Qoyil!

Biz gapni qoyil qilamiz, boshqalarga qoyil boʻlamiz, lekin qoyil oʻzi nima, maʼnosi qanday – surishtirmaymiz. Qoyil – soʻzlovchi degani. Bu soʻz aslida soʻzamol odamga nisbatan ishlatilgan. Gap bilgan qoyil, ish bilgan omil atalgan. Qoyillar va omillar bahsida soʻzamollar ustun kelgan chogʻi, omil soʻzi chekinib, qoyil soʻzi gʻolib boʻldi va omilning hududlarini-da egalladi. Ishga ustani ham qoyil deydigan boʻldik. Birov toʻp tepishni qoyillatsa, birov yogʻoch yoʻnishni qoyillatadi. Biz esak ularga qarab jim tursak ham qoyil boʻlamiz. Hunar egasi qoyil maqomini olgach, oʻrinlatib bajarilgan ishni qoyilmaqom deydigan boʻldik…

Bu olamda qoyilmaqom ishlar koʻp. Yoqa ushlab, tavbalar deysiz. Nashriyotda muharrir boʻlib ishlardim. Bir sheʼriy bayozni bosmaxonaga topshirdik. Bir oy oʻtib terilgan nusxa – korrektura keldi. Ne koʻz bilan koʻraylikki, biror sahifa bexato yozilmagan. Harf teruvchi hamma sheʼrlarni oʻzi tushungancha toʻgʻrilab chiqqan. Muzofot mukofotga, muxammas musallasga, pesha teshaga aylangan. Hammasidan qizigʻi, bir gʻazalxon shoirimizning, Ne muattarlikki bor, ul mushki anbardin kelur, degan satrini mushuk ombordan kelur, deb tuzatibdi. Oʻsha harf teruvchini suhbatga chaqirdik. Xatolarini koʻrsatdik. U esa uzr aytish oʻrniga biz bilan bahs qilishga tushdi. “Mushuk ombordan keladi-da, boshqa qayerdan keladi”, deb turib oldi. Biz soʻzlarning maʼnosini chaqib, qozoqning toʻqqiz pulidek qilib tushuntirganimizdan keyin ham xatosini boʻyinga olmadi, oʻzimizni aybdor qildi. – Odamzod tushunadigan qilib yozinglar-da, – dedi u bizga va gʻolibona qadam tashlab chiqib ketdi.

Oʻshanda biz ijodkorlar, muharrirlar emas, oddiy harf teruvchi ustun chiqdi. Uning aytganlari oʻsha zamonning soʻzi, davlatning, hokim mafkuraning talabi edi. Yoʻqsil madaniyati deya atalgan dunyoqarashning ifodasi edi. Biz hammamiz nasl-nasabimizning ulamo, mudarris oʻtganini yashirib qashshoq, batrak boʻlgan deya kechmishimizni goʻyoki ulugʻlagan boʻlardik, yozgan sheʼrlarimizning oddiyligi, joʻnligi bilan maqtanar edik. Shoir uchun eng buyuk maqtov – sheʼrining oddiyligi hisoblanardi. Yetmish yil hokimlik qilgan bu siyosat boshqa tillar kabi oʻzbek tilini ham abgor qildi.

“Odamzod tushunadigan qilib yozinglar-da!” Qoyil! Lisoniy boylik yuz minglab soʻzlarni oʻz ichiga oladi. Lekin insonga tiriklik oʻtkazish uchun uch-toʻrt ming soʻzni bilish kifoya. Koʻchada oʻynab yurgan goʻdakning lugʻat boyligi yuzta soʻzdan oshmaydi. Unga shu yetarli. Uni ham qoyil deymiz. Agar oʻsha qashshoqlikka sigʻinish mafkurasi yana ellik yil davom etsa, soʻz xazinamiz goʻdakning lugʻat boyligidek boʻlib qolishi hech gap emas edi.

