklar badrafxonasida kimdir maʼlum maqsadlar uchun olib kirib, soʻgʻin ishlatmasdan tashlab ketgan oppoq qogʻozni koʻrib qoladi-yu… Boʻldi janjal, boʻldi toʻpolon. Ishxonamizning har bitta erkak xodimi Rais tomonidan “Nonkoʻrlik!” deya qatʼiy baholangan bu ishni oʻzi qilmaganligini bildirib, tushuntirish xati yozib berdi. Aytishlaricha, Raisimiz xuddi shunday maqsadda, yaʼni “iz tushmagan oppoq qorday” qogʻozni uning tasarrufidagi idora ojizalari haliginday maqsadlarda, xoʻsh, deylik, manzilsiz tarzda ishlatib yubormayotganmikin degan xavotirda ayollar badrafxonasiga ham bir-ikki burun suqib koʻradi, ammo tasodifan ustiga kelib qolgan bahaybat yetakchi mutaxassis Masha xola uni qiltiriq boʻynidan mahkam changallagancha, kasal joʻjaday chiyillatib koʻtarib, “Seksualniy manyak!” deya uch-toʻrt qadam nariga otib yuborgachgina bu mashgʻulotini bas qiladi. Toʻgʻri, rahbarchamiz Masha xolaning oʻziga taqagan laqabidan bir muddat gʻururlanib, goʻyo aslida ham oʻzi shunaqa odamday uchragan ayolga koʻzlarini ola-kula qilib qarab yurdi. Biroq ming chirangani bilan bu mavqega erisha olmasligini oʻzi ham angladi shekilli, oxiri bu mashgʻulotini bas qilib qoʻya qoldi.
Bezbetning mantiqan izohlab boʻlmaydigan ajabtovur odatlari ham bor edi. Rahbarning ishdan keyin kechki sakkiz-toʻqqizgacha toʻrt raqamli hukumat telefoniga qanday sadoqat bilan, hattoki kabineti toʻridagi badrafxonaga shamollab kelishga ham chiqmasdan – xudo koʻrsatmasin, xuddi shu payt telefon qilib qolishsa-chi! Ishtonini koʻtarmasdan chopib chiqqan taqdirda ham ulgurmay qolishi mumkin axir! – termulib oʻtirishidan boxabar Bezbet ichki telefonga mana shunday moʻltirab qarab oʻtirishni oʻziga kasb qilib oldi. Mayli, bilganini qilmaydimi, ammo Bezbet to oʻzi kabinetni tark etmaguncha barcha xodimlar ish oʻrnida oʻtirishlari lozimligini shart qilib qoʻydi. Buyruq bilan. Boʻysunmaganlar… xullas, arizasini yozishlari mumkin, shu kunning, yoʻq, shu soatning oʻzidayoq. Ana tomoshayu, mana tomosha! Na iloj, chidaymiz-da, koʻpga kelgan toʻy. Qilayin desangiz ish yoʻq, gazeta-pazeta oʻqib oʻtirayin desangiz – qoʻrqasiz: sira kutmagan mahalingiz Rais qanotlari yozilgan vahshiy kalxat misoli boshingizda charx urib qolishi hech gap emas. Qachon katta rahbar ketadi, keyin Rais. Ana shundan keyingina narsalarni yigʻishtira boshlashingiz va yana oʻsha qalin jurnalga falon soat, piston daqiqada ketayotganingizni oʻz qoʻlingiz bilan qayd etib, imzo qoʻyishingiz lozim. Tong saharda Bezbetning oʻzi, xuddi siz uning arpasini xom oʻrib ketayotgandek aftini burishtirgancha eshik oldida yana oʻsha “qora daftar” bilan kutib oladi: yana “dastxatu imzo”, bu safar oʻz qoʻlingiz bilan ishga qachon kelganingizni belgilab qoʻyasiz. Soat roppa-rosa toʻqqizda jurnal yopiladi, shundan kechikdingizmi, tamom, dod-voyingizni birov eshitmaydi, Bezbetning shaxsan oʻzi huzuriga chorlab, yarim soat-qirq daqiqa sasiydi, ish va ish vaqtining daxlsizligi, hatto muqadadasligi xususida mingʻirlab qayta-qayta maʼruza oʻqiydi, kechikkaningiz sababini soʻrayverib odamni sil qilib yuboradi; bironta gapingizga ishonmaydi, bironta sababni tan olmaydi; na toʻyni biladi, na maʼrakani. Raisga deng, na kasallik varaqasi oʻtadi, na shifokorning maʼlumotnomasi, “Men bunaqangi tufta qogʻozdan kerak boʻlsa elliktasini olib kelib berishim mumkin, lekin bu ishni qilmayman, nega?” deydi kiprik qoqmaydigan bahaybat koʻzlarini sizga tikib. Oʻzingizni oqlash uchun bir nimalarni gʻoʻldiraysiz, “fidoyi rahbarsiz”, deysiz, poʻlatday mustahkam sogʻligʻiga havas qilgan boʻlasiz (“E, xudo, yolgʻonni oʻzing kechir!”), ishga sadoqatiga tan berasiz, xullas, ish kerak ekan, xushomad qilasiz, aybingizni tan olasiz. “Sizda masʼuliyat degan narsaning “em” harfi ham yoʻq, – deya suhbat ibtidosiga qaytadi Bezbet. – Chunki…” Yana plastinka boshidan boshlab aylana boshlaydi. “Dod” ded yubormaslik, qarshingizda damo-dam yupqa lablarini yalagancha, sizni maʼnan ezib, tamomila irodasiz kasga, itoatdagi ijrochiga aylantirib tashlamoqchi boʻlayotgan Bezbetni dunyodagi eng iflos soʻzlar bilan soʻkib tashlamaslik uchun tishlaringizni bir-biriga shu qadar qattiq bosasizki, ular sinib ketguday boʻladi; oʻz-oʻzidan mamnunligi barq urib turgan zahil basharani kaltaklab tashlamaslik uchun mushtlaringizni shu qadar qattiq siqasizki, ular qisirlab ketadi… Odatda, “tarbiyaviy soat” tugagandan soʻng Raisning kabinetidan bir lagan loyday boʻshashib, bor quvvatingizdan ayrilib chiqarkansiz, yana bir bor bunday muloqotga uchragandan koʻra idora yonida tong ottirib boʻlsa ham ishga vaqtida kelganim maʼqul degan uzil-kesil qarorga kelasiz. Shunisi behroq…
Zoʻrdanam zoʻr chiqqanidan keyin, birinchi zoʻr dumini qisib qolaverarkan. Bezbet Raisimiz hatto Nigilist xonimni ham tavbasiga tayantirdi. Shoʻrlik ayol bolalarini sport yoki musiqa maktabiga olib borish uchun tiz choʻkib javob soʻrardi hisob. Shundayam Raisimiz taslim boʻlmasdi: “Siz ishdan javob soʻrab ketsangiz-u, yoʻlda bir nima boʻlib qolsa, misol uchun sizni mashina urib ketsa, kim javob beradi?.. Yoʻq, shopir emas, men. Men. Menga shu kerakmi, a? A?..” Oʻzim koʻrganman: aqalli bir soatga ham javob ololmagan Nigilist xonim Raisning xonasidan qon-qon yigʻlab chiqar va telefonga yopishib, oz sonli tanish-bilishlariga yalinib-yolvorishga tushardi: “Oʻtinaman… qulingiz boʻlay… hamma kirlaringizni oʻzim yuvib beraman… uydagi pardani ola qoling, menga kerak emas… faqat… faqat sezdirmang, siltalamang bolamni… Oʻzim keldim, deng, oʻz ixtiyorim bilan keldim, deng, oyingga oʻzim telefon qildim deng… Yaxshi kunlaringizda xizmatingizni qilay…” Bulardan ham yorugʻlik chiqmagan taqdirda esa ayol titrab-qaqshab “bu odam”ga qoʻngʻiroq qilardi: “Nima boʻlsayam ular darsdan qolmasliklari shart! Shart! Axir ularam bu odamning bolalari-ku…” Bolalarning darsni qoldirishi ehtimoli juvon uchun chidab boʻlmaydigan darajada fojia, oxirzamon edi.
Bunday kunlari Nigilist xonimning vujudigina ish stolida oʻtirar, adoyi tamom boʻlgan, qarib ketgan behis vujudigina xonama-xona sudralib yurar, ruhi-qalbi esa bolalarining yonida, sport yoki musiqa maktabida boʻlardi. Oʻzim koʻrganman: shunday azobli kunlarning birida yoʻlakdan oʻshshayib oʻtayotgan Raisni koʻrib qolgan Nigilist xonim yuziga suv sachraganday birdan seskanib ketdi, oʻrnidan otilib turib Bezbetga shu darajada nafrat va gʻazab bilan boqdiki, chin soʻzim, ayni soniyada bu ayolning qoʻlida pichoq boʻlganida edi, hech ikkilanib oʻtirmasdan uni Raisning qorniga shartta tiqib olgan boʻlar edi. Yoʻq, mana, axiyri ong yurakdan ustun keldi va balki koʻzining oqi-qorasi boʻlgan zuryodlari kelajagini oʻylagan Nigilist xonim shosha-pisha nigohini quyiga tikdi…
Toʻgʻri, qachonlardir bir paytlar Bezbet bilan bir xonada oʻtirgan, birga ish boshlagan Shigʻirchi tobora hukmdorlik mazasidan totinib, haddidan oshib borayotgan Raisning huzuriga kirishga, ayrim masalalarni yotigʻi bilan tushuntirishga urinib koʻrishga oʻzida maʼnaviy huquq bor deb oʻyladi va oxir-oqibat shunday yoʻl tutib ham koʻrdi. Yaʼni, katta aka, dedi Shigʻirchi ehtirom bilan, juda ulugʻ-ulugʻ ishlar qilayapsiz, gʻayratingizga hammamiz tan berayapmiz, bundanam yuqori vazifalarga munosib ekanligingizga ham ishonch hosil etayapmiz; ayni paytda, kichkina bir mulohaza bor ediki, okean ortida olib borilgan ayrim ilmiy tadqiqotlarga koʻra, ertalabki soat toʻqqizdan kech oltiga dovur ish oʻrnida boʻlgan xodimning mehnati samarali hamda sifatli boʻlarkan, shundan keyin, ayniqsa soat sakkiz-toʻqqizgacha joyida qadalib oʻtirgan xodim esa ham jismonan, ham ruhan charcharkan, tabiiyki, bunday holda ertangi va undan keyingi kungi ishlarda na unum boʻladi va na baraka; ijodkorlik va izlanuvchanlik borasida-ku, gapirib oʻtirmasa ham boʻladi. Shunday ekan, katta aka, agar ruxsat etsangiz, siz bilan – qonun doirasida albatta – xodimlaringizga ozgina erkinlik berish masalasini muhokama qilayin degan niyatda…
Gap shu yerga kelganda halidan buyon qovogʻini uyib oʻtirgan Bezbet sobiq hamxonasiga chaqchayib qaraydi, “Erkinlik?” deb soʻraydi mazaxomuz, soʻng bosh barmogʻini ikkala barmogʻi orasiga tiqadi va shartta Shigʻirchining burni tagiga olib keladi: “Mana senga erkinlik!”. Izza boʻlgan, issigʻi chiqib ketgan Shigʻirchi shu zahoti ikkinchi hujumga roʻbaroʻ boʻladi – Rais gʻaladondan qalingina hujjatni olib, goʻyo tit-pitini chiqarib tashlamoqchiday uni ayovsiz silkitarkan: “Bizda ish ne normirovanniy! Ne nor-mi-ro-van-niy! – deydi boʻkirib. – Kimga yoqmasa, ana, katta koʻcha. Hech kimni majburlab ushlab turganim yoʻq, ushlab turmayman ham! Daje seniyam!”
Yer bilan bitta boʻlgan Shigʻirchi endi oʻrnidan turib, bu yerdan tezroq qorasini oʻchirishga chogʻlanayotgan mahal uchinchi, hal qiluvchi zarbaga duchor etiladi – Rais koʻrsatkich barmogʻi bilan shiftga ishora qiladi va hatto haftafahm odamga ham ayon maʼnodor ohangda sado beradi: “Bu gapni oʻzlariga aytishim kerak! Hoziroq!”.
Kabinetdan oʻqday otilib chiqqan Shigʻirchi uch-toʻrt kun oʻziga kelolmay, nimadandir xavfsirayotganday atrofga qoʻrqib-pusibgina alanglab yurdi.
Darvoqe, Bezbet bu qurolini qachon ishlatishning rosa hadisini olgan edi. Payshanbalik palovlar ham barham topib, kunimiz ora-sira chaqirib qolinadigan oshlarga qolgan edi. Bir kuni shunday nahorgi oshlardan birida Bezbet bilan bir stolda oʻtirib qoldik. Sal kechroq kelgan ekanmizmi yo toʻy egasi moʻljalni notoʻgʻriroq olganmi, balki xizmat yaxshi yoʻlga qoʻyilmagandir, ishqilib, taomni bir muddat kutib qoldik. Shunda, rahbarning oldida jimgina oʻtirish lozimligi yodidan chiqdimi yoki hadeb hoʻrillatib choy ichaverish joniga tegdimi, haytovur, kutilmaganda Orzumand (biz bu banda xususida quyiroqda toʻxtalamiz) hozirgi guruchlarning dimlanganda shishmayotganidan nolib qoldi. Gapiga qaraganda, avval ikki kosa guruch solsa qozoni toʻlib ketarkan, endi esa uch kosa solishga majbur boʻlayotgan ekan. Bekorchilikda bu ham gap-da, degan oʻyda biz ham bu mavzuni davom ettirdik. Ha, dezvira ham avvalgiga oʻxshamaydi, “Alanga” degani chiqqan, har qancha suv solsangiz ham olovda kuydirib olinganday shishmay turaveradi; tunov kuni menga “xorazm guruchi” deb sotganlari asli shu atrofda yetishtirilgan jaydari navga oʻxshaydi, avvalgi xorazm guruchlariga oʻxshamaydi… va hokazo.
Bilmadik, jim oʻtirmaslik, hangomani ulash uchungina aytilayotgan, bu gaplarda qanday tagmaʼno bor ekan, biroq kutilmaganda rang-quti oʻchib ketgan Bezbet Raisimiz shartta oʻrnidan turdi-da, koʻrsatkich barmogʻini koʻkka bigiz qilgancha: “Men bu gaplarni oʻzlariga borib aytishim kerak”, dediyu, shipillab ketdi-bordi. Angrayib qolaverdik.
Axiyri sheriklarimizdan biri shiftga ishora qilib, “Kamera” deb shivirladi. Biz koʻz ostidan bir amallab tepaga qaradik. Darhaqiqat, shiftda, qandil yonida yashil shishagami, chiroqqami oʻxshash nimadir yiltirab turardi. Biz hali oʻzimizga kelib olmasimizdan burun yana bir sherigimiz oshigʻich oʻrnidan turdi va boʻynini choʻzib oʻsha yoqqa qaragancha burro-buro qilib: “Men Falonchi Pistonchiyevichning bu yerda boʻlayotgan gap-soʻzlarga aloqam yoʻq”, dedi va xayr-xoʻshniyam nasiya qilgancha shartta joʻnavordi.
Noqulay ahvolda qoldik. Hatto Orzumandning shosha-pisha “Kelinglar, uyat-uyat gaplardan gaplashaylik” degan odatdagi taklifini kiritishi ham bu oʻngʻaysizlikni bartaraf etolmadi.
Osh olib kelishdi, ammo oʻsha kuni biz osh yemadik, osh bizni yedi…
Xayriyat, boʻlimimizda chirsillab turgan asabiy muhit uzoq davom etmadi: yashirin duolarimizu iltijolarimiz ijobat boʻldimi, kutilmaganda Bezbet Raisimiz qovun tushirib qoʻydi.
Oʻsha paytlari ishxonamiz yaqinidagi qahvaxonada dunganlar gʻalati usulda pishiradigan baliq mashhur boʻlib ketgandi. Taomning nomi qovurilgan baligʻ-u, ammo zoʻldir shaklida, baayni erta koʻklamda terib olingan pishgan tutday, yana deng, qiltigʻi yoʻq, ogʻizda erib ketadi.
Xullas, “v. b”mi, “v. v. b”mi rahbarimizning uyiga nozik ham gapmi, oʻta nozik mehmon keladigan boʻlib qolibdi. Tabiiyki, bizning Bezbet Raisimiz yelib-yugurib xizmatda boʻlgan va qator topshiriqlar qatorida qovurma baliqdan keltirishni ham zimmasiga olgan.
Toʻkin-sochin dasturxon atrofiga oʻtirganlari mahal oʻta nozik mehmon allambalo idishda turgan baliqqa ishora qilgan va nozik jilmayish ila lutf etganki: “Bu moʻjizaning muallifi kim?”. Koʻrmaganning koʻrgani qursin-da. Bizning Rais ham kamtarinlik ila “Dunganlarning qahvaxonasidan olib keldik”, desa boʻlardi. Ammo xoʻjayini yonida yanada koʻproq obroʻga ega boʻlib qolish istagida yonayotgan Bezbet shosha-pisha: “Siz uchun oʻz qoʻlim bilan tayyorladim. Shuni tayyorlash uchun kechasi bilan uxlamay chiqdim”, deydi. Hozirgina jilmayib turgan oʻta nozik mehmon birdan jiddiy tortadi, soʻng allanechuk sovuq ohangda: “Men odamlarning oʻzim uchun bunchalik ovora boʻlishlarini istamayman. Umuman, minnatli baliqdan qattiq non yaxshi”, deydi va dasturxondan bir boʻlak non olib ogʻziga solgach, fotiha qilishga, oʻz makoniga qaytib ketishga shoshadi, mezbonning yalinib-yolvorishlariga quloq osmaydi…
Noiloj oʻta nozik mehmonni kuzatib kelgan “v. b”mi, “v. v. b”mi rahbar butun gʻazabini Bezbet Raisga sochadi…
Rais ertasi kuniyoq oʻz ixtiyoriga koʻra amalidan ketdi. Ammo biroz xoʻjayinlik qilib, mazaxoʻrak boʻlib qolgan ekanmi, Bezbet kursisiga qaytadan joylashib olish uchun rosa oʻlib-tirilib harakat qildi, katta xoʻjayinning huzuriga zir qatnadi, u yerdan har safar orqasiga oʻxshatib tepki yeb qaytavergach, oraga ne-ne odamlarni qoʻymadi. Axiyri toqati toq boʻlgan xoʻjayin ikkovlon yolgʻiz qolgan mahal “Agar yana vositachi yoki elchi joʻnatadigan boʻlsang, bira toʻla dumingni tugaman!” deya oʻshqirib berganidan soʻnggina Bezbet maqsadga erishishning bu usulidan voz kechib, boshqacha yoʻldan borishga qaror qildi. Bezbet atrofiga hamfikrlarini toʻplay boshladi, ayrimlarni esa kelgusida amalga koʻtarish vaʼdasi bilan yoniga chaqirib oldi. Xullas, asli Bezbet rahbarchamiz tez orada Alamzada Bezbetga aylandi-qoldi. Uning es-hushi nima qilib boʻlsa ham xoʻjayinni yiqitish va oʻsha ohanrabosi bor kursiga qayta joylashib oʻtirish edi. Bir oʻtirib olsa bas, bu safar uni hech kim siljitolmaydi, endi tajribasi moʻl, uncha-muncha raqibni pisand etmaydi. Mana shu katta maqsadi yoʻlida Bezbet Alamzada sobiq qoʻl ostidagi xodimlarining oʻziga istehzoli boqishlariga ham, unga eshittirib “ot aylanib qozigʻini topdi” qabilida uchirma gaplariga ham betining terisini yanada qalin qilgan koʻyi chidab kelardi. Muhimi – maqsadiga yetib olsa bas. Maqsad vositani oqlaydi. Gʻoliblarni sud qilmaydilar. Bezbet Alamzada hatto chekkaroqqa chiqqan mahali orqasidan yetib kelgan Nigilist xonimning “Oʻl bu kuningdan, jinqarcha! Oʻzing ayagan tualet qogʻozidan farqing qolmabdi-ku, seniyam ishlatib boʻlib, otib yuborishibdi-ku!” degan alamli haqoratini ham ichiga yutdi, boplab oʻch olish fursatini keyinroqqa, yana amaldor boʻladigan davriga surdi: “Hali hammang koʻrasan mendan, hammang!.. Sen birinchi boʻlib… Sen…”
Ishxonamizda uzoq yillardan buyon yana bir kishi mehnat qilardiki, bu zot xususida alohida toʻxtalib oʻtmasak boʻlmas. Bu – oʻzining yaxshi odam ekanligini juda yaxshi biladigan Yaxshi Odam edi.
Mudom quyuq moʻylovi tagidan tilla tishlarini yiltiratib namoyish qilgancha iljayib turadigan bu bandani bir, ikki, uch koʻrgan kishi dunyodagi eng baxtli inson shu boʻlsa kerak-ov, degan taxminga borishi tayin edi. Bu taxminning allaqachon koʻpchilik, hattoki ishxonamizning aksariyat xodimlari tomonidan mutloq haqiqat sifatida eʼtirof etilishi ham bor gap edi. U haqida gap ketganda odatda avval yagona tashxis yangrardi: “Yaxshi Odam-da”. Sifatlar esa keyin aytilardi: “Chumoligayam ozor bermaydi bechora… Oʻylagani savob ish… Bilimdon… Mehribon… Kuyinchak… Hamma bilan xushmuomala… Birovning dardini eshitsa, yuragi ogʻrib qoladi… Koʻ-oʻp oʻqiydi… Koʻ-oʻp narsa biladi… Birovning sirini oʻlaqolsayam boshqaga oshkor qilmaydi…”
Vaholanki, garchand ancha yillar shunday choʻpchaklarga sidqidildan ishonib yashagan, Yaxshi Odamni gʻoyibona boshimga koʻtarib yurgan boʻlsam-da, – illo, oshkor etilgan hurmat-ehtirom oʻz ohorini yoʻqotadi, tussizlashadi, deb hisoblayman – uning aslida kimligini ishxonada faqat men bilardim. Ha, hayot haqiqati bu: oʻzining yaxshi odam ekanligini bilgan yaxshi odamdan qoʻrq.
Oʻshanda… Yaxshi Odam bilan bir xonada ishlab oʻtirgandik. Shunday inson bilan bir havodan nafas olish baxtidan masrur holda edim, yumushim ham kayfiyatimga mutanosib tarzda jadal ilgarilab ketayotgandi. Xonaga yoshi taxminan qirqlardan oshgan, soʻlgʻin ayol kirib keldi. Tabiiyki, Yaxshi Odam darhol oʻrnidan turib ayolni Yaxshi Odamga xos izzat-hurmat bilan kutib oldi, jurnal stoli yonidagi yumshoq kursiga oʻtqazdi, meni xijolatlarga solgan koʻyi mehmonga bir piyola choy uzatishni ham unutmadi va ana shundan soʻnggina muloyimlik bilan tashrif sababini soʻradi: “Keling, singlim”. Bundoq samimiy muomalani kutmaganmi, ayol avvaliga sal esankirab ham qoldi, keyin, oʻziga kelgach esa tutila-tutila, qizarib-boʻzarib… Shigʻirchimizni soʻradi. Shoʻbamizning yetakchisi sifatida Shigʻirchini qaygadir xizmat safariga yuborgan Yaxshi Odam muloyim jilmaygan koʻyi ikkinchi savolni berdi: “U kishiga biron xizmat bormidi, singlim?” Kamtarlikni qarang, “mening qoʻl ostimdagi xodimga” yoki oddiygina qilib “Shigʻirchiga”ga demadi, “u kishiga” dedi. Ayol toʻlib turgan ekanmi, birdan yigʻlab yubordi va koʻz yoshlari aralash entikib-hiqillab, oʻta chalkash tarzda, biri togʻdan, ikkinchisi bogʻdan kelgan jumlalar bilan poyintar-soyintar tarzda gapirib ketdi… Xullas, agar bu hayajonli dovdirashlarning barcha ortiqcha oʻrinlarini olib tashlab, muxtasargina holiga keltirganimizda shu narsa ayon boʻldiki, ayolni ertaga ogʻir, aniqrogʻi deyarli umidsiz operatsiya kutayotgan ekan. Shunga, ayol imkon topib, bir paytlar oʻzi institutda birga oʻqigan Shigʻirchi bilan koʻrishmoqchi (“vidolashmoqchi” desa toʻgʻriroq boʻlar) ekan. Darhol angladim: qarshimda Shigʻirchining talabalik yillaridagi suyuklisi oʻtirardi. Oʻsha, burchak-burchaklarda Shigʻirchiga oʻpichlar berib yurgani holda taʼlim adogʻida uning eng yaqin joʻrasiga tegib ketgan suyuklisi… Ayol yigʻlashdan toʻxtab, ora-sira entikib qoʻyayotgan mahalgina boshimni koʻtarib, bemisl azob-uqubat, iztirob, pushmonlik aralash oʻkinch va ayni paytda hech boʻlmasa hayotining soʻnggi damlarida nimagadir jurʼat qilganligi, har qancha sharmandalik botqogʻiga botirmasin, har qancha laʼnatu qargʻishlarga mustahiq etmasin, endi bu shaxdidan qaytmasligi sezilib turgan koʻzlarga oniy soniyaga qaray oldim, xolos. Soʻng men birinchi boʻlib koʻzlarimni olib qochdim. Yo rabbiy, men bularning barini anglashdan burun his qildim. Zero qarshimda yelkasiga urilayotgan ajalning sovuq nafasini sezgani holda ehtimol hayotida ilk va soʻnggi bor telbavor qadam qoʻyayotgan, doril fanodan doril baqoga shu kunga qadar dardi dunyosini qorongʻi qilib kelgan armon azobi bilan ketmaslikni ixtiyor etgan Ayol turardi. Muallifi yodimda yoʻq, ammo rosa topib aytilgan hikmat bor: ayol baribir muhabbat jasorati borasida erkakdan ustun turadi. Bilhaqiqat, shunday…
Shubhasiz, Yaxshi Odam mendan burun ayolning ahvolini tushundi va muloyim gaplar bilan albatta Shigʻirchini topishini va shifoxonaga yoʻllashini aytib, ayolning vayrona koʻngliga umid nihollarini eka boshladi. Bu qadar mehribonlikdan koʻzlarimga yosh keldi, hech chiday olmasdan yoʻlakka chiqdim, samimiy muloqotga xalal bermay degan oʻyda hovliga oʻtib, yarim soatga yaqin bemaqsad tentib yurdim.
