Abadiyatga aylangan lahza

* * *

“Vaqt juda shafqatsiz. Uning oʻz qonunlari bor. Tarix tarozisiga bir solib koʻring-chi, inson umri bir kiprik qoqqudek lahzaga toʻgʻri kelarmikin? Lekin hikmat shundaki, inson oʻsha bir kiprik qoqqudek lahza – umrni abadiyatga aylantira oladi…” Bu fikrlar egasining nomi ortiqcha izohga muhtoj emas. Jussasi ixcham boʻlishiga qaramay, haybati, salobati kuchli edi uning. Qoshlarini chimirganda, shogirdlari tugul, hamkasblari ham botinib soʻz deyishi mahol boʻlgan bu olimni Toshkentdan Qozongacha, undan olis Ovrupogacha adabiyot bilan shugʻullangan har bir mutaxassis yaxshi bilar edi va bugun ham yakdil eʼtirof etadilar. Asarlari dunyoning uch qitʼasidagi oʻn bir mamlakatda chop etilganiyu bir necha xalqaro akademiyalar aʼzosi boʻlgani ham buning dalilidir.

Ustoz adabiyotshunos Begali Qosimov chin maʼnoda vatanparvar edi – tanparvarlik bilan murosa qilaolmas edi. Haqiqiy millatparvar edi – milliy adabiyot rivojiga borligʻini bagʻishlaganing sababi shunda. Bu fazilatlar unga butun intellektual salohiyatini baxshida etgani – maʼrifatparvar jadidlardan yuqqan boʻlsa, ajab emas. Binobarin, u zohirda ham, botinda ham oʻtgan asr avvalida faoliyat koʻrsatgan maʼrifatparvarlarga oʻxshab ketardi. Oʻzbekiston Qahramoni Ozod Sharafiddinov uni: “Soʻnggi jadid”, deb atagani bejizmas.

* * *

Vatanga muhabbat kindik qoni toʻkilgan joyga muhabbatdan boshlanadi. Qashqadaryo vohasining Denov qishlogʻida voyaga yetgan Begali Qosimov oʻzi tugʻilib, oʻsgan yurt tarixini juda chuqur bilar edi. Bu yerlardan Kasbaviy, Pazdaviy taxallusli oʻnlab, yuzlab olimu ulamolar, shoiru udabolar yetishib chiqqanidan faxrlanardi. Bolalikdagi orzusi ular singari olim boʻlmoq edi. “Bir vaqtlar, Kasbi – bu nima degani ekan, deb qiziqqan edim, – deya xotirlaydi olim. – Mashhur maʼrifatparvar alloma Zaki Validiyning yozishicha, kasbiylar Oʻrta Osiyoda yashagan eng qadimgi xalqlardan birining nomi ekan. Qiziq, nahotki, Oʻrta Osiyoning dunyoga maʼlum boʻlgan ilk qavmlaridan birining nomi shu yer bilan bogʻliq boʻlsa? Shulardan chamalab aytamanki, atrofimizdagi tepalarda sir-sinoat koʻp… Yevropa olimlari ham, Sharq olimlari ham Kasbi oʻz davrida Qarshidan katta boʻlganini aytadilar. Masalan, akademik Bartoldning yozishicha, bu joylar suvning eng quyi oqimida joylashgani uchun ham obod, ovga boy edi. Bobur mirzo oʻzining “Boburnoma” asarida bu atrofda “murgʻaki Qarshi” deb atalgan qushlar koʻpligini aytadi”.

Begali Qosimov kindik qoni tomgan yurt oʻtmishi, bu yerda yashagan el kechmishi haqida chuqur bilimga ega edi. Qismatini shu zamin, uning buguni va ertasi bilan chambarchas bogