XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Toshkent. Sanoatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi (3-qism)

Post Views:
82

Fabrika-zavod sanoati bilan bir qatorda «yangi» shahar hayotida turli ustaxonalar: etikdo‘zlik, chilangarlik, duradgorlik, g‘isht teruvchilik va h.k. ham faoliyat ko‘rsatgan. 1886 yilgi ma’lumotlar bo‘yicha ustaxona va korxonalarning umumiy mahsuloti 186086 rublni tashkil etgan. Ularda 677 ishchi band bo‘lgan. Miqdor bo‘yicha birinchi o‘rinda izvoshchilar turgan (164). Ulardan keyin chilangarlar (141), novvoylar (43), tikuvchilar (36), bulkachilar (20), aravakashlar (20) turgan. Eng ko‘p ishlaganlar misgarlar (1680 rubl) bo‘lgan, ikkinchi o‘rinda chilangarlar (33 744 rubl) turgan, uchichi o‘rinni etikdo‘zlar (4 000 rubl) egallagan. Sanoatchilar va ustalar quyidagi: paxta ishlovi, jun ishlovi, ipak ishlovi, kanop, kanoptola ishlovi, aralash mahsulot tayyorlash, qog‘oz va matbaa mahsulotlari, yog‘och, ma’dan ishlovi, hunarmandchilik anjomlari va qurollari ishlab chiqarish, oziq-ovqat mahsulotlari, jonivorlar mahsulotlari ishlab chiqarish va h.k. ishlarni bajarganlar.

Shaharning “eski” qismida ham oz bo‘lsada fabrika-zavod sanoati, turli ustaxonalar va korxonalar rivojlana boshladi. 1896 yilda shu masala yuzasidan bir muallif: “Nihoyat Toshkentda fabrika-zavod sanoati paydo bo‘ldi, uning paydo bo‘lishi mahalliy aholi o‘rtasida ham qiziqish uyg‘otdi, shahar fabrika va zavodlarida endi o‘nlab sart (o‘zbek) nomlarini ko‘ramiz. Mahalliy aholi ichida nafaqat savdo yoki eksport sanoati, balki ishlab chiqarish sanoati sohasida ham kapitalistik korxonalarga tayyor shaxslar paydo bo‘ldi” – deb yozgandi.

Tub aholi ichidan chiqqan korchalonlar orasida S. Sheraliboyev, Yu. Davidov, I. Hakimbekov, Yu. To‘ychiboyev, B. Dadajonov va h.k.larni ko‘rishimiz mumkin. Ular paxta tozalash, g‘isht va boshqa zavodlarga asos solganlar. Keyinchalik toshkentlik zavodchilar Orifxo‘jayev, Shosolixov, Abdurashidov, Isxoqovlar millionlab rubllarni aylantirganlar. Ularning Peterburgda, Gelsingforseda va boshqa joylarda firmalari bor edi.

Shahar “yangi” qismining bevosita ta’siri ostida mahalliy hunarmandlarning ishlab chiqarish qurollari, mehnat malakalari takomillashdi. Mualliflardan biri yozishicha, 1890 yildagi va undan oldingi 1886 yildagi ko‘rgazmalar tomoshabinlarni ular korxonalarining ko‘plab mahsulotlari bilan va ularda yaxshi taassurot qoldirgan. Turkistonliklar mahalliy korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni katta qiziqish bilan tomosha qilganlar, bularni ular ilgari yo uzoq kutib, katta pul evaziga yozib olar, yo yanada kattaroq pulga savdogarlardan sotib olar edilar. Yanada uddaburonroq, qiziquvchanroq tuzemchilar (o‘zbeklar) ruslar turmushida iste’mol qilinadigan narsalarni ishlab chiqara boshlaganlar va ishlangan mahsulotlarini ingliz va ayollar egari, 1881 yil namunasidagi zobitlar shamshiri, o‘yinchoqlarni ko‘rgazmaga taqdim etganlar.

Tub xalq hunarmandchiligining duradgorlik, chilangarlik, tikuvchilik kabi boshqa turlarida ham jiddiy siljishlar kuzatilgan. N.A. Mayev guvohlik berishicha, “sartlar (o‘zbeklar)ning ustachilikni o‘rganishga qobiliyatlari hayrotomuz darajada zo‘r bo‘lgan: 1886 yildagi ko‘rgazmada bir sart Toshkent rus etikdo‘zlari mahsulotidan sira qolishmaydigan rus etigini namoyish etdi. Boshqa bir sart o‘zi yasagan ko‘zgusini qo‘ydi”.