Qaytib xonaga kirganimda Yaxshi Odam qunt va ixlos bilan ishlab oʻtirardi. Yaxshi Odamga qarab minnatdorona bosh irgʻab, jilmayib qoʻydim, bunga javoban Yaxshi Odam ham xuddi shunday qildi. Yayrab ketdim. Mana haqiqiy erkakcha suhbat. Men mingʻirlab “Ayolga qanday yordam berdingiz?” deb soʻrab oʻtirmadim, Yaxshi Odam ham oʻzining yaxshiligi toʻgʻrisida hijjalab gapirib berish noqulayligidan xalos boʻldi.
Olam goʻzal…
Koʻnglimni sal xira qilib turgan holat Shigʻirchi bilan ayolning koʻz yoshlariga gʻarq boʻlib vidolashishlari edi, albatta. Biroq bu taqdir, biz bandalarning qoʻlidan nima ham kelardi. Balki shundan keyin Shigʻirchimiz qaysidir shoir qon bilan yozgan “Ishonaman, bu ayriliqning Visoli bor oldinda hali” degan satrlarini oʻqishga oʻtar. Balki shundan keyin Shigʻirchimiz hayotga boshqacha koʻz bilan qaray boshlar. Balki…
Shu kayfiyat taʼsirida ertasi kuni ora-sira Yaxshi Odamga minnatdorona boqib qoʻygan koʻyi kechgacha sargʻayib Shigʻirchini kutdim. Nimagadir u kelmadi. Nahot uchrashuv shunchalik choʻzilib ketgan boʻlsa degan gumonda ishdan chiqib, shifoxonaga bordim. Qabulxonada ayolning operatsiya stolida vafot etganini aytishdi. Koʻngil soʻrab qoʻyay degan niyatda Shigʻirchiga qoʻngʻiroq qilsam… u hali ham safarda yurgan ekan. Nimagadir ayol haqida gapirolmadim.
Ertasi kuni Yaxshi Odam odatiga koʻra meni quyoshday charaqlab kutib oldi. Ming istihola bilan voqeani aytdim. Yaxshi Odamning bir tuki qilt etmadi. Aksincha, mehribonlik bilan yelkamdan quchib olib, samimiy ohangda tushuntirdiki, “Ukajon, siz hali yoshsiz, hayotni bilmaysiz, tajribangiz kam. Men uzoq yillik hayotim davomida bir haqiqatga qattiq ishonch hosil qilganman: aralashmaslik, aralashmaslik va yana aralashmaslik. Yaʼni, neytrallik. Mana shu mening hayotiy pozitsiyam. Toʻgʻri, kecha ayolning gapi mengayam qattiq taʼsir qildi, hatto yuragim achishib ogʻrib ketdi, ikkita validol ham yeb oldim, lekin men oʻz prinsipimdan ogʻishmagan holda bu ishga aralashmaslikni maʼqul koʻrdim. Nega? Xoʻp, begona bir ayolga achinib, shosha-pisha Shigʻirchini chaqirdim ham deylik. Lekin Shigʻirchining koʻz ochib koʻrgani-chi? Farzandlari-chi? Nega endi ularni oʻylamasligim kerak? Ularning aybi nima? Qolaversa, Shigʻirchining oʻzi-chi? Uning koʻnglini vayron qilishdan muddao ne? Demak, bir chetda jimgina turish kerak, vaqt hammasini oʻz oʻrniga qoʻyadi”. Men hech narsani tushunmadim. Shu boisdan, vaqt hamma narsani oʻz oʻrniga qoʻyib boʻlganini, juvon kecha vafot etganini aytdim. Yaxshi Odam koʻzlariga yosh oldi, pichirlab duoi fotiha qildi, “Joyi jannatda boʻlsin”, deb qoʻyishni ham unutmadi, shundan keyin gʻamgin ohangda dedi: “Yaratganning irodasi. Oʻzi bergan, oʻzi oladi… Buni Shigʻirchiga aytmay qoʻya qolaylik, oʻzi eshitib qolsa boshqa gap…” Shigʻirchiga nima ham derdim, qaysi yuz bilan aytardim? Indamadim. Ahvolimni sezdi shekilli, Yaxshi Odam qimmatli maslahatini berdi: “Boshimdan oʻtgan, tushunaman, ogʻir. Siz yaxshisi ovloqroq joyga, misol uchun hojatxonaga oʻting-da, oʻzingizni qattiq siltalab tashlang. Shunda vujudingizga yopishib olgan barcha tashvish-qaygʻulardan, keraksiz muammolardan forigʻ boʻlasiz. Oʻziyam onadan qayta tugʻilganday boʻlasiz…”
Oʻzim koʻrardim: shu voqeadan keyin ham Yaxshi Odam har kuni yayrab-yashnab, chindan ham onadan qayta tugʻilganday tabassumlarga koʻmilib kirib kelardi, hamma bilan issiq-issiq soʻrashib chiqardi, ayollarga xushomad qilib qoʻyishni ham unutmasdi, shundan soʻnggina yanada shodmon, oʻz hayotidan mamnunlik ifodalari shundoqqina yuzida barq urib turgan holda ishga oʻtirardi. Bir kunda necha marta ovloqqa, misol uchun hojatxonaga oʻtib, oʻzini siltalab tashlar ekan bu banda?..
Birinchi imkoniyat tugʻilishi bilan boshqa xonaga oʻtib ketdim. Bundan voqif boʻlgan Yaxshi Odam koʻp afsus chekdi, kelib mahkam quchib qoʻydi, yelkalarimga shapatiladi, boʻynimni uqaladi, menga juda oʻrganib qolganini, garchand bir binoda ishlasak-da, baribir sogʻinishini bot-bot takrorladi, shundan soʻng qanday baxtiyor chehrada kirgan boʻlsa, shunday chehra bilan xonadan chiqdi. Hamkasblarim hayrat bilan boshlarini chayqashdi: “Naqadar buyuk-a bizning Yaxshi Odam! Qarang, sizday bir… oddiygina odamni ham ham atay oʻzi kelib ziyorat qilib ketayapti, boʻlmasa shu gaplarni koridor-poridorda lutf etsa ham boʻlardi-ku. Yoʻq, shaxsan oʻzi keladi, shaxsan oʻzi aytadi, shaxsan oʻzi hurmatini izhor etib ketadi… Gap yoʻq lekin… Shu odamning xotinining armoni bormikan…”
Vaholaki men Yaxshi Odamdan qoʻrqib qolgandim. Uni koʻrsam bas, ich-ichimdan qaltiroq turardi… Hatto Bezbet Rais ham meni bunchalik qoʻrquvga solmasdi…
Texnikadan sal-palgina xabari bor kishi aksariyat jihozlarda yetaklovchi va yetaklanuvchi mexanizmlar boʻlishini biladi, albatta. Xullas, idoramiz Muovini mana shunday yetaklanuvchi mexanizmlar sirasiga kirardi. Na biron-bir tashabbus koʻrsatadigan, na biron ishni mustaqil hal qiladigan Oʻrinbosar bir umr yetaklanib yurishga ehtiyoj sezadigan ijrochilardan edi. Rahbarlar almashardi, Muovin qolaverardi. Eng asosiysi, Muovinda har bir rahbarning talab-istaklariga, xohish-irodasiga toʻla-toʻkis boʻysunish salohiyati bor edi. Oʻrinbosar goʻyo yumshoq plastilin edi, har bir rahbar undan oʻziga kerakli shakl-shamoyilni yasab olardi. Ayni paytda oʻlguday qoʻrqoq va ehtiyotkor Oʻrinbosar moddiy masalalarga aralashaslikni afzal koʻrardi, imzo huquqidan bir yoʻla va butunlay voz kechgandi, shu sababli eng oddiy buyruq yoinki toʻlov qogʻozini koʻtarib boshliqning huzuriga yoʻrtardi. Muovin biron mutaxassisni ishga ololmasdi – boshliqning ogʻziga qarardi, hatto farroshni ham ishdan boʻshatolmasdi – yana mute tarzda boshliqning amrini kutardi. Xullas, Muovin – hokimiyatsiz hokim edi. Ammo oʻta sadoqatli edi, xoʻjayinining chizgan chizigʻidan chiqishni xayoliga ham keltirmasdi…
Ha, mayli, bunday bechoralarga koʻp toʻxtalib oʻtirmaylik; illo, undaylar hamisha boʻlib kelgan, hoziram bor va bundan keyin ham boʻladi.
Mana, bugun havosi chiqqan sharday shalvirab qolgan, ishga kirishgan kezlari esa oʻtli damiga osh pishadigan “v. b.”mi, “v. v. b”mi rahbar faoliyatini qurbonlik izlashdan boshladi va topdi ham. Buni qanday eplagan, hatto tasavvur etishning oʻzi ham mushkul, ammo faoliyatining dastlabki yigirma toʻrt soatining ichidayoq u Karis xoladan oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan boʻshash toʻgʻrisidagi ariza olgan. Bunga aql bovar qilmaydi: ham ish yurituvchi, ham kotiba, ham barchaning beminnat yordamchisi boʻlgan, kechasi uygʻotib soʻrasangiz ham falon buyruqning pismadon bobini yoddan aytib beradigan Karis xola-ya! Shunday tilla ish yurituvchisiz ishni yuritib boʻladimi? Bu noxush xabarni eshitganimiz mahal koʻpchilik dovdirab qolganligi qanchalik rost boʻlsa, umrining deyarli oʻttiz yilini shu muassasada oʻtkazgan Karis xolaga mehnat daftarchasi pochtadan, buyurtma xat orqali yuborilganligidan voqif boʻlganimizda undan ham ortiq kishi esankirab qolganligi shunchalik haqiqat. Illo, nedandir dili ogʻrigan shekilli, Karis xola daftarchasini olishga kelmadi. Tez orada esa xolaning oʻz tarixiy vataniga joʻnab ketganligini eshitdik. Biz ancha paytgacha xolaning “Napoleon” torti va chim-chimlarini tamshanib eslarkanmiz, oxir-oqibat “U xotin pishiq. Oldindan hammasini imi-jimida bitirib qoʻyib yurgan-da, shuning uchun “jon-jon” deb bizdan boʻshagan, boʻlmasa-ku…” qabilidagi mantiqiy xulosamizni ochiq-oshkor aytardik.
Kuydi-pishdi Karis xolamizning oʻrniga ishga olingan jafokash Kotibaga esa – darvoqe, bular “v. b” boshliq boʻlgan avvalgi idorada birga javlon urishgan ekan – ancha mahal oʻrganolmay yurdik. Selitra berib oʻstirilgan risoladagi qovunday-qovunday kattalikdagi koʻkraklarining yarmini ochib yuradigan, engashgan chogʻlari bu ochiqlik toʻrtdan uch qism darajaga yetadigan, tanasining shu uzvidan mutaassiblarcha faxrlanadigan ingichka qosh Kotibaning boʻsh vaqti – Karis xolamizga nisbatan olganda – shu qadar koʻp ediki, u kun boʻyi va bemalol ishxonadagi ayollar bilan valaqlashib oʻtiraverishi mumkin edi. Ajabki, tinmay sotilayotgan gap mavzui aksar hollarda ayollarning kindigining tepasiyu boʻyinning pastidan uncha uzoqlashmas ekan. “Menga oʻxshab oltinchi razmer lifchik taqib yuradigan bir xotinga bir erkak suykalaveribdi-suykalaveribdi, – deya hikoya qilibdi u ish boshlagan dastlabki kunlarning oʻzidayoq. – Bezor boʻlgan xotin “Senga shu kerakmi?” debdi-yu, shartta shilqim uxajyorning ustiga yotib olib, koʻkraklarini uning yuziga qattiq bosib olibdi. Shunda nafasi qaytib ketgan haligi erkak bir-ikki “pix-pix” qilibdi-da, oʻlibdi-qolibdi!”. Tabiiyki, bu hangoma shu soatning oʻzidayoq xodimalar tomonidan erkaklarga oshkor etildi. Biz dastlab hatto bu ishni Kotibaning oʻzi amalga oshirmaganmikan, degan gumonlarga ham bordik va qotillik quroliga xavfsirab qarab-qarab yurdik. Ammo tez orada qachonlardir yer tagida qimirlab qoʻygan ilonni ham aniqlab olishga qodir xodimalarimiz mazkur voqea olis va qorongʻi oʻtmishda, ayollar hali siynaband taqishni oʻrganmagan kezlari, oʻrmonli Rossiyaning odam oyogʻi yetmas bir xutorida, shahvatparast pomeshchik xonadonida roʻy berganini aniqlashdi. Orada Shigʻirchimizning navbatdagi ziyofatda “Koʻzlarimni qiymalar Asli qotil siynalar” deb boshlanadigan ijod namunasini oʻqigani qoldi.