Jaholatning eng oliy darajasi nodonlik bilan gʻururlanishdir. Qurʼonni tanimaslik, tasavvufni anglamaslik, mumtoz sheʼriyatni uqmaslik, tariximizning ulugʻvor sahifalarini tan olmaslik, xalq qadriyatlarini bilmaslik va bu bilan gerdayish har bir amaldor uchun farz edi, yuksak martabalarga koʻtarilishning ravon yoʻli edi. Bunday koʻzqarashni yuragiga jo qilgan kishilar hozir ham bor. Qullikka koʻngan va koʻnikkan bu toifa kishilar hanuz kechmishni sogʻinadilar, egallagan oʻrindiqlarini qoʻmsaydilar. Ularga ham qoyilmiz.

Aytar soʻzni aytdim. Yana nima demoqchi edim? Darvoqe, gap orasida qozoqning toʻqqiz puliday, degan ibora tilga olindi. Toʻqqiz pul nima ekanini yoshi ulugʻ kishilar bilishadi. Bilmaganlar bilib qoʻysa, yomon boʻlmas.

Avvalo pul oʻzi nima? Lugʻatlarda pul yunoncha soʻz deyilgan. Tiyin maʼnosida. Fors tilida bu soʻz koʻprik demakdir. Ajabki, yunoncha pul bilan forscha pulning mazmuni tutash. Koʻprik qirgʻoqlarni tutashtirsa, pul oldi-berdi qiluvchi odamlarni tutashtiradi.

Yurtimizda pul muomilasi tarixi juda qadim zamonlarga borib yetadi. Sohibqiron bobomiz zarb qildirgan oltin tangalar dunyo sahnida hozirgi dollar, yevro kabi qudratga ega boʻlgan. Tangamiz Rossiyaga borib dengi boʻldi, oltinimiz altiʼn shakliga kirib pul birligiga aylandi. Qarangki, rus tangalari oltin emas, kumushdan, kumush aralashmasidan, bora-bora misdan zarb etilib, qadri toʻqqiz pulga tushganda ham nomi altiʼn boʻlib qolaverdi. Eng qadrsiz narsa toʻqqiz pulga qimmat deyilganidek, ruslar, ni grosha, ni altiʼna net, deb quruq choʻntakni aytadigan boʻldilar.

Qozoq toʻgʻri va sodda xalq emasmi, sartchalik yo oʻzbekchalik savdoga usta boʻlmagan. Buxoroda zarb qilingan turli-tuman tangalarning oʻlchovini farqlamay, savdoni joʻngina ruscha pul hisobida qilgan. Ruslarning grosh degani uch pul, altiʼn degani toʻqqiz pul boʻlgan. Shu sababdan oddiy tushunarli narsani qozoqning toʻqqiz puliday, deyiladi. Ajabki, bunday pul birliklarining yoʻq boʻlib ketganiga yuz yildan oshsa ham matalga aylangan ibora hali tirik. Hikmatli Soʻzning umrboqiyligiga qoyil boʻlmay iloj yoʻq.

Pul haqidagi soʻzni Hazrat Navoiy satrlari bilan tugatgim keladi. Ulugʻ ustoz bu soʻzning har ikki maʼnosini istifoda etganlar:

Kirpik ermaskim, Navoiy oʻtgay ul chobuk debon,

Koʻz qaro suyigʻa bogʻlaydur qamishlar birla pul.

Yaʼni koʻz yoshim bamisoli oqib kelgan sel, toshqin qora suv. Sevgilim bu soyda gʻarq boʻlmasin deya kipriklarimni qamish qilib koʻprik soldim. – Goʻzal tashbeh, beqiyos mubolagʻa!

