Toshkent aholisi

Post Views:
1 004

Hozirgi Toshkent hududi va Toshkent vohasida yashagan eng qadimiy aholi haqida ma’lumot juda kam. Bu yerda yashagan ibtidoiy odamlarning qadimiy manzilgohlari yuqori paleolit davri (40–12-ming yillik)ga to‘g‘ri keladi. Jez davri (mil.av. 2-ming yillik)da bu hududda chorvador qabilalar, mil.av. 1-ming yillik o‘rtalarida qisman dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalar yashagan.

Toshkent aholisi haqida biror aniq ma’lumot saqlanmagan. Shahar aholisining soni haqidagi birmuncha aniq ma’lumotlar 18-asr oxiriga taalluqli (Toshkentda 40 mingdan ko‘proq kishi yashagan).

19-asr 50-yillarida Toshkentdagi 11 ming xonadonda 50 ming kishi yashagan. Chor Rossiyasi Toshkentni bosib olganidan keyin (1865) shahar aholisi sonini aniqlashga urinib ko‘rildi. Shahar Beshyog‘och, Ko‘kcha, Sebzor, Shayxontohur singari to‘rt daha va Yangi shahardan iborat bo‘lib, 1869 yil bu yerda 73,8 ming kishi, 1884 yil 90,1 ming kishi istiqomat qilgan. Ko‘kcha va Shayxontohur dahalari seraholi hisoblansa-da, aholi soni Yangi shaharda tez sur’atlar bilan ko‘paygan. 1869–1902 yillar mobaynida T. aholisi 2 baravar ko‘paygani holda, Yangi shahar aholisi 16 baravar, Sebzor aholisi 2,2, Beshyog‘och aholisi 2,1 baravar o‘sgan. 1868 yil aholini ro‘yxatga olish bo‘limi tashkil etildi. Ana shu bo‘lim ma’lumotiga ko‘ra, 1888 yil oxirida shaharda 130 ming kishi yashagan. Ma’lumotda aholining tarkibi va shaharda qay tarzda joylashganligi haqida ham ayrim ko‘rsatkichlar berilgan edi. Aholining ijtimoiy strukturasini podsho hukumati ma’murlari, mahalliy amaldorlar, harbiy xizmatchilar, zodagonlar, savdogarlar, ruhoniylar, shaharga xizmat ko‘rsatadigan aholi, dehqonlar, hunarmandlar, oz sonli ziyolilar, shuningdek, hunarmand va kosiblar hamda qishloq aholisidan shakllangan ishchilar sinfi tashkil etar edi. 1897 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati yakuniga ko‘ra, shahar aholisining ijtimoiy-siyosiy tarkibi quyidagicha bo‘lgan: sanoat xodimlari va hunarmand kosiblar – 29,5%, savdogarlar – 17,8%, harbiy xizmatchilar – 15,8%, transport va aloqa xodimlari – 3,0%, uy-joy xo‘jaligi xodimlari – 2,3%, pensionerlar (chor hukumati sobiq ma’murlari) – 2,0%, fan, san’at, sog‘liqni saqlash va xalq maorifi xodimlari – 1,2% va h.k.

1897 yilgi aholi ro‘yxati ma’lumotlariga ko‘ra, shaharda 156,4 ming kishi istiqomat qilgan, undan 88,4 mingi erkaklar va 68,0 mingi ayollar edi. Bu davrda Toshkent aholisining o‘sishi migratsiya hisobiga bo‘lgan. Chunki o‘sha davr – O‘rta Osiyo hududi chor Rossiyasi tomonidan faol o‘zlashtirilayotgan yillarga to‘g‘ri keladi. O‘sha davrda Toshkentning yangi shahar qismi qurila boshlagan va bu yerga rusiyzabon aholi ko‘chirib keltirilgan. Bir vaqtning o‘zida shahar atrofida halqa ko‘rinishida 16 ta (Chernyayevka, Troitskoye, Kaufmanskoye, Soldatskoye va b.) rus qishloqlari barpo etilgan. Eski shahar esa Beshyog‘och, Ko‘kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalaridan iborat bo‘lgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 1897 yilda Toshkentda chetdan kelganlar soni 26,2 ming kishini yoki shahar aholisining 17% ini tashkil etgan.

Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida muayyan davrda ro‘y bergan hodisalarga mos holda aholi sonining o‘sish sur’atlari o‘zgarib turgan. Jumladan, 20-asrning 20–40-yillari orasida jadal o‘sish kuzatilib, aholining o‘rtacha yillik o‘sishi 5% ga yaqin bo‘lgan. Mamlakat poytaxtining Samarqanddan Toshkentga ko‘chirilishi ham shu davr-ga to‘g‘ri keladi. Aynan shu davrda shahar aholisi soni 500 ming kishilik chegaradan o‘tdi.

Toshkent aholisining 100 yillik dinamikasi tahlili aholining ikki barobar ko‘payishi uchun birinchi marta 27 yil, ikkinchi marta ham 27 yil kerak bo‘lganini ko‘rsatadi, xususan, 1960 yilda Toshkent aholisi 1 mln.ga yetdi, yana shuncha yildan keyin 2 mln.ni tashkil etdi.

1940–50-yillarda aholining o‘sish sur’atlari pasaydi. Bunday past ko‘rsatkichlar 2-jahon urushi bilan bog‘liq. Bu yillarda ko‘payish front oldi hududlaridan evakuatsiya qilingan aholi hisobiga bo‘ldi. 1944 yildan reevakuatsiya jarayoni boshlandi va buning natijasida aholi kamaydi. Urushdan so‘ng demografik tiklanish davri boshlandi, bu 1960 yilda o‘z cho‘qqisiga yetdi. 1955–60 yillarda o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 6,4% ni tashkil etdi, bu esa shahar tarixidagi eng yuqori ko‘rsatkich edi.

1966 yilda Toshkent shahrida ro‘y bergan zilzila shaharga yangi talafot keltirdi. Toshkentni qayta tiklash uchun Sobiq Sovet Ittifoqi respublika va shaharlaridan bir necha yuz ming quruvchi qatnashdi. Shahar qiyofasi o‘zgardi. 1960–70 yillar davomida poytaxt maydoni 2,5 marta kengaydi, aholining mutlaq ko‘payishi esa 1384,5 ming kishini tashkil etdi yoki o‘rtacha yillik o‘sish 3,3%ga teng bo‘ldi.

1970 yildan boshlab o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati pasaydi. 1970 yilda 3,25% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1975 yilda 2,9, 1980 yilda 2,45 va 1990 yilda 1,35% ga teng bo‘ldi.
20-asrning 90-yillari oxiridan Toshkent aholisi sekin o‘smoqda, hatto ayrim yillarda uning soni qisqarganligi kuzatiladi. 1989 yilda shahar aholisining soni 2102,1 ming kishi bo‘lsa, 1991 yilda aholining mutlaq ko‘payishi 55 ming kishini tashkil etdi.

Aholining yosh-jinsiy tarkibi muhim demografik ko‘rsatkichlardan biridir. Yosh-jinsiy tarkib shakllanishiga tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar, hudud aholisining migratsion aloqalari, ayollarning ijtimoiy mavqyei, bolalar va onalar o‘limi kabi omillar ta’sir qiladi.

1897 yilgi aholi ro‘yxati natijalari aholi tarkibida ayollar 45,9%, erkaklar salmog‘i esa 54,1% ekanini ko‘rsatdi. 1959 yilga kelib ayollar salmog‘i 54% gacha ko‘tarildi. Bunga, albatta, 2-jahon urushining ta’siri sabab bo‘ldi. Aholining demografik tiklanishi natijasida ayollar bilan erkaklar salmog‘i tenglashmoqda.

1940 yil ma’lumoti bo‘yicha ayollar soni erkaklar soniga nisbatan 68 mingdan ortiq bo‘lgani holda, bu raqam 2006 yilga kelib 37 mingni tashkil etdi.

O‘zbekiston Respublikasi va Toshkent aholisi yosh-jinsiy tarkibining qiyosiy tahlili poytaxtda tug‘ilish ko‘rsatkichlari mamlakat o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan ancha past, aksincha, o‘lim yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Xususan bolalar va o‘smirlar (0–16 yoshdagilar) jami respublika aholisining 37,4% ini tashkil etgani holda, Toshkent bo‘yicha bu ko‘rsatkich 27,4% ga teng. Keksa yoshlilar (55 yoshdan yuqori ayollar va 60 yoshdan yuqori erkaklar) salmog‘i esa respublika va shahar bo‘yicha mos ravishda 7,0 va 11,7% ni tashkil etadi.

Eng ko‘p sonli yosh guruhlari respublika bo‘yicha 10–19 yoshlilarga (jami aholining 24,3%), Toshkent bo‘yicha esa 15–24 yoshlilarga (34,3%) to‘g‘ri keladi.

Shahar aholisining milliy tarkibi jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga mos holda o‘zgarib turgan. 19-asr oxiri – 20-asr boshida shahar aholisining milliy tarkibida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. O‘rta Osiyoning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va imperiya fuqarolarining Turkistonga ko‘chirib keltirilishi Toshkent aholisi milliy tarkibining xilma-xil bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatgan asosiy omildir. 1868–1910 yillarda shaharda umumiy aholi soni 3,2 marta oshgan bo‘lsa, o‘zbeklar 2,4 marta, tatarlar 3, yahudiylar 15,3, ruslar 22,6 marta ko‘paygan.

Keyingi yillarda aholi tarkibida mahalliy millat vakillari, birinchi navbatda, o‘zbeklarning salmog‘i qisqarib borgan. Agar 1920 yilda bu ko‘rsatkich 65,6% ni tashkil etgan bo‘lsa, 1959 yilga kelib, 34,8% ga tushib qolgan. Aksincha, o‘sha davrda ruslarning ulushi 23,6% dan 42,5% gacha o‘sgan. 1920–59 yillarda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari natijalari 2-jahon urushi tufayli ro‘y bergan demografik jarayonlarni o‘zida aks ettiradi. Bu davr orasida urush bo‘layotgan hududlardan kishilarning ko‘plab evakuatsiya qilinishi aholi tarkibida ruslar salmog‘ining ortishiga olib keldi.

20-asrning 2-yarmida poytaxt aholisi orasida o‘zbeklar salmog‘i yana ortib, aksincha, ruslar ulushi kamaya boshladi. 1970–79 yillardagi ro‘yxat natijalari shundan dalolat beradi. O‘zbekistonda yashovchi ruslar sonining o‘sish dinamikasiga nazar tashlasak, eng yuqori o‘sish sur’atlari 1959–70 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘rtacha yillik o‘sish salkam 3,5% ni tashkil etgan. Buning sababi 1966 yilgi Toshkent zilzilasidan so‘ng shaharning qayta qurilishi, yangi sanoat markazlari tashkil topishi munosabati bilan ko‘plab rus va b. Yevropa millatlariga mansub kishilar ko‘chib kelganligi bilan bog‘liq.

20-asrning oxiriga kelib aholining milliy tarkibi bilan bog‘liq o‘zgarishlar yanada kuchaydi. Xususan, slavyan xalqlariga mansub aholi migratsiya hisobiga har yili 2,5–3% ga kamayib bormoqda, shuningdek, mazkur millatlarda o‘lim ko‘rsatkichlari tug‘ilishga nisbatan bir necha marta yuqori. Jumladan, 2005 yilda Toshkentda istiqomat qiluvchi ruslar orasida tug‘ilish ko‘rsatkichi 3256 tani tashkil etgan bo‘lsa, o‘lim 6372 ga teng, ukrainlarda bu ko‘rsatkich mos ravishda 195 va 518 tani tashkil etdi, ya’ni o‘lim tug‘ilishga nisbatan 2,6 marta yuqori.

O‘zbekiston Respublikasining boshqa mintaqalariga nisbatan Toshkent aholisining milliy tarkibi xilma-xil. Jami aholi tarkibida o‘zbeklarning ulushi O‘zbekiston bo‘yicha 80% bo‘lgani holda, Toshkentda bu ko‘rsatkich 61,1% ga teng, xolos.

Toshkent tarkibidagi ma’muriy-hududiy birliklar aholisining umumiy soni, tabiiy o‘sishi, milliy tarkibi, migratsiyasi bo‘yicha o‘zaro farq qiladi. Jumladan, yuqori o‘sish sur’atlari tarkibida mahalliy millat vakillari ko‘pchilikni tashkil etuvchi Olmazor (sobiq Sobir Rahimov) (1,54%), Shayxontohur (1,48%) tumanlarida kuzatiladi, quyi ko‘rsatkichlar esa mahalliy millat vakillari kamchilikni tashkil qiluvchi Yashnobod (Hamza) (0,6%) va Yakkasaroy (0,5%) tumanlariga taalluqli.

Toshkent umumiy aholisi soniga ko‘ra dunyodagi yetakchi shaharlar qatoriga kiradi. Shuningdek, Toshkent aholisi kelgusida tez sur’atlar bilan o‘sishi kutilmoqda. Mutaxassislarning taxminiga ko‘ra, Toshkent aholisining umumiy soni yaqin yillarda 2,5 million kishiga yetadi.

«Toshkent» ensiklopediyasi. 2009 yil