Jafokash Kotiba bilan birgalikda ishxonamizga turfa oʻtkir boʻylar kirib keldi. Ularning xushboʻyligi borasida bahs yuritish mumkindir, ammo oʻtkirligi aniq edi. Ayniqsa Kotibamiz biron nimani gapirgan chogʻida soʻzlar moddiylikka, oʻtkir boʻylarga aylanishi ajabtovur edi. Avvaliga buni biz tushunmay yurdik. Aloha ishxonamizning jami jumboqlari yechimini juda tezlikda aniqlab olish salohiyatiga ega hamkasaba roviyalarimiz andogʻ rivoyat qildilarkim, avvalgi yumushxonasida, xuddi shunday lavozimda mehnat qilib yurgan paytida… kechirasiz-u, bir oʻrinlik ayollar hojatxonasiga kirgan xodima nechukdir eshikni ichkaridan qulflamasdan yalpayib oʻtirgan Kotibaning xijolatga tushib qolganini koʻradi-yu, lutf aylaydiki: “Sira bezovta boʻlmang. Bu yerdan gurkirab gul hidi kelib turibdi. Siz oʻzingiz shu qadar xushboʻysizki, sizning hatto… – xoʻsh, bundayroq tilda aytadigan boʻlsak, “oʻsha narsangiz” – ham xushboʻy”. Maqtov kimga yoqmaydi, deysiz. Xullas bu ayolning – darvoqe, tez orada u boʻlim mudiraligiga koʻtariladi – moyday yoqib ketgan shirin soʻzlarini tom maʼnoda tushungan Kotiba endi oʻtkir-oʻtkir atirlarni ustiga koʻloblatib quyish bilan kifoyalanmasdan, ulardan… oz-ozdan icha boshlaydi hamki, toki… Ha, biz boʻlsak muxlislar misol uchun Maykl Jekson yoinki Britni Spirsning tupurib tashlagan saqichlaridan tortib najosatlarigacha suvli idishlarda avaylab saqlashlari sababini bilmay, oʻzimizcha ularni tomlari ketgan tentaklar deb yuramiz. Mana gap qayerda ekan. Xushboʻy-da, xushboʻy…
Ayollar bilan gʻiybatlashib oʻtirgan mahallari Kotibamiz: “Men avvalgi idoramizga kelgan ne-ne balolarga mana shu jafokash koʻkragimni tutib berganman. Shuning uchun ham xoʻjayin meni yaxshi koʻradilar, shuning uchun ham meni bu yerga oʻzlari chaqirib oldilar”, deb maqtangan emish. Xoʻjayinning Kotibani yaxshi koʻrishi aniq, bunga hech kim shak keltirolmaydi, ammo, qiziq, ular qanday balolar ekanki, oʻsha joydan nariga oʻtolmaydigan…
Emishki, erkak bilan ayolning tuprogʻi har joydan olinarmish. Bu gapga ishonib boʻlmaydi-yov. Bizningcha, tuproq bir joydan olinadi va erinmasdan “bu erkak uchun”, “bu ayol uchun” qabilida ajratib oʻtirilmaydi. Ayniqsa koʻp narsalar aralash-quralash boʻlib ketgan bizning zamonda baʼzan bu tuproqlar chogʻishib ham ketadi. Bunday deyayotganimning sababi bor. Biz bilan oʻzini oʻzi maqtashga suyagi yoʻq Orzumand banda ishlardi. Biron xushroʻyroq ayol zoti ish bilan huzuriga kelib ketsayam oʻzini tenggi yoʻq Don Juan hisoblaydigan, shu tuygʻu taʼsirida joyida oʻtirolmay, tipirchilab qoladigan, bu holga hech kim eʼtibor bermagan taqdirda esa oʻrni kelsa-kelmasa “hi-hi”lab, “Kelinglar, uyat-uyat gaplardan gaplashaylik” degan doimiy taklifini oʻrtaga tashlaydigan, soʻng, biron mardum undan hech nima soʻramasayam lazzatdan koʻzlari suzilgancha yaqindagina, ikki-uch kungina burun, hattoki kecha kechqurun roʻy bergan ishqiy sarguzashtini hayajon bilan soʻzlab berishga tushib ketadigan bu bandani siltalab tashlashga yoinki – xudo koʻrsatmasin! – yolgʻonchilikda ayblashga nechukdir jurʼat etolmasdik. Oʻziyam shunchalar entikib-toʻliqib, koʻzlari chaqnab, titrab-qaqshab, barmoqlarini burdalab, yuzi ilk bor bu sinoatdan boxabar boʻlgan maʼsum yigitchaniki yangligʻ oʻtday yonib, ayni paytda zavq-shavq, ilhom va – eng asosiysi – eshitgan kishini maftun etib qoʻyadigan dilbar samimiyat bilan soʻzlardiki, baayni har bir nuqta-verguliga qadar maʼlum va ayon latifani yuzinchi bor eshitayotganini bilib turgan, bundan gʻashi kelayotgan, shunga qaramasdan, soʻnggi jumlani eshitgan mahal beixtiyor yayrab qah-qah otib kulib yuborgan tinglovchi misoli ayniqsa voqeaning yakuniy qismini maroq aralashgan allaqanday ichki gʻayirlik yetovida jon qulogʻimiz bilan tinglashdan oʻzimizni tiyib turolmasdik. Har qanday samimiyatda inson ong-shuurini, qalbini va hattoki sovuq mulohazakorligini oʻziga bandi etib qoʻyadigan buyuk kuch mavjudligiga biz mana shu oʻlarday oʻtrikchi Orzumand timsolida imon keltirardik. Oʻziyam yolgʻonni, ayrim hollarda esa yoʻq pashshadan fil yasab tashlashni boplardi-da qurgʻur. Deylik, avtobusda biron suluv ayol – ayol albatta goʻzal boʻlishi kerak edi, koʻngli nozik birodarimizning tasqaralarga tobi yoʻq edi; oʻzining, toʻgʻrirogʻi Chexov degan yozuvchining taʼbiri bilan aytganda, “qurbaqaga shakar sepib berishsa ham yemasdi” – salgina jilmayib qarab qoʻysa bas, ilhomlanib-joʻshib ketgan Orzumand keyingi bekatga qadar juvonni quchib, qaynoq boʻsalarga koʻmib, yechintirib, ishini bajarib, qayta kiyintirib, hattoki xayr-xoʻshlashib ham ulgurardiki, natijada bu xayoliy sarguzasht davramizga mutlaqo voqeiy shakl-shamoyilda kirib kelardi: “Uchrashib qoldik… koʻz-koʻzga tushdi… Bir qarashda hammasini tushundim… Tolesiz muhabbat… Er oʻlib ketgan… Odamni oʻrtab yuboradigan yolgʻizlik… Baxt yoʻq, quvonch yoʻq… Kimsasiz, zulmat bagʻridagi uyiga bordik… Dardlarini toʻkib soldi, boshini yelkamga qoʻyib yigʻlayverdi, yigʻlayverdi, koʻylagim hoʻl boʻlib ketdi… Men ham qoʻshilishib uzoq yigʻladim… Men uni yaxshi koʻrib qoldim… Keyin…” Ha, ha, Orzumand har gal navbatdagi tanishiga chin koʻngildan muhabbat qoʻyar va bu darajada sersevarlik boisini soʻraganimizda yanada ochiqkoʻngillilik bilan: “Men xotinboz emasman. Men ayollarga yomon niyatda qaramayman. Men faqat sevib qolganimdan keyingina qoʻlimni beliga yuboraman”, deb turaverardi. Bu bir qarashda paydo boʻladigan otashin sevgilarning umri qisqaligi esa – boshqa masala, albatta.
Yana goʻyoki hamma narsadan xabardor xodimalarimizning shoʻrlik Orzumand uyida bir ogʻiz shirin soʻzga zorligi, xususan, kuni kecha ogʻir azoblardan soʻng yaqin jigari vafot etganday yoki ertaga aniq vafot etadiganday yil-oʻn ikki oy qovogʻini osiltirib yuradigan, tilga olgan gapi yoʻqchilikdan nolishu omadsiz erni shafqatsizlarcha choʻqilab turuvchi kesatiq-pichinglardan, nari borsa mutlaqo behis tarzda turmush tashvishlarini sanab berishdan iborat rafiqasidan qoʻrqib-pisib yashashi, shu bois, hattoki tongda ishga kelgan mahali hamkasaba ayollar tomonidan aytiladigan bir ogʻizgina “Yaxshi keldingizmi” degan iliq soʻzning oʻziyoq qahramonimizni larzaga solishi, yetmish ikki tomirini boʻshashtirib, koʻzlariga yosh kelishi borasidagi maʼlumotlariga unchalik ishonqiramasdan qaraymiz, ammo butkul rad ham etolmaymiz, zero, mana necha yildan beri birga ishlaymiz, ammo orzumand hali biron marta biron kasni xonadoniga taklif qilmagan; dastlabki yillari-ku, bizni uyga obormaslik uchun bahona izlayverib charchab ketardi bechora, oxiri shu qadar chalkashib-adashadigan boʻldiki, koʻzlari jovdirab turgan hamkasbimizga achinganimizdanoq bu mavzuni yopishga oʻzimiz shoshadigan boʻldik…
Biz dastlabki kuzatuv-taxminlar hosilasi oʻlaroq, oʻzimizcha mana shu Orzumand bilan jafokash Kotibaning tuprogʻi bir yerdan olingan degan toʻxtamga keldik. Illo – ishxonada gap yotarmidi! – Orzumandning “Kelinglar, uyat-uyat gaplardan gaplashaylik” degan beoʻxshov taklifi tarozining bir pallasida tursa, ikkinchi pallasiga jafokash Kotibaning ayollar davrasida oʻtirgan mahali ataylab oʻsha maqtanadigan joyini namoyishkorona yalangʻochlagancha, bu manzaradan oʻzlarini noqulay his qila boshlagan hamjinslariga eshittirib: “Ikki choʻqqining orasiga kirib olibdi, qayerdan joy topishni biladi-ya bu yaramas!” degancha bir oʻlik chivinni chiqarishini qoʻyish mantiqdan emasmi? Shunda muvozanat tiklanardi-qoʻyardi. Inchunun, soʻqir soʻqirni qorongʻida topganiday, tez orada Orzumandimizning jafokash Kotiba bilan topishuvi, oʻrtalarida hech qursa nazariy jihatdan qisqa muddatli yorqin muhabbat sarguzashti boshdan kechishi aniq emasmi? Axir Kotibamiz lozim koʻrgan chogʻlari xumor koʻzlarini suzib, ingichka qoshlarini chimirgancha shirin-shakar gaplarni ham qalashtirib tashlaydiki, buni koʻrgan Orzumandning ipini uzishga shoshib qolishi oʻz-oʻzidan ayon.
Biroq… biroq biz bu safar ham sharmandalarcha yanglishdik va qoʻllarimizni baland koʻtargan koʻyi inson his-tuygʻularini maʼlum oʻzanlarga solib boʻlmasligini nechanchidir bor tan oldik. Zero, qalblarining tub-tubida, qorongʻi puchmoqlarida ne oʻy-xayollar kechgan, ne mulohazalar boʻroni xulosa sahrosida uvvos solib uyoqdan-buyoqqa chopgan, ne achchiq hayotiy tajribalar hukm uchun asos sifatida xizmat qilgan – bularni tusmol ham qilolmaymiz, faqat bilganimiz shu boʻldiki, bu ikkovlon biz zoriqib kutgan dastlabki uchrashuv soniyalarida qandaydir tushuniksiz savqi tabiiylariga asoslanib bir-birlariga sinovchan nigoh tashladilar, bir-birlarini zimdan kuzatdilar, bir-birlarini kamoli diqqat bilan oʻrgandilar, bir-birlarining til uchida aytilgan kalomlarini ayricha eʼtibor bilan tingladilar va… Va hammasi tamom boʻldi: ular bir-birlarini koʻrarga koʻzlari, otarga oʻqlari yoʻq dushmanlarga aylandilar. Jafokash Kotibaning nafrat bilan qisilgan koʻzlaridan gʻazab paykonlari otildi, Orzumandning lablarida “Men sening siringni bilaman!” deganga oʻxshash istehzoli tabassum paydo boʻldi. Bu ikki orada kechayotgan soʻzsiz jang edi.
Tabiiyki, bu muhorabada tish-tirnogʻigacha qurollangan imkoniyatlar lashkari jafokash Kotibada benihoya moʻl edi. Ammo baʼzan bahaybat filning mitti sichqondan xavfsirashi rost ekan. Shu boisdan gʻanimlar murosa yoʻlini tanlashni xayollariga ham keltirmagan bu olishuv taqdiri tez orada hal boʻldi-qoʻydi: Orzumand Karis xoladan keyin ikkinchi boʻlib oʻz arizasiga koʻra, silliqqina ishdan boʻshab ketdi. Albatta, odatiga koʻra, avvaliga magʻlub tomon aravani rosa quruq olib qochdi: nima emish, oʻtgan hafta restoran yonida bezorilardan himoya qilib, tasodifan tanishib qolgan navbatdagi suyuklisi kattakon firmaning boshligʻi ekan, “Jonim! Yonimga ishga keling! Molimam, oʻzimam sizniki!” deb rosa yalinib-yolvorayotganmish, “yoʻq” deyish noqulay emish, chunki ayolni arosatda tashlab ketish erkak kishiga yarashmasmish, shuning uchun ariza yozishga majbur boʻlganmish… Bu safsata adogʻida tovushi titrab ketgan Orzumand kutilmaganda piqillab yigʻlab yubordi va achchiq koʻz yoshlarini yashirmagan koʻyi “Undan ehtiyot boʻlinglar… U hammalaringni birin-ketin ezib tashlaydi”, dedi. Shubhasiz, biz gap kim haqida ketayotganini va u ojiza bizni qayeri bilan ezib tashlashi mumkinligini tushungan, ammo oʻz kuchlariga ishonib turgan oqil hamda hushyor, ayni paytda bu ogohlantirish qitiq patlariga tekkan erkaklardek beparvo qoʻl siltab qoʻydikki, shoshmay turing, kim kimni va qay tarzda ezib tashlashini hali koʻramiz, Don Juanboy, hali koʻramiz…
IV
Odatda, rahbar ishlab turgan paytida koʻklarga koʻtarib maqtaladi: “Falonchi Pistonchiyevichning dono rahbarligi ostida…” “Falonchijon akamizning qimmatli yoʻl-yoʻriqlariga amal qilib…” “Bu masalada Falonchi Pistonchiyevichning shaxsan oʻzlari bizga ibrat boʻlib turganlaridan keyin…” “Men alohida mamnuniyat bilan shaxsan Falonchi Pistonchiyevichga…” “Yaxshiyam baxtimizga siz bizga rahbarlik qilayapsiz, muhtaram Falonchi Pistonchiyevich…” va hokazo va hokazo.
Ammo bu safar nimadir oʻzgardi. Yangi rahbar hali ishga kelib ulgurmasidan maqtala boshlandi! Boshliq! Haqiqiy boshliq! Qandaydir omonat “v. b.” emas, haqiqiy Birinchi! “V. v. b”ni-ku, umuman tilga olmang, hurmatsizlik boʻladi-ya.
Ishxonamizning asosan ayollardan iborat boʻladigan maʼlumot yigʻuvchilar guruhiga bu safar erkaklar ham jon-dillari bilan qoʻshilib olishdi. Natijada qisqa muddatda yigʻilgan dalil-dastaklar esa haqiqatan ham bu safar bizning rahbarga yolchib qolganimizni koʻrsatardi.
Oʻzingiz tasavvur eting. Maktab – oltin medal bilan tugallangan. Institut – qizil diplom bilan. Oʻzi oʻqigan institutda bir muddat oʻqituvchilik qilgan, nomzodlik ishini yoqlagan. Aytishlaricha, oʻsha paytlardayoq favqulodda halolligi bilan ajralib turgan. Shu sababli imtihonda hatto rektorning erkatoy jiyaniga “qoniqarsiz” qoʻygan. Quturib ketgan jiyan toʻrtta oʻtaketgan bezori, tekkanga tegib, tegmaganga kesak otadigan oshnasi bilan qorongʻu tushganda ishdan qaytayotgan bu qaysar oʻqituvchining yoʻlini toʻsgan. Keyin nima boʻlibdi deysizmi? Muallim xotirjamlik, hattoki oʻta sovuqqonlik bilan toʻrtta bezorini toʻrt tomonga otib yuborgan, buni koʻrgan poʻk jiyan esa shataloq otib qochib qolgan. Axir bizning boʻlgʻusi rahbarimiz oʻsha paytlaridayoq erkin kurash boʻyicha sport ustasi ekan-da.
Yana aytishlaricha, – bunisi yaqinda, bor-yoʻgʻi ikki-uch yil burun roʻy bergan voqea, – boʻlgʻusi rahbarimiz bozordan u-bu narsa koʻtarib chiqsa, yigirma besh yoshlardagi bir yigit terlab-pishib “Neksiya”si eshigini ochishga urinayapti ekan. Yigit hatto kabob sixini oyna yoniga suqishga harakat qilib ham koʻradi, ammo eplay olmaydi. Shunda bu holni koʻrgan boʻlgʻusi rahbarimiz qoʻlidagi narsalarni orqaroqda turgan “Moskvich” kapoti ustiga qoʻyadi-da, yigitga achinib qaragancha: “Hormang, uka”, deydi. Bosh koʻtargan yigit “Bor boʻling, aka”, deb qoʻyadi, keyin yana ishini davom ettiradi. “Kalit ichkarida qolib ketiptimi?” soʻraydi boʻlgʻusi rahbarimiz. Yigit qoʻllarini yoyib, noilojligini bildiradi: “Koʻrmaysizmi, shunaqa boʻp qoldi. Parishonxotirligim bor-da”. Boʻlgʻusi rahbarimiz afsuslanib bosh chayqaydi: “Shu yoshda-ya. Yaxshimas, yaxshimas. Qani, menga bering-chi”. Shundan keyin boʻlgʻusi rahbarimiz ustalik bilan sixni oyna ortiga tiqib, eshikni ochib beradi: “Marhamat”. Yigit xursand boʻlib ketadi: “E, rahmat-e, aka”. Boʻlgʻusi rahbarimiz “Arzimaydi, – deydi, keyin egilib rul yoniga qaraydi, ajablanib soʻraydi: – Ie, kalit koʻrinmaydi-ku”. Yigit xijolat aralash: “Yoʻgʻ-e, – deydi, engashib qaraydi, rostdan ham kalit yoʻqligiga amin boʻlgach, oʻzini oqlagan boʻladi: – Aytdim-ku, sal xotiram parishonroq deb”. Bizning boʻlgʻusi rahbarimiz kuyinchaklik bilan: “Endi nima qilasiz?” deb soʻraydi. Yigit kamtarinlik bilan: “Siz boravering, aka. Bu yogʻini oʻzim bir amallayman”, deydi. Ammo boʻlgʻusi rahbarimiz koʻnmaydi: “Qoʻying-e. Sizni shu ahvolda tashlab ketamanmi?” Yigit mashina ichiga alanglaydi, birdan xursand boʻlib ketadi: “Ha, ha, esladim, – degancha oʻrindiqlar oʻrtasida turgan barsetkaga ishora qiladi. – Kalitni shunga sop qoʻygandim”. Boʻlgʻusi rahbarimiz hayron qolganligini yashirmaydi: “E, qoyil! Juda pishiq haydovchi ekansiz”. Yigit qoʻlini koʻksiga qoʻyadi: “Mayli, aka…” Ammo boʻlgʻusi rahbarimiz xayr qilsa butun qiladiganlardan, hech qachon savob ishni chalakam-chatti holida tashlab ketmaydi, shu boisdan: “Mayli”si nimasi, kalitni oling, yurgʻazing mashinangizni. Ana shunda koʻnglim xotirjam boʻladi”, deydi. Osmondan tushganday paydo boʻlib qolgan bu hojatbarordan osonlikcha qutulmasligini tushungan yigit qappayibgina turgan barsetkani ochadi, ichiga chap qoʻlini tiqadi. Nimadir “shirq” etadi. Yigit dodlab yuboradi, ogʻriq zoʻridan “Onangni…” deb soʻkinadi ham. Boʻlgʻusi rahbarimiz xavotirga tushib soʻraydi: “Nima boʻldi?” Yigit: “Dard boʻldi!” degancha qoʻlini barsetkadan chiqaradi. Uning panjalari qopqonga tushgan boʻladi. Boʻlgʻusi rahbarimiz tamomila hayratda qoladi: “Ie, hammayoqqa qopqon qoʻyib tashlashibdimi?” Bu orada joni yomon ogʻriyotgan yigit qopqonni sugʻurib olishga harakat qiladi, “Ablah!” deb kimnidir soʻkadi. Rahbarimiz qiziqadi: “Kim qilgan ekan-a bu ishni?” Yigit alam bilan “Kim boʻlardi”, deydi, biroq birdan tilini tishlab qoladi. Ana shunda… ana shunda bizning boʻlgʻusi Birinchimiz xotirjamlik bilan, yigitning besaranjom koʻzlariga tik boqqan koʻyi: “Toʻppa-toʻgʻri, uka! Buni mashinaning egasi qilgan!” deydi. Yigit angrayib qoladi. Bizning boʻlgʻusi Birinchimiz oʻshanday sovuqqonlik bilan, oʻnglanmaydigan qilib ikkinchi zarbani beradi: “Umuman olganda, uka, bu mashina meniki”. Ana endi omadsiz oʻgʻrining qanday ahvolga tushgani koʻz oldingizga kelayotgandir. Yigit atrofga alanglaydi, keyin qoʻlidagi qopqonniyam unutganday jon halpida hezlanib, oʻladigan hoʻkiz boltadan qaytmas qabilida bizning boʻlgʻusi rahbarimizning ustiga bostirib kela boshlaydi. Bizning boʻlgʻusi Birinchi unga xotirjam tikilib turaveradi va: “Uka, men senga oʻxshagan muttahamlarni bir chaqirim naridan taniyman”, deydi. Dahshatmi? Tamomila adoyi tamom boʻlgan yigit bizning boʻlgʻusi rahbarimizni urmoqchi boʻlib hezlanadi: “Men hozir seni…” Boʻlgʻusi rahbarimiz joyida “qilt” etmay turaveradi va gʻazabdan qalt-qalt titrayotgan yigitga shunday deydi: “Maslahat bermayman. Qara, oʻpkang xirillab turibdi. Demak rosa chekasan. Qoʻllaring qaltirayapti. Demak yaxshigina ichasan ham. Shu yoshingdan qorin qoʻyvoribsan. Demak, qoʻlingga pul tushib qolganda kun demay, tun demay boʻkib yogʻli ovqat yeysan, sasib uxlaysan, boshqa payti esa och ham yurasan. Demak, topganingdayam baraka yoʻq. Xullas, uka, menga kuching yetmaydi”. Naqadar mantiqli gaplar! Erkak-da, erkak. Shundan soʻng oʻgʻrigina yigit taslim boʻlsa ham boʻlar. Ammo omadsiz mashina oʻgʻrisi shimining orqa choʻntagidan pichoqcha chiqaradi, tugmachasini bosadi, pichoq dami yaraqlab koʻrinadi. U “Oʻldiraman, iskovuch!” degancha gʻazab bilan bizning boʻlgʻusi yetakchimizga tashlanadi. Boʻlgʻusi rahbarimiz oʻzini chetga oladi. Munkib ketgan yigit bir amallab oʻzini oʻnglab olib, pichoqni baland koʻtargancha yana mashina egasiga tashlanadi. Shunda boʻlgʻusi Birinchimiz osonlik bilan pichoqni urib tushiradi, yigitchaning qoʻlini qayirib, qimirlatmay qoʻyadi. Keyin xotirjamlik bilan choʻntagidan qoʻl telefonini oladi, raqam teradi: “Alyo, militsiyami?..”
Yana aytishlaricha, boʻlgʻusi rahbarimizning eng sadoqatli shogirdlaridan biri hoʻ-oʻ katta joyda ishlarmish, haftada boʻlmasa ham, oyda bir marta “Bizga nima xizmat bor, ustoz?” deb kelib turarmish. “Katta joy” shu qadar yuksaklikda ediki, oʻsha tarafga havasmand koʻz tikib turganlarga Nigilist xonimning “Xizmat emish?! Ustoz-shogird birgalashib biznes qiladi-da”, deya odatiga sodiq holda sassiq gap qilishi chivin chaqqanchalik ham taʼsir qilmadi, baayni eski hikmat yana bir bor oʻz isbotini topdi: bir narsa huraveradi, karvon oʻtaveradi.
Yana aytishlaricha, boʻlgʻusi rahbarimiz har qanday idoraga ishga borgan zahoti faoliyatini hammaning maoshini keskin oshirishdan boshlarkan, bundan tashqari oylik, choraklik va barcha bayramlar munosabatlari bilan katta-katta mukofotlar muntazam berilishini kafolatlarkan, buyam kamday, har xodimga yil davomida eng kam ish haqining oʻn ikki barobari miqdorida moddiy yordam koʻrsatilishini shaxsan oʻzi nazorat qilarkan. Biron xodimning toʻy-maʼrakasi boʻlib qolgan taqdirda esa ana shu tadbirga yetadigan miqdordagi yordam koʻrsatishni ham uddalarkan…
Yana aytishlaricha…
Xullas, shunday odam rahbar boʻladi-yu, biz quvonmaymizmi?
Ayniqsa soʻnggi dastak koʻplarning lablarini yalab, shirin tamshanib qoʻyishiga, Shigʻirchimizning esa birdan shoxi qayrilishiga sabab boʻldi. Illo, ishxonamizda nima yumush qilayotganini oʻzi ham bilmaydigan, shunchaki kelib-ketib yuradigan, ammo kun boʻyi stulida qilt etmay oʻtiradigan “tirik jonlar” ham bor ediki, hatto oʻshalar ham, goʻyo bir narsani qoyil qilishadiganday, “Bunaqa pul berishadigan boʻlsa, boshqa narsaga chalgʻimay, ishlaymiz-da”, deb yuborishdi.
Koʻngli nimanidir sezganmi, keyingi paytlari sal hardamxayolroq boʻlib qolgan Shigʻirchi bu talotoʻplarga aralashmay yurdi. Men-ku, undan oʻzimni olib qochganim-qochgan edi. Hamma oʻzini yalavorgiday darajada yaxshi koʻrishini juda yaxshi biladigan Yaxshi Odam esa avvalgiday har tong xuddi bir oy koʻrmay, sogʻinib qolganday Shigʻirchi bilan quchoqlashib koʻrishar va quvonchdan gul-gul yashnagan koʻyi oʻzining, uyidagilarining hol-ahvolini qayta-qayta soʻragani-soʻragan edi.
Shigʻirchi avvaliga boʻlgʻusi haqiqiy rahbarimizni ogʻizlaridan koʻpiklar sachragancha biri-ikkinchisidan oshgan holda koʻklarga koʻtarib olqishlayotganlarga, halitdan uning soyasiga qavat-qavat koʻrpacha solishga hoziru nozir hamkasblariga andak istehzo aralashgan achinish bilan qarab yurdi, bir-ikki marta “Yangi sehrgar boshliq kissasida hammamizga yetarli moʻjiza olib kelarmidi?” deya oʻrtaga bahs qoʻzgʻaydigan savol tashlashga ham urinib koʻrdi. Ammo yangiliklar shavqidan sarmast olomon bunday yaqqol koʻzga tashlanib turgan badxohlik bilan aytilgan mayda-chuyda luqmalarni eshitadigan, ularni tahlil qiladigan ahvolda emasdi. Shigʻirchiga nafrat bilan qarab qoʻygan jafokash Kotibamiz qip-qizil lablarini burgancha hammaga eshittirib “Ayrim koʻrolmaganlar kuyib oʻlsin!” deganida, umuman olganda, bu safar – ehtimol bizga ishga kelganidan buyon birinchi marotaba – koʻpchilikning fikrini juda aniq-tiniq ifodalagan edi. Hisobchimiz esa hayajonlanib-toʻliqib: “Hali biz u kishi bilan… hali biz u kishi bilan yuksaklarni zabt etamiz! Bizga ergashmaganlarni shartta pastga otib yuboramiz!” deb qoʻydi. “Uchar gilam”ga ishtiyoqmand boshqalarning ham oʻziga yovqarash qilib qoʻyganini sezgan ekan chogʻi, ertasiga ertalab tun boʻyi uxlamay, oʻziga maʼqul bir nimalarni yozib chiqqani chaqnab turgan koʻzlaridan sezilib turgan Shigʻirchi meni chekkaroqqa olib oʻtdi va dabdurustdan “Bir grotesk eshiting, oʻzimniki”, dedi. Men hali bu “tesk” nima ekanini soʻrab ulgurmasimdan Shigʻirchi qoʻynidan qogʻoz chiqarib, “Jamoamizning yangi rahbarga iltimosi” dedi va pichirlab oʻqiy ketdi:
“ – Mana, jilovimiz, oling, marhamat,
Manovi yelkamiz, marhamat, mining.
Manov ot yolidan yugan alomat,
Manovisi qamchin, marhamat qiling.
Sochlarimiz uzun, eshsak – uzangi,
Churik liboslardan toʻqim ham tayyor.
Ey, choʻng irodaning suyuk farzandi,
Keling, mushfiqlarni aylang baxtiyor.
Yoʻqsa uloqqan kar qoʻylarday jarga
Yemish dardi bizni ketadi tortib.
Biz ham choʻqqilarga bir chiqaylik-da,
Hech boʻlmasa ustga birovni ortib.
Shubhasiz, vafodor boʻlamiz sizga,
Ogʻiringiz yengil qilamiz ham koʻp.
Faqat niqib turing biqinimizga,
Boʻynimizga sanchib turing xalachoʻp…”
Bitigini oʻqib boʻlgan Shigʻirchi menga savolomuz qaradi. Nima derdim, sheʼr deganlarini tushunmasam, allaqanday “tesk-pesk”larni-ku, inchunun. Shu bois har ehtimolga qarshi avval “Anavi… Choʻng irodaning bolasi” deganda yangi rahbarimizni, boʻlgʻusi Birinchini nazarda tutyapsizmi?” deb masalaga oydinlik kiritib oldim. Shoir “Albatta” dedi. “Unda yozganingiz dahshat” deb qoʻydim. Bechora Shigʻirchi allaqanday kishi bilmas qahramonligi uchun maqtov eshitgan yosh boladay taltayib ketdi.
Shu bilan oramizda qandaydir yaqinlik paydo boʻldimi, ora-sira, ayniqsa olomon hali kelib ulgurmagan yangi rahbarga qoʻsha-qoʻsha zar chopon kiydira boshlagan mahallari Shigʻirchi menga maʼnodor qarab qoʻyardi, kamina ham, aslida hech narsaga aqlim yetmayotgan boʻlsa-da, goʻyo hammasini tushunib turganday, yanada maʼnodor tarzda bosh irgʻab qoʻyardim.
Yaxshiyamki, meni juda yengil torttirgan holda, bunday unsiz muloqotlarimiz birdan barham topdi.
Vaqtning tez oʻtishini! Shigʻirchimiz ham bir payt qarasaki, kollejni bitirib, tikuv fabrikasida ishlayotgan toʻngʻich qizi toʻppa-toʻsindan chorak asrlik choʻqqi ostonasiga yetib turibdi-da. Keyingi qiz yigirma uchda. Haligilardan esa darak yoʻq. Hech chiday olmayotganidan katalakday uyni chir aylanayotgan mushtipar rafiqa har kuni erini egovlaydi: “Munday bir tuzuk pul topolmasligingiz evaziga, hech qursa biron amalda oʻtirsangiz nima qilardi-ya… suprasi quruq boʻlsayam mayliydi. Ana shunda uyimizdan sovchi arimay qolgan boʻlardi… Odamlar… odamlar qizlari uchun unday qilishayotgan ekan… bunday qilishayotgan ekan… Siz boʻlsa boriniyam yoʻq qilib oʻtiribsiz. Aytgandim-a oʻshanda…” Ota uchun, er uchun bunday taʼnali-minnatli gaplarni eshitishdan ogʻiri bormi? Ayniqsa serhissiyot Shigʻirchimiz uchun. Xullas, osmondan yerga tushganday yon-atrofga sinchiklabroq razm solgan va toʻngʻichining koʻzlaridagi allaqanday mungni ilgʻagan, bundan yarador yuragi siqilib ketgan ota tamomila dovdirab-esankirab qoladi. Illo, bundan uch-toʻrt yil burun, ona qishlogʻidan soʻrab kelishganida Shigʻirchi oʻzicha qiziga qishloqda tappi terib yurishni ravo koʻrmaganligi bois keskinroq tarzda rad javobini bergandi. Oʻshalar norozi boʻlib, “Baxti ochilmasin!” deya qargʻab ketishganmi nima balo. Bu yer shahar boʻlsa. Baʼzan yon qoʻshningning uyida kim yashashini bilmaysan-u…
Shigʻirchimiz shu tarzda oʻz yogʻiga oʻzi qovurilib yurgan kunlarning birida – bu ne baxt! – birdan yosharib, muloyim tortib qolgan, koʻzlari allanechuk sururli porlay boshlagan rafiqa erning qulogʻiga asta shivirlaydi: “Tez kunlarda… kelib qolisharkan…”
Oʻ, oʻsha kunlari Shigʻirchimizni bir koʻrsangiz edi. Yoʻq, u yurmasdi, suzib-uchib yurardi, sira lab-lunjini yigʻishtirib ololmasdi, hammaga yaxshi gaplardan gapirgisi kelardi. Shigʻirchi xushomadgoʻy jamoani ham olijanoblik bilan avf etdi, “tesk-pesk”ini yirtib, oʻzining taʼbiri bilan aytganda, Leta daryosiga irgʻitdi. Illo, kelayotgan Birinchimiz xodimlarning toʻy-maʼrakasi boʻlib qolgan taqdirda ana shu tadbirga yetadigan miqdordagi yordam koʻrsatishi haqidagi xushxabar allaqachon baxtiyor otaning qulogʻiga yetib borgandi. Oʻ, bunday misli koʻrilmagan saxiylik oldida qolgan barchasi bir pul. “Tesk” nima ekan, tfu, oʻshayam ijod boʻlibdimi, shunchaki, ermak bir narsa edi, Shigʻirchi Birinchi haqida doston yozadi! Qasida yozadi! Toʻgʻri, vijdonli Shigʻirchi bu ishni ayrim yaltoqilarga oʻshab, elburutdan emas, Birinchi ish boshlaganidan soʻng dastlabki yuz kun oʻtgandan soʻng qiladi, deylik, dastlabki ijobiy natijalardan – ularning boʻlishi esa shubhasiz! – ilhomlangan holda; ana shunda vijdoniga ham qarshi bormagan boʻladi. Illo, butun oila aʼzolari jam boʻlishib, muhtarama zotlar kelishi sharafiga torgina uyni qirib-qirtishlab, chinniday tozalab qoʻyishgan boʻlishsalar-da, endi mushtipar rafiqani boʻlajak toʻy tashvishi gʻam-vahimasi ezmoqda edi va u har soatda bu yoqimli tashvishlarini eri bilan oʻrtoqlashishni kanda qilmasdi. Demak, risoladagiday toʻy oʻtkazish uchun ishxonaning, aniqroq aytganda, Birinchining koʻmagi kerak boʻladi. Toʻy desang doʻst yordam bermasligi mumkin, xesh-urugʻ yordam bermasligi mumkin, ammo Birinchi yordam beradi! Shak-shubhasiz! Axir u bejiz Birinchi emas-da… Xudoning suygan bandasi, peshonasi yarqiragan odam… Yoʻq, u oddiy odam emas, birinchi harfi katta bilan yoziladigan Inson. Inson!..
Shigʻirchining ham safimizga qoʻshilganini koʻrib, rosti, nimagadir yengil tortdim.
V
Torroq davrada gurunglashib oʻtirganimiz mahali “Men istagan odamning uyiga istagan mahal kirib boraveraman!” deb chirangani bilan, hattoki bizning “Boring-da! Siz bormasangiz kim boradi?” qabilidagi pishang berishlarimizdan soʻng ham asli sinashta boʻlmagan joyga, buning ustiga boʻlgʻusi Birinchining uyiga qadam ranjida qilishga yuragi poʻkillab turgan Hisobchimiz bu sharafli vazifani birinchi boʻlib jafokash Kotiba ado etganidan xabar topganida avval biz qatori hayratlandi, soʻng, pushaymonlar oʻtida qovrilgan koʻyi oʻzini oʻzi yanib, ich-etini yeb tashladi. Ammo fursat oʻtib boʻlgan edi. Kotiba esa baayni dugonasining xonadoniga chiqib kelganday “Bordim, koʻrishdim, gaplashdim”, deya bez boʻlib turaverdi. Yugurganniki emas, buyurganniki deganlari shu boʻlsa kerak-da. Boʻlmasa Hisobchimiz necha marotabalab bu xonadonga qanday kirib borishidan tortib to uy egasiga qanday murojaat qilishigacha, qay mahal soʻzlab, qay mahal odob bilan sukut saqlab turishigacha – barcha-barchasini, miridan-sirigacha xayolidan oʻtkazgan va biz bilan qayta-qayta mashq qilib ham koʻrgan edi-ya.