O‘zbek hunarmandlari haqida N.A. Mayev “o‘zbeklar oliy darajada mehnatkash, miyali va uddaburon xalq” – deb yozgan edi.

Turkiston o‘lkasi, jumladan Toshkent shahridagi sanoat korxonalari, ustaxonalari va boshqa yuzaga kelishi va rivojlanishi asosan rus kapitalistlari nomi bilan bog‘liq edi.

1886 yilda “Sirdaryo viloyati sharxi”da ta’kidlangandiki, “viloyatdagi zavod va fabrika sanoati kelib chiqishi va rivojlanishi o‘zlari qo‘lida bo‘lgan rus aholisining roli katta bo‘lgan. Hisobot yilida uning aylanmasi 1 451 230 rublga yetgan, uning markazi Toshkent, bu yerda eng katta zavod va fabrikalar joylashgan, ularning yillik aylanmalari (1886 y.) 896 960 rublga teng bo‘lgan, bu butun viloyat fabrika-zavod sanoatining 62%ini tashkil etadi. Buning sababi shundaki, Toshkentda bosh fuqaro va harbiy boshqarma organlari joylashgan, rus ziyolilari va rus kapitalistlari kuchi to‘plangan. Toshkentning o‘zi boy vohada joylashgan, uning tabiiy boyliklari bilag‘on va g‘ayratli odamlar foydalanishi uchun keng maydon bo‘lib hisoblangan. Serodam markaz sifatida Toshkent ishbilarmon fabrikasi uchun ishchilarni osongina topish imkonini tug‘dirgan, viloyatning boshqa joylarida esa ishchi yollash ancha-muncha qiyinchilik tug‘dirgan.”

Darhaqiqat, Toshkent shahrida sanoatni rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mujassam bo‘lib, bu rus ishbilarmonlarining diqqatini o‘ziga tortmay qolmagan edi, albatta.

Vaqt o‘tishi bilan bu yerda talay mablag‘i va ko‘plab sanoat korxonalari bo‘lgan kapitalistlarning butun bir davrasi yuzaga keldi. “Savdo uylari” va turli shirkatlar paydo bo‘la boshladi. Masalan, 1884 yilda savdogar I. Pervushinga yillik mahsuldorligi 102 684 rubllik 5 zavod va korxona (spirt, vino zavodlari, tamaki va papiros fabrikasi, sun’iy va ma’danli suv tayyorlaydigan korxona) qarar edi. 1886 yilda u aroq zavodiga ega bo‘ldi. Keyinchalik I.A. Pervushinning zavod va mablag‘lari yanada ko‘paydi. 90-yillar hujjatlarida “Pervushinlar savdo uyi” eslatiladi, 1896 yilda unga tamaki va papiros fabrikalari, spirt, spirt olish, vino zavodlari qarar edi, umumiy daromadi 231 900 rublni tashkil etardi.

1866 yilda Kazalinskda firma ochgan ishbilarmon I.I. Ivanov Qozog‘iston cho‘llarida savdo ishlarini qizg‘in olib borar ekan, 1874 yilda firmaning bosh idorasini Toshkentga ko‘chiradi. Bu yerda shu firma spirt, aroq, pivo va vino zavodlarini quradi. Bunday zavodlardan unga qarashlilari Kazalinsk, Perovsk, Verniy, Prjevalsk, Avliyoota, Namanganda bor edi. Toshkent va Samarqanddagi firmaning o‘z uzumzorlari mavjud edi. Bundan tashqari Toshkent va Qo‘qonda rus va xorijiy mollari bo‘lgan vino-baqqollik do‘konlari ochgandi. Firmaning ombor va savdo nuqtalari o‘lka va Yettisuv viloyatining barcha shaharlarida ishlab turardi. Firma xodimlari orasida mahalliy aholining 1000 dan ortiq vakili ishlagan. Firma faoliyati sanoat va savdo sohasi bilan cheklanib qolmagandi. 70-yillarda u Turkiston general-gubernatorligi qo‘shinlarini oziq-ovqat bilan ta’minlashni o‘z zimmasiga olgan. 1892 yildan firma Toshkentdan Orenburgga undan Terakli stansiyasigacha, Toshkentdan Verniyga undan Avliyootagacha pochta yo‘lini ta’minlash bilan shug‘ullana boshladi, bu g‘oyat qiyin ish edi. Firma ixtiyorida hammasi bo‘lib 111 pochta stansiyasi bo‘lib, xarajati 800 ming rublni tashkil etgan. Traktda rus ma’muriyatidan 200 ishchi va tub aholi va ruslardan 2 ming kishi ishlagan.