“Sabʼai sayyor”da noʻnoq kotiblar ustida soʻz borarkan, ular uchun kitobat sanʼatidan koʻra moddiy manfaat yuqori turishi shunday tasvirlangan:

Qora pul uzra mojaro qilsa,

Yuzidek safhani qaro qilsa…

Qora pul bu oʻrinda arzimas chaqa maʼnosida kelgan. Qora chaqa uchun qogʻozni qora qiluvchi xattot qogʻozni emas, oʻz yuzini qora qiladi. Boshqa bir baytda aytiladiki, insonni ikki dunyo baxtu saodatiga olib boruvchi yoʻl – siroti mustaqim, haqiqat koʻprigi orqali oʻtguvchi shariat yoʻlidir. Bu puldan, yaʼni koʻprikdan oʻtmay jannatga kirolmassan.

Siroti mustaqim oʻldi shariat

Ki, jannat topmogʻung oʻtmay bu puldin.

Hazratning ushbu bayti ila qoyil soʻzi haqidagi soʻzga nuqta qoʻydik.

Qilib turklarcha yagʻmoni

Sharqning buyuk shoiri Hofiz Sheroziyning dunyoga dovrugʻi ketgan nodir gʻazalini bilasiz, yod olgansiz, sevib takrorlaysiz. Gʻazal shunday bayt bilan boshlanadi:

Agar on turki sheroziy ba dast orad dili moro,

Ba xoli hinduyash baxsham Samarqandu Buxororo.

Shoir Xurshid maromiga yetkazib uni oʻzbek tiliga tarjima qilgan:

Agar koʻnglimni shod etsa oʻshal Sheroz jononi,

Qaro xoliga baxsh etgum Samarqandu Buxoroni.

Rus tilida bu bayt shunday jaranglagan:

O, yesli ta shirazskaya turchanka

Zaxochet serdsem moim obladat,

Ya ne poskuplyus za rodinku na shʼechke

Yey Samarkand i Buxaru otdat.

Bu goʻzal baytda Turki sheroziy, yoki Sheroz jononi va yo Shirazskaya turchanka deya kim tasvir etilgan? Bunda ne majoz borki, qariyb yetti yuz yil oʻtsa ham unutilmaydi, bizni hayratga soladi. Nega Rum goʻzali emas, Chin parisi emas, aynan turk jononi uchun shoir dunyoning eng chiroyli ikki shahrini bagʻishladi? Bunda ne hikmat bor? Turkning boshqalardan ayricha belgisi nima?

Bu savolga javob izlab “Devonu lugʻatit turk”ni varaqlaymiz:

TURK – Tangri yarlaqagur Nuh oʻgʻlining oti. Bu ot Nuh oʻgʻli Turk avlodlariga Tangri bergan nomdir.

Ulugʻ Tangri aytadi: “Mening bir toifa askarim bor. Ularni Turk deb atadim. Ularni kunchiqarga oʻrinlashtirdim. Biror xalqdan gʻazablansam, turklarni ularga qarshi yoʻllayman.”

Bu narsa ularning (turklarning) boshqalarga nisbatan fazilatli ekanini koʻrsatadi. Hatto Tangri ularga oʻzi ot qoʻygan, ism bergan. Ularni eng baland yerlarga, xushhavo joylarga oʻrnatgan va oʻzining botirlaridan sanagan. Turklarda koʻrkamlik, yoqimlilik, odoblilik, soʻzining ustidan chiqishlik, dadillik, kamtarlik kabi maqtashga sazovor xulqlar sonu sanoqsiz…

Ushbu iqtibos “Devon…”ning oʻzbekcha tarjimasidan aynan koʻchirildi. Eʼtibor bering, turklarning fazilatlari sanalganda birinchi navbatda koʻrkamlik aytilgan. Darhaqiqat, tarixga oid risolalarda turklarning adil qomatli, xush suvratli insonlar ekani yoziladi. Ayniqsa sheʼriyatda turk soʻzi goʻzallik timsoliga aylangan. Hofiz baytida ham turki sheroziy Sheroz goʻzali maʼnosida kelgan. Shoir Xurshid bayt mohiyatini chuqur anglab, Sheroz jononi, deya asliyatga mos soʻzni topa bilgan.