Tabiiyki, Kotiba savollarga koʻmilib ketdi. Ammo bu safar u pishiqlik qildi, huzur ila koʻzlarini yumgancha, boshini qayta-qayta liqillatdi, soʻng, “qult” etib yutinib qoʻyish asnosida oʻzining kekirdagining harakatiga ham kamoli diqqat bilan qarab turgan xodimlarga qarata “Zoʻr!” deb qoʻyish bilangina kifoyalandi. Bu bir ogʻiz soʻz qiziqish olovini battar alangalatdi, albatta, ammo jafokash Kotiba, baayni qasam ichib kelganday, hatto odatiga xilof ravishda miq etmay turaverdiki, bu gʻayritabiiyroq holat koʻplarning koʻnglida “Hay shu bormagan-ov”, qabilidagi ishtibohni uygʻotdi, ammo buni ovoz chiqarib aytmakka hech kim jurʼat etmadi: bilib boʻladimi – mabodo rostdanam borgan boʻlsa-yu, boʻlgʻusi Birinchimiz bilan ayrim masalalarda til biriktirib kelgan boʻlsa-chi? Umuman olganda, balo bu xotin, balo. Toʻgʻri, deylik, andakkina tovuqmiyaligi ham bor, axir bu qiligʻi bilan u hozircha amalda qaltirabgina oʻtirgan, oʻzini yaxshi koʻradigan “v. b” xoʻjayinga, yumshoqroq aytganda, xiyonat qilganini, uni sotganini tushunmas. Kim biladi, balki buyam Kotibaning baxtidir, axir hamma narsani tushunaversa, shunaqangi loʻmbillab, ochilib-sochilib yurarmidi. Ustiga-ustak, Donishmand Boʻrimiz bir gal istehzo ila, ammo topib aytganiday, Kotiba koʻchma kubokday gap: har gal gʻolibga nasib qilaveradi.
Kotibadan tayinli gap ololmagan jamoa yana Hisobchiga tikdi umid koʻzini. Oʻz kuchi bilan oʻqishga kirgan oʻgʻlining kontrakt pulini ishxona hisobidan toʻlamoqchi boʻlgan, ammo “v. b”dan allaqachon rad javobi olib ulgurgan, shuning uchun koʻzi qonga toʻlib yurgan Hisobchimiz taysallana-taysallana, chekinishga boshqa iloj va makon qolmagach, axiyri bu ishga jurʼat etdi: saodatmand kunlarning birida, yumush vaqti tugaganidan keyin, kunni qorongʻulatib, mayda-chuyda solingan xaltachani bagʻriga bosgan koʻyi yoʻl oldi boʻlgʻusi rahbarimizning oshyoniga. Biz, bir guruh koʻngilli haybarakallachilar ishxonamizning har qanday savolga oʻta oʻziga xos tarzda, yaʼni mashriqona nuqtai nazardan kelib chiqan holda javob bera oladigan Donishmand Boʻri boshchiligida bekat yonidagi qahvaxonada vakilimizni kutib oʻtiradigan boʻldik.
Ammo ora-sira turli taxmin-farazlarni oʻrtaga tashlagan koʻyi, mashriqparast Donishmand Boʻrining “Kiyev” nomi aslida oʻzimizning “kiyib”, “qiyib”, “quyib”, ehtimolki “kuyov” soʻzining buzilgan shakli ekanligi borasidagi yangi kashfiyotini eshitib ulgurmasimizdan rangi boʻzarib ketgan Hisobchimiz yov quvganday halloslab qaytib keldi. Uni bu ahvolda koʻrib bizam vahimaga tushib qoldik. Vakilimizning shosha-pisha, titrab-qaqshab aytayotgan soʻzlaridan maʼlum boʻldiki, u ulkan darvoza yoniga borib, endi qoʻngʻiroq tugmachasini bosmoqchi boʻlib umtilgan mahal shundoqqina eshikka suyab qoʻyilgan, nimadir liq toʻla salafan xaltani koʻrib qolibdi. Hisobchi sumkaning rangi koʻk ekanligini, uning yonboshiga “Angel” deb yozilgani ham ayniq aytdi. “Bu “farishta” degani” deya oʻz bilimdonligini oraga suqishga urindi Donishmand Boʻri. Birdaniga besh-olti kishi unga “Jim tur!” deb oʻshqirib berdi. Vakilimiz davom etdi. Xullas, u ajablangancha sumkaning bir chetidan sal ochib koʻrsaki… xuddi kichik-kichik gʻishtlarga oʻxshab taxlab qoʻyilgan pul dastalari! Bir sumka liq toʻla pul! Liq toʻla!
Shunda asli quyonyuraklardan boʻlgan Hisobchimiz qoʻrqib, muzday terga botgan, xayoliga ming-ming biri-ikkinchisidan vahimali taxminlar bostirib kelavergan, ulardan eng zalvorlisi “Meni shunday qilib, daliliy ashyo bilan qoʻlga tushirishmoqchi!” boʻlgan. “Seni qoʻlga tushirishga kimning zarili qopti?” deydigan odamning oʻzi yoʻq, shu bois vakilimiz ortga shataloq otib qochgan, yoʻl-yoʻlakay qoʻlidagi mayda-chuyda solingan sumkasi tushib qolganiga ham eʼtibor qaratmagan. Mana endi, buni bilgach, “Unda barmoq izlarim qolgan-ku” deya battar vahimaga tushayapti, “hay-hay” demasangiz, ichi oʻtib ketguday, balki allaqachon oʻtib ham boʻlgandir, har qalay, shu odam tarafdan qoʻlansa boʻy bosib kelayapti…
Bu chala-chulpa, soʻzlarning yarmi ichiga yutilgan dovdirashlarni eshitgach koʻpchiligimiz sumkadagi yozuvning “farishta” maʼnosini bildirishini eʼlon qilgan Donishmand Boʻriga oʻgirildik. “Bu yerda bir gap bor, – dedi u ancha vaqt sukut ichida mulohaza yuritgach. – Bir balosi boʻlmasa shudgorda quyruq na qilur…” Oʻz-oʻzidan ayonki, bu yerda bir emas, bir necha gap borligini tushunish uchun unchalar katta fahm-farosat, inchunun ilm talab etilmasdi. Shu bois tishimizni tishimizga bosgancha tashxisning davomini kutdik. “Menimcha bu yo sovgʻa, yo boʻlmasa biron jiddiy iltimos ado etilganidan soʻng beriladigan xizmat… ihm… buyam inkognito sovgʻa-da. Bu qadim Sharqda ancha keng tarqalgan usul, – dedi Donishmand Boʻri. – Bir tomondan, Hisobchimiz bunga aralashmasdan yaxshiyam qilipti. Keyin oʻzini oqlab olishi qiyin boʻlardi. Balodan nari…”
Toʻgʻrisi, sovgʻaning bunday maxfiy tarzda taqdim etilishini tushunish mushkul, ammo Donishmand Boʻriga eʼtiroz bildirib oʻtirmadik: balki shunday kelishilgandir, balki muallif shu vosita orqali oʻzining kimligini bildirar – har kimning oʻz ishi bu, unga burun suqish shart emas. Muhimi, mana shu voqeaning oʻzi ham boʻlgʻusi Birinchimiz biz omi bandalarning qoʻli yetmas yuksaklikda parvoz etishiniyu, pul degan balo uning oyoqlari tagida xazondek sochilib yotishi haqidagi tasavvurimizga yana bir ishonchli dalil boʻlib chippa yopishdi-qoldi. Birinchining oldida oʻzimizning naqadar mayda, kichik odamchalar ekanligimizni dil-dilimizdan his qilgan koʻyi ortga qaytdik.
Yoʻl-yoʻlakay Donishmand tinmay chuldirab keldi, biroq biz uni eshitmadik hisob – ogʻzini toʻldirib nimani gapirishi maʼlum-ku: “oynai jahon”dan tortib kompyutergacha, “uchar gilam”dan tortib qitʼalararo ballistik raketagacha allaqachonlar, hoʻ-oʻv olis zamonlardayoq shu zaminda yaratilib boʻlingan, inchunun, tamaddun borasida endi sabiylik ostonasiga qadam qoʻyayotgan magʻribu shimolu janub, baayni “shayton arava”ni qaytadan kashf etayotganday, ularni endi-endi ixtiro qilmoqda, xolos…
Koʻpchilik oʻz joyida tinchgina ishlab oʻtirgani holda, keyingi kunlar mobaynida goh u xodim, goh bu xodim shaxsan boʻlgʻusi Birinchimizning huzuriga borganligi, boʻlgʻusi rahbarimiz uni juda yaxshi kutib olganligi, yurakdan suhbatlashganligi xususidagi mish-mishlarni eshitib qolardik, bu gap-soʻzlarning qahramoniga ham hasad, ham havas bilan qarardik, uning oʻrniga nega oʻzimiz bormaganimizga tushunolmay, ich-etimizni yerdik. Baayni Birinchi ish boshlamasidan turib “hormang”ga bormaslik u kishiga nisbatan hurmatsizlik koʻrsatishday tuyula boshladi. Ana, yaqindan beri yana mamnuniyat ila yupqa lablarini yalashga oʻtgan, qandaydir amalga oshishi kutilayotgan botiniy ilinj taʼsirida bahaybat chagʻir koʻzlari yiltiray boshlagan Bezbet Alamzada allaqachon guruhi bilan oʻsha yerga tanda qoʻyib olganmish-ku. Nigilist xonim-ku, odatiga koʻra hammasiga tupurib, boʻlgʻusi rahbar-pahbar bilan uch chaqalik ishi boʻlmay yuribdi, ammo Nitsshe xola ulguribdi, shundoq boʻlgʻusi yetakchimizning xonasiga kirib borib, ulugʻ mutafakkirning hikmatlarini yoddan oʻqib ketibdi: “Inson ham xuddi daraxtga oʻxshaydi. Daraxtlar yuksaklik, yorugʻlik sari qanchalik koʻp intilsalar, ildizlari yer qaʼriga, qorongʻulikka – tubanlik tomon shunchalar chuqurroq kirib boraveradi”. Mazkur chigalroq iqtibos uy egasida qanday taassurot qoldirgani nomaʼlum, ammo tashrifidan soʻng Nitsshe xolaning qaddini koʻtaribroq, viqorliroq tarzda yura boshlaganini hammamiz koʻrib turardik.
