Mumtoz adabiyotda uslub muammosining oʻrganilishi

Uslub – gʻoyaviy-estetik xususiyatlar umumlashmasi boʻlib, ijodkorning tasvir usuli demakdir. Uslub – mumtoz adabiyot tadqiqi misolida kam oʻrganilgan nazariy masalalardan biri. Bu balki anʼanaviylikka asoslangan mumtoz Sharq sheʼriyatida syujetlar, obrazlar, ramzlar bir xilligi ijodkorning uslubiy individualligini maʼlum darajada cheklaydi, degan qarashlar tufayli boʻlsa kerak.

Adabiyotshunoslikda uslubga doir berilgan taʼriflarni qisqacharoq qilib aytadigan boʻlsak, metod – ijodkor asarlarida namoyon boʻlgan xususiyatlarning umumiy koʻrinishi boʻlsa, uslub – ijodkor asarlarida koʻringan uning individualligi, oʻziga xosligidir. Boshqacha aytganda, metod – umumiylikka, uslub – xususiylikka tayanadi.

“Uslub, – deb yozadi adabiyotshunos olim Abduqodir Hayitmetov oʻzining “Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan” nomli tadqiqotida, – ijodiy metodning konkret va xilma-xil koʻrinishi boʻlib, davr va hayot xarakteri bilan yaqindan bogʻlanadi, uning xususiyatlarini yozuvchining shaxsiy temperamenti, hayot tajribasi, milliy xususiyatlari, biror adabiy yoʻnalishga xos tamoyili va hokazolar orqali aks ettiradi”.

Abduqodir Hayitmetovning “Navoiyning ijodiy metodi masalalari”, “Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan” kabi tadqiqotlari keyinchalik uni uslubiy koʻrinishlar masalasida kuzatishlar olib borishga undadi. Ana shu ilmiy kuzatishlarning natijasi oʻlaroq, adabiyotshunos olimning mumtoz adabiyot asarlari tahlili misolida ilk bor uslub masalasini tekshirishga bagʻishlangan ilmiy maqolalari yuzaga keldi. “Alisher Navoiyning badiiy poetik uslubi yuzasidan mulohazalar”, “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir”, “Turkiston va Xuroson uslublari”, “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik va xalqchil uslub haqida”, “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik tendensiyasi”, “Sehrli nazm” kabi maqolalar shular jumlasidandir.

Abduqodir Hayitmetov talqinida uslub ikki maʼnoda qoʻllanilgan: birinchisi – individual uslub, ikkinchisi – uslubiy oqim. Olimning “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir” maqolasi 1974 yilda yozilgan. Umumiy mulohazalar tarzida bayon etilgan maqola Navoiy sheʼriyatining oʻrganilishi zarur boʻlgan yana bir qirrasiga eʼtiborni jalb etadi. “Bu masalani nisbatan kechikib oʻrganilayotganligining oʻz sabablari mavjud, – deb yozadi adabiyotshunos olim. – Chunki, adabiyotshunoslik tajribasi shuni koʻrsatadiki, u yoki bu ijodkorning uslubi masalasi odatda ijodining umumiy koʻlami maʼlum boʻlgandan keyingina yaxshiroq oʻrganiladi”.

Abduqodir Hayitmetov mazkur maqolasida uslub masalasining nazariy asoslarini toʻgʻri talqin etgan boʻlsa-da, uning Navoiy poetik uslubiga doir mulohazalari baʼzi eʼtirozlarni tugʻdiradi. Masalan, olim bu xususda shunday deb yozadi: “U (Navoiy nazarda tutilmoqda – Z. Q.) favqulodda bir sheʼriy talantga ega boʻlish bilan birga, nihoyatda, chuqur bilimga, boy hayotiy tajribaga, atrofida yuz bergan voqea-hodisalarni olimlarcha sinchiklab kuzatib, bu haqda faylasuflarcha teran mulohaza yuritish qobiliyatiga ega edi. Uning bu shaxsiy xususiyatlari sheʼrlarida ham, dostonlarida ham, nasriy asarlarida ham har doim oʻz ifodasini topgan. Bularning hammasi jam boʻlib, uning oʻziga xos sheʼriy va nasriy uslublarini belgilab bergan”.

Navoiy uslubiga doir bildirilgan bu umumiy mulohazalarni Navoiy ulugʻlagan va aziz bilgan qaysi bir Sharq shoiriga nisbatan ishlatmaslik mumkin?

Shuningdek, olimning quyidagi: “… Umuman, Navoiy lirikasidagi tasviriy uslubning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, shoirning ishqiy-anʼanaviy misra va baytlari deyarli har qadamda hayotiy mushohada va mulohazalar, hayotiy kartina va lavhalar bilan yoʻgʻrilgan hamda bezatilgan”, – degan mulohazalarini Hofiz, Saʼdiy, Jomiy ijodiga ham nisbat berish mumkin.