Turk atamasining yana bir mazmuni bor. Barcha eski lugʻatlarda bu – xalq nomi ekani bilan bir qatorda jangarilik, jangovarlik, askarlik maʼnolari ham aytilgan. Turk yonida turktoz, turki toroj, turki yagʻmo, turki falak, turki xito, turkizarb, turki hijoz, turkona ayogʻ, turkona soz, turkigoʻy singari soʻzlar keladi va ularning har birida xalq tarixi, xos belgilari yashirindir.

Siz turktozning otliq askar ekanini, turki toroj, turki yagʻmoning jangu jadal maʼnosini bilasiz. Turki falak – Mirrix sayyorasi, Mars demakdir. Qadimgi yunonlar jang, qirgʻin tangrisini Mars deganlar va Mirrix sayyorasining qizil rangida qon belgisini koʻrib, uni ham Mars ataganlar. Sharqda turkning jangovarligi shu darajada mashhur boʻlibdiki, Mirrixni ham turki falak deya atabdilar. Bu xalqning koʻrkam chehrasi, yuzidagi nur tillarda doston boʻlibdiki, quyoshni turki xito, yaʼni Xitoydan, sharqdan koʻtarilgan turk debdilar. Turkning husni, bahodirligi, shaharlar ustiga ot solib kelishi sheʼriy majozga aylanibdi. Shoirlar maʼshuqaning goʻzalligini ham, yurakni zabt etishini ham, oshiq joniga ofatligini ham, yordan yetgan hijron iztiroblarini ham turki yagʻmo soʻzi bilan ifodalaydigan boʻldilar.

Hofizning oʻsha mashhur gʻazalida shunday bayt bor:

Figʻon k-on loʻliyoni shoʻxi shirinkori shahroshub

Chunon burdand sabr az dil-ki, turkon xoni yagʻmoro.

Bu bayt maʼnosini tarjimon shoir soddagina qilib oʻzbekchaga shunday oʻgirgan:

Shu aldoqchi, qiziqchi, fitnagar shoʻxlar qoʻlidan dod,

Koʻnguldan eltdilar sabrim, qilib turklarcha yagʻmoni.

Aldoqchi, qiziqchi, degan soʻzlar sizga juda joʻn, mumtoz sheʼriyat uslubidan yiroq tuyulishi mumkin. Balki, baytdagi forsiy soʻzlarning hammasi oʻzbek mumtoz adabiyotda bor-ku, nega Hofiz soʻzlari tarjimada aynan qoldirilmagan, dersiz. Gap shundaki, xalqimiz eski oʻzbek tilini unutib qoʻygan, buyuk shoir ishora qilgan timsollarni anglashdan yiroq edi. Hozir ham shunday. Loʻliyon, shirinkor, shahroshub soʻzlarini zamonaviy lugʻatlardan topolmaysiz. Shu bois shoir Xurshid baytni joʻngina, bizga tushunarli qilib oʻgirgan.

Faqat turklar emas, boshqa bir necha xalqlar ham oʻzlarining xos belgilari bilan timsolga aylanganlar. Oʻzbekning toʻgʻrilik va soddaligi, loʻlining shoʻxlik va aldoqchiligi, hinduning nozu karashmasi, qorachalik belgilari tashbehlarga singib ketgan. Hofizning ushbu gʻazalida hindu ham, – ba xoli hinduyash baxsham – turk ham, – turki yagʻmo, turki sheroziy, loʻli ham, – loʻliyoni shoʻx – bor. Ularning har biri katta mehr bilan tilga olingan. Dunyo bilgan, tanigan xalqlar, shuhrat topgan joy nomlarining tizilib kelgani – Samarqandu Buxoro, Ruknobodu Musallo – dilbar samimiyat, yuksak mahorat bilan omuxta boʻlib, gʻazalning jahonshumul dovrugʻini taʼminlagan.

Erkin VOHIDOV,

Oʻzbekiston Qahramoni, Xalq shoiri

“Soʻz – zabarjad, soʻz – gavhar, oltin” asaridan.