Oʻzi oxirgi kunlarimiz hayratu havas, hasadu vahimalarga boy boʻldi. Hatto Donishmand Boʻrimiz ham boʻlgʻusi xoʻjayinimizning xonadonida boʻlib qaytibdi-ya. Albatta, odatiga koʻra u toʻrt-besh daqiqa ichidayoq nainki insoniyatning oʻzi, balki dunyo tamadduni Boʻrilar avlodlari tufayligina mavjud ekanligini, aks holda bani bashar ibtidoiy jamoa tuzumidayoq tamomila qirilib ketgan boʻlishini isbotlab tashlagan. Bitta qolmay! Soʻng oʻzining “koʻzir qarta”larini ishga solib, Yenisoyning aslida Enasoy, Turgenevning aslida Turgʻunov qabilidagi oʻta joʻn haqiqatlarni hisobga olmay turgan taqdirimizda ham, “Alyaska” deganlari aslida oʻzimizning zabonimizdagi “Ali askar”, “Amerika” deganlari “Amri qoon” va “Meksika” aslida “Maxsum aka” yoki “Mahsili aka”dan kelib chiqqanini ham kuyib-pishib tushuntirib oʻtgan va olis moziyning eng yorqin, eng saodatmand davrlarini lazzatlanib, faxr va gʻurur bilan eslay boshlagan. Aytishlaricha, odatiga koʻra hamsuhbatini jimgina eshitadigan boʻlgʻusi Birinchimiz bu gal miyigʻida jilmayib qoʻygan va nim tabassum ila: “Shunday boʻlgan taqdirdayam, bu muvaffaqiyatlarda sizning shaxsiy hissangizni koʻrmayapman… Umuman olganda, orqaga koʻp qarayverib, borayotgan yoʻlingizda qoqilib ketmang, birodar… Menga qolsa, oʻz xodimimni buguni va kelajagi uchun hurmat qilishni istardim”, deganmish. Har qalay, bu mish-mish rostga oʻxshaydi: mashriqparastimiz oʻzining nuqtai nazariga qarshi aytilgan gaplarni ortmoqlab keladigan darajada telba emas, ammo, baayni taxminimizni tasdiqlaganday, Donishmand bir-ikki kun hurpayib yurdi, soʻng yeng shimarib, gʻayrat bilan oʻz nazariyasini isbotlaydigan yangi-yangi dalillar qidirishga tushib ketdi. Axiyri qovogʻi ochilib, koʻzlari chaqnay boshlaganiga qaraganda, yana nimadir topgan. Tez orada u yorila qoldi: etimologik jihatdan olib qaraydigan boʻlsa, okean ortidagi “Sietl” shahri nomi bilan bizning “satil” soʻzining oʻzagi bir xilga oʻxshayapti. Kecha paydo boʻlgan shahar qayoqda-yu, bizning qadimiy soʻzimiz qayoqda. Demak… demak…
Soʻnggi xabarlarga qaraganda, boʻlgʻusi rahbarimiz oʻziga ishonib topshirilgan har qanday yangi ishga sadoqatli doʻsti bilan birga borarkan, imzo huquqi va muhrni faqat oʻshanga ishonarkan. Buni eshitgan Muovin ancha vaqtgacha titrab-qaqshab, bu qadar adolatsizlikdan junbushga kelgan tuygʻularini bosolmasdan, duch kelgan odamga “Men bechorada nima ayb?… Gunohim ne?” deganday moʻltirab qarab yurdi. Yoʻq, har tugul, kim maslahatchi boʻlgani noayon, biroq Muovin ham katta boshini kichik qilib, hech kimga sezdirmasdangina boʻlgʻusi Birinchimizning huzuriga boribdi, oʻzining naqadar bechoraligini, hozir vaqtinchalik amalda boʻlgan rahbar ostida qanchalar ezilib ishlaganini va ishlayotganini batafsil, miridan-sirigacha bayon qilib beribdi, boʻlgʻusi rahbarga oʻz sadoqatini izhor etibdi, ikkinchi nima ekan, hattoki uchinchi muovin sifatida ham jon-dili bilan ishlayverishga hoziru nozirligini aytish asnosida “eski rivoyatlarning davri oʻtdi, bu ikkita, kerak boʻlsa uchta oʻziga oʻxshagan kalla bilan bir qozonda bemalol qaynayveradi” deya boshiga shapatilabdi, “eng asosiysi – oʻrinbosarlik maqomining saqlab qolinishi” ekanligiga alohida urgʻu beribdi, xullas, oxir-oqibat u tarafdan oʻz faoliyatini shu yoʻsinda davom ettiraverishga moyillik bildirilishiga erishibdi; mana endi yuribdi bir narsaga toʻygan xoʻrozday gerdayib, hali bunday sharafga musharraf boʻlmaganlarga tepadan boqi-ib.
Aloha guruhimizda ham muz oʻrnidan koʻchdi: avval Falonchi, keyin Pistonchi… Qarasam, safdan ajralib qolayapman. Shigʻirchi bilan birga borishga kelishib olganimdan soʻng men ham asta tadorigimni koʻra boshladim: nimalarni gapirish kerak, nimalarni gapirmaslik; qaysi savolga nima deb javob berish lozim va hokazo, va hokazo…
Biroq…
Ulgurolmay qoldik.
Kutilmaganda…
Saratonda boʻralatib qor yogʻsa ham bunchalik esankirab qolmasdik.
Boʻlgʻusi Birinchimiz oʻlib qoldi.
Kimnidir – uzunquloq gaplarga qaraganda, bu bizning ishxonadan borgan xodim boʻlgan – mehmonxonasida indamasdan uzoq eshitgan, keyin indamasdan yotoqxonasiga oʻtgan, indamasdan oʻringa choʻzilgan va…
Ertalab qarashsaki, yotgan emish indamasdan…
Infarktning shunaqasi ham boʻlarkan.
Bizning qay ahvolga tushganimizni hatto tasavvur etish ham mushkul…
Birinchi boʻlib Shigʻirchi sindi.
Shoʻrlik keyingi paytlarda boʻlgʻusi quda tomonini maqtayverib esi ketib yurgandi: “Oʻzimizga oʻxshagan oddiygina oila ekan, bizga shunisi yaxshi-da, teng tenggi bilan axir. Hali koʻrasizlar, biz tez til topishib ketamiz, toʻyniyam kamtarona oʻtkazamiz. Ularam oʻzlari bizdan shu taklifni kutib turishgan boʻlishsa kerak. Axir biz uchun muhimi ikki yoshning baxti, toʻgʻrimi?”.
Toʻgʻri, Birinchimiz tuyqusdan vafot etib qolganida Shigʻirchi boʻlajak toʻy xarajatini oʻylab koʻp kuyinib yurdi, ammo…
Falokat kutilmaganda roʻy berdi.
Shigʻirchining uyiga axiyri koʻp kutilgan aziz mehmonlar kelishgan, biroq…
Uch ayoldan iborat sovchilar avval Shigʻirchi oilasi bilan yashaydigan koʻp qavatli uyga burunlarini jiyirib qarashgan, keyin podʼyezd eshigi yonida bir muddat allanimalarnidir muhokama qilib turishgan, bu jarayonda bir-birlariga nisbatan ancha keskin gaplar ham aytishgan, nihoyat xonadonga kirishgan-u…
Sovchilar gulday yashnab chiqib kelgan beka bilan til uchida salomlashishlari asnosida ensiz yoʻlakni, torgina xonalarni tanqidiy koʻzdan oʻtkazishga, ehtimolki kvadrat metrlariniyu odmigina jihozlar narxiga qadar hisoblashishga ulgurishgan, soʻng, istihola qilib ham oʻtirmasdan, uchga-olti oʻlchamli oddiy mehmonxonaga bostirib kirishgan, undan ikkiga-uch oʻlchamli balkonga ham sirgʻalib oʻtishgan va mana shu tarzda surbetlarcha amalga oshirilgan tekshiruv-baholash jarayonini yakunlaganlaridan soʻnggina bir-birlariga maʼnodor qarab qoʻyishgan hamda bu gʻalati mehmonlarga dovdirab boqayotgan bekaning tinmay takrorlayotgan “Kiringlar, kiringlar” degan manziratiga javoban sovchilarning kattasi “Aslo ovora boʻlmang, oʻrgilay” degan va shundan soʻng, buyruq boʻlganday, bekani ong-tong ahvolda qoldirgancha xonadonni tark etishga shoshishgan. Bekaning vahima ichidagi “Voy, voy, qayoqqa? Qayoqqa?” degan soʻrogʻiga javoban oʻsha yoshi ulugʻroq ayol asta engashib, uning qulogʻiga roʻy-rost shivirlagan: “Biz bunaqangi uyda yashaydigan oila bilan quda boʻlolmaymiz, oʻrgilay!..”
Rafiqani qoʻya turgan taqdirimizda ham, shoʻrlik Shigʻirchining adoyi tamom boʻlganini aytib oʻtirish shartmikan? U nuqul asosiy sababchilar qolib bizning har birimizga “Nega?.. Nega?..” deb savol beraverar, ammo bu soʻroqqa mantiqli javob topib boʻlmasligini aftidan oʻzi ham his etib turardi.
Ana shunda… ana shunda tamomila aql-hushdan ayrilgan Shigʻirchi katta xatolikka yoʻl qoʻydi: u kuyovlikka nomzod boʻlgan yigitcha bilan uchrashdi. Odobli yigitcha-ku, “Onamning gapi men uchun qonun”, deb bosh egib turavergan, ammo “gapi farzandi uchun qonun boʻlgan” oʻsha ona “Oʻtmay qolgan isqotisini majburlab oʻtkazishga uringan hajiqiz” Shigʻirchining uyiga kelib qiladi janjal, qiladi toʻpolon…
Shigʻirchining asablari bunga dosh berolmadi…
Avvaliga navbati bilan uch kunda bir marta ruhiy xastaliklar shifoxonasiga borib, jazavasi qoʻzigan chogʻlari “Men yashash istayman, istayman gʻamni, Muhabbat va baxtga achchiqma-achchiq. Ular tantiq qildi mening aqlimni, Peshonamni silab yubordi ortiq!” deb baqirib shigʻir oʻqiydigan, soʻng “Bu Lermontovniki” deb eslatib qoʻyish asnosida nechukdir jovdirab-moʻltirab “Biz uchun muhimi ikki yoshning baxti-ku, toʻgʻrimi?” deya savol beradigan Shigʻirchidan xabar olib turdik. Soʻng, yaralar eskirdimi, xabar olishni haftasiga bir martaga oʻtkazdik. Shu oydan oʻn besh kunda bir borsak ham boʻlar, degan qarorga kelib turibmiz, qolganini keyin oʻylashib koʻrarmiz. Nima, biz qayta-qayta boravergan bilan u shoʻrlik tuzalib qolarmidi? Qaytaga nimalardir esiga tushib, qiynalgani qoladi…
Buning ustiga, hayot davom etmoqda. Hayot taomili bu: baxt va baxtsizlik yonma-yon yuradi. Salkam Birinchi bilan Shigʻirchini oʻylayverib toʻkkan koʻz yoshlarimiz qurimasidan burun xushxabar ham kelib qoldi: Nigilist xonimning qizi Luvrda oʻtkazilgan xalqaro musiqachilar tanlovida bosh sovrin – Gran-prini qoʻlga kiritibdi. Bayramni sogʻinib qolgan ekanmizmi, Nigilist xonimning qarshiligiga qaramasdan, u kishining ishtirokisiz, goʻyoki bu bizning rosmana gʻalabamizdek, ishxonamizda rosa bitimiz toʻkilib bazm qildik oʻziyam…
Ikkinchi boʻlib Hisobchining asablari ishdan chiqdi. U oʻsha, marhum – endi shunday deb atasa boʻladi – Birinchilikka daʼvogarning darvozasi eshigiga suyab tashlab ketilgan koʻk rangli “Angel” sumkasi toʻla pulni nima uchun oʻzi bilan olib ketavermaganini oʻylab jigʻibiyron boʻlar, alamdan dod deguday ahvolda barmoqlarini gʻajir, tepakalini bekitib turgan soch tolalarini ayamasdan bittalab yulardi. Axir pulni mehribon va rahmdil farishta aynan Hisobchiga, “ablahcha”sining kontrakti pulini toʻlash uchun tashlab ketgan, u nodon boʻlsa buni tushunmagan… Shunaqangi betinim oʻylar taʼsirida boʻlsa kerak, bora-bora aqli xira tortgan, boshida bir tuk qolmagan Hisobchi koʻk sumka toʻla “koʻk”idan edi, men ahmoq nega yoʻlimga chiqarib qoʻyilgan nasibamni olmadim-a, deya koʻksini pora-pora qilgancha dod-faryod qiladigan, bironta yumshoqkoʻngil hamkasabasining koʻksiga boshini qoʻyib, oʻzini eng yomon soʻzlar bilan haqorat qilgan koʻyi yum-yum yigʻlaydigan odat chiqardi…
VI
Odam achinadi, – bizga Birinchi boʻlib ulgurmagan Birinchini aytyapman, – har qalay, shuncha kutgandik, u kishi boʻlsa birdan ketvordi. Toʻgʻri, oʻz ixtiyori bilan emas, albatta. Biroq baribir odam achinadi-da. Mayli, boʻlar ish boʻldi, boʻyogʻi koʻchdi, endi ming dod-voy, tavallo qilmaylik, hech narsani oʻzgartirib boʻlmaydi. Buning ustiga, aytishlaricha, oʻzi haddan ortiq kamtar, kamsuqum boʻlgan ekan, endi, toʻgʻrisi, bunday odamning bizning ishxonaga rahbarlik qilishi ham qiyin boʻlardi-da…
Ana, soʻqir koʻzga ham yaqqol tashlanib turibdi: tamomila zabun, yer bilan bitta boʻlgan, avzoyidanoq hammasiga tan berganligi, magʻlubiyatni boʻyniga olganligi koʻrinib qolgan, hatto farrosh kampirga ham gapi oʻtmayotgan “v. b”mi, “v. v. b”mi yana qaytadan qaddini tiklashga urinmoqda. Kecha uning huzuriga zipillabgina kirib ketayotgan Bezbetni koʻrishibdi.
Ammo endi uning davri oʻtdi, oʻtdi. Illo boshqa mujda bor. Aytishlaricha, yaqinda, tez, juda tez kunlar ichida bizga yangi rahbar kelarmish. Haqiqiy Rahbar.
Abduqayum YOʻLDOSHYeV
“Yoshlik”, 2015 yil 4-son
https://saviya.uz/ijod/nasr/v-b-va-boshqalar/