Toʻgʻri, realistik adabiyotda masala boshqacharoq hal qilinadi. Chunki, unda mumtoz adabiyot uchun fazilat sanalgan anʼanaviylik realistik asar uchun kamchilik yoki katta qusur sanaladi. Sababi, realistik asardagi uslub – obrazlarning, xarakter-ruhiyatining, muallif va personaj nutqining, syujet va kompozitsiyaning, badiiy tasvir vositalari va boshqa qirralarni originalligi hamda betakrorligidan kelib chiqadi.

Nazarimizda, baʼzi oʻrinlarda, Abduqodir Hayitmetov “uslub” atamasini “bayon uslubi” va “pafos” maʼnosida ishlatgan. “Ulugʻ shoir poetik uslubiga doir” maqolasida yana shunday mulohazalar bildiriladi: “Navoiyning epik uslubi lirik asarlari uslubiga nisbatan ham ancha murakkab. Chunki bunda bir dostonning yozilishi, oʻqilishi, uni yozishdan avtor kuzatgan maqsad boshqasinikiga oʻxshamaydi. “Xamsa”dagi “Hayrat ul-abror” falsafiy-didaktik asar boʻlsa, “Farhod va Shirin” ishqiy-romantik doston…”.

Olim nazarda tutgan “yozilishi”, “oʻqilishi” – asarning bayon usuliga, “uning yozishdan avtor kuzatgan maqsad” esa gʻoyaga aloqador.

Navoiy dostonlari turli xil pafosda yozilgan boʻlsa-da, Navoiyning epik uslubi deganda, turli xilda yozilgan ana shu dostonlar uchun xos boʻlgan xususiylik, yaʼni, shoir individualligi namoyon boʻlishi kerak. Boshqacha aytganda, uslub tekshirilayotganda, bu dostonlarni boshqa ijodkor emas, aynan, Navoiy yaratganligi sezilishi lozim.

Albatta, bu masalalarni bir maqola doirasida hal etishning imkoni yoʻq. Shuning uchun Abduqodir Hayitmetovning oʻzi ham maqolasini “umumiy mulohazalar” deya eʼtirof etadi. Olimning ushbu maqolasi navoiyshunoslik zimmasida turgan yana bir muhim masalani kun tartibiga qoʻyganligi bilan ahamiyatlidir.

Abduqodir Hayitmetovning “Turkiston va Xuroson uslublari” maqolasi uslubiy oqimlarni oʻrganishda qimmatli va teran mulohazalarga boyligi bilan eʼtiborni tortadi. “Nazarimizda, oʻzbek adabiyoti tarixida bir adabiy til doirasida shartli ravishda ikki uslubiy yoʻnalish boʻlgan, – deb yozadi olim. Bulardan biri XII asrda Ahmad Yassaviy asos solgan va koʻproq Movarounnahr doirasida rivojlangan Turkiston uslubi, ikkinchisi esa Navoiy asoslagan va XV asrning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan Xuroson uslubidir”.

Olimning talqinicha, turkistoniy uslubda jonli xalq tiliga yaqin turishga intilish kuchli boʻlsa, xurosoniy uslubda anʼanaviy mavzularga, obrazlarga keng oʻrin berish jihati hamda ularga forsiy til taʼsirining xususi namoyon boʻladi.

Uslublar, uslubiy yoʻnalishlar rang-barangligi va bu masalani adabiyotshunoslik metodologiyasi nuqtai nazaridan ilmiy tekshirish borasida adabiyotshunos Yoqubjon Isʼhoqovning “Navoiy va oʻzbek sheʼriyatida uslublar masalasi” deb nomlangan maqolasi teran kuzatishlarga boyligi bilan eʼtiborni tortadi. Olimning mulohazalariga koʻra, turkiy tildagi poeziya oʻz taraqqiyoti davomida uch asosiy bosqichda yaratilgan. Bular: turkona, klassik va oliy yoki navoiyona bosqichlardir. Bu uslublarning har birining oʻziga xos qator jihatlari boʻlib, keyingi asrlarda har bir uslubning davomchilari boʻlgan.

Adabiyotshunos Dilorom Salohiy “Abduqodir Hayitmetovning adabiy uslublar haqidagi qarashlari” maqolasida olimning adabiy uslublar haqidagi qarashlariga munosabat bildirar ekan, “Abduqodir Hayitmetov masalaga oʻzbek adabiyotidagi xalqchillik tamoyili xususiyatlari nuqtai nazaridan yondashdi”, degan xulosaga keladi.