Savdogar A. Ye.Gromovga spirt, aroq va pivo zavodlari qarardi.

1899 yilda “Kamenskiy savdo uyi” mahsulotining hajmi faqat tegirmon va arqon zavodidan 173 547 rublni tashkil etardi. Bundan tashqari uning paxta tozalash, sovun, spirt, vino va moy zavodlari ham faoliyat ko‘rsatgan.

Toshkentga 1868 yilda kelgan yana bir ishbilarmon D.N. Zaxo oz vaqt ichida manufaktura attorlik do‘konlari xo‘jayini bo‘lib qoladi. U toshkentlik millionerlardan biriga aylanadi va o‘ziga katta uy qurdiradi (hozirgi Tekstil korxonasi Madaniyat saroyi).

Tub aholi vakili Yusuf Davidov spirtli ichimliklar ishlab chiqarish, paxta savdosi, sudxo‘rlik bilan shug‘ullangan. Uning paxta tozalash zavodi ham bo‘lgan. Birgina paxta savdosidagi oboroti 5-6 mln. rublni tashkil etgan.

Toshkent va boshqa shaharlarda “Aka-uka Shlosberg shirkati”, “Aka-uka Kraft shirkati”, “Yu. Davidov savdo uyi”, “Katta Yaroslav Manufakturasi”, “B. Alekseyev shirkati”, “Moskva savdo-sanoat jamiyati”, “S. Morozov savdo uyi”, “Treugolnik» shirkati, «Tovariщyestvo» shirkati”, “Aka-uka Kamenskiy savdo uyi” kabi savdo sanoat kompaniyalari mavjud edi. Ular paxta sotib olar va ulardan ko‘plari o‘zlarining paxta tozalash zavodlariga ega edi.

Rus kapitalistlari va mutaxassislari faoliyati sanoat inshootlari qurish bilan cheklanib qolmagan. Bir vaqtning o‘zida ular o‘zlarini xomashyo ta’minlash bilan shug‘ullanganlar. Shu maqsadda ular g‘o‘za, uzum va h.k.larning yangi navlarini tatbiq etish bo‘yicha ish olib borganlar.

1889 yil ma’lumotlariga ko‘ra Toshkentda 1 626 120 rublli mahsulot beruvchi 43 fabrika va zavod bo‘lgan. Ular orasida birinchi o‘rinni paxta tozalash zavodlari (1 684 500 rubl), ikkinchi o‘rinni – aroq zavodlari (196 200 r.), uchinchi o‘rinni charm zavodlari (190 500 r.) egallagan.

Oziq-ovqat sanoatida tegirmonlar yetakchi o‘rin tutgan, ular mahsuldorlik hajmi 206 200 rublga borgan. Keyingi o‘rinda aroq sanoati (196 200 rubl) va vino korxonalari (117 500 rubl) turgan.

Ishlab chiqarish hajmi o‘sishi bilan mavjud korxonalarning o‘zida yangi zavodlar paydo bo‘ldi. Masalan, sement, yog‘ochni qayta ishlash, duradgorlik zavodlari, poyafzal fabrikasi, ichki va tashqi kiyimlar fabrikalari va h.k. Oziq-ovqat sanoatining kolbasa, makaron, pishloq va boshqa shu kabi korxonalari barpo etildi.

Jannat Ismoilova

O‘zRFA Tarix instituti
O‘zR FA O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi
Toshkent – “Fan va texnologiya” — 2004

Ushbu qimmatli manbaning elektron variantini taqdim etgani uchun monografiya muallifi J.Ismoilovaga o‘z minnatdorchiligimizni bildiramiz.