Yoqubjon Isʼhoqov Navoiy ayrim shoirlar uslubiga nisbatan bergan “turkona” atamasini turkona uslub vakillari sifatida talqin etsa, Abduqodir Hayitmetov oʻsha atamani “Turkiston uslubi” tushunchasi bilan izohlaydi. Abduqodir Hayitmetovning “Oʻzbek adabiyotida xalqchillik tendensiyasi” maqolasida bildirilgan bu izoh, shu mavzuga oid keyin yozilgan “Adabiy merosimiz ufqlari” nomli maqolasida uchramaydi. Bizningcha, Abduqodir Hayitmetov Yoqubjon Isʼhoqovning “turkona” atamasi munosabati bilan bildirilgan mulohazalarini toʻgʻri hisoblagan boʻlsa kerak. Adabiyotshunos Dilorom Salohiy yuqorida keltirilgan maqolasida Abduqodir Hayitmetovning “Turkiston va Xuroson uslublari” maqolasini tahlilga tortmaydi, shuning uchun boʻlsa kerak, “turkona” atamasini qoʻllashda qaysi olim haq yo nohaqligi toʻgʻrisida qatʼiy fikr bildirmaydi.

Abduqodir Hayitmetov “Turkiston uslubi”, “Xuroson uslubi” kabi atamalarni adabiyotshunoslik isteʼmoliga kiritishda Eron olimlarining tajribasiga tayanadi. Muallifning oʻzi “Adabiy merosimiz ufqlari” nomli maqolasida buni shunday izohlaydi: “Eron olimlari fors-tojik adabiyotida Iroq uslubi (“Sabki Iroqiy”), Hind uslubi (“Sabki Hindiy”), Turkiston uslubi (“Sabki Turkistoniy”) kabi uslublar boʻlganini yozadilar”.

Abduqodir Hayitmetovning “Sehrli nazm” maqolasida Lutfiyning poetik uslubi xususida fikr yuritiladi. Garchi bu maqolada bir ijodkor uslubi toʻgʻrisida soʻz borsa-da, biroq, unda birgina Lutfiyning emas, umuman, unga yaqin uslubda ijod qilgan shoirlar sheʼriyatining til xususiyatlariga oid kuzatishlari mavjud. “Lutfiy sheʼriyatda sodda va ravon uslubni tanladi. Bu uslub tom maʼnoda goʻzal va yoqimli uslub boʻlib, Lutfiyga shoir sifatida katta shuhrat keltirdi. Uning soʻz boyligi asos-eʼtibori bilan jonli xalq tili hisobiga boyib bordi. Bu bilan u oʻziga zamondosh shoirlar – Atoyi, Sakkokiy, Gadoiylarga ham kuchli taʼsir koʻrsatgan edi”. Maqolada Lutfiy poetik uslubiga xos belgilar sifatida jumla tuzilishidagi soddalik, tasvirning hayotiyligiga intilish hamda taʼrif-tavsifda hazil-mutoyibaga oʻrin berish kabi individual uslub jihatlari tahlil qilinadi.

Abduqodir Hayitmetovning uslub masalasiga doir kuzatishlarida individual uslubdan koʻra, uslubiy oqimlar masalasi katta oʻrin egallaydi. Adabiyotshunos olim “Navoiyning ijodiy metodi masalasi” nomli maqolasida XV asr adabiyotida realistik yoʻnalishdagi badiiy tasvir uslubi, majoziy, yaʼni, allegorik uslub hamda romantik xarakterdagi tasvir uslublari mavjud boʻlganligini taʼkidlaydi. Navoiy bu uslublarning barchasidan birdek foydalanganligini uqtirgan adabiyotshunos olim ulugʻ shoirning realistik asarlarida avtobiografik xususiyatlar, satirik asarlarida hayotiy, real tasvir, umuman, ijodida esa romantik uslub, yaʼni, metod ustunlik qiladi, degan xulosaga keladi. Koʻrinib turibdiki, “uslub” Abduqodir Hayitmetov talqinida baʼzan “metod” maʼnosida ham ishlatilmoqda.

Metod va uslub bir-biriga bogʻliq ajralmas tushunchalar, ularni bir-biridan ajratib tekshirish unchalik maʼqul natijani bermaydi. Uslub va metod – xususiylikning umumiylashuviga yoki bir narsaning ikki tomoniga oʻxshash qirralar. Shu bois, bunday kuzatuvlarda doimo bahs-munozara boʻlib turishi tabiiy.

Adabiyotshunos olim Abduqodir Hayitmetov birinchilardan boʻlib, mumtoz adabiyotimizdagi ana shu masalaga eʼtibor qaratdi. Bu esa adabiyot tadqiqotchilari zimmasida mumtoz adabiyotda uslublar rang-barangligi masalasini tekshirishdek katta vazifalar turganligini koʻrsatadi.

Zarif QUVONOV,

tadqiqotchi

“Sharq yulduzi”, 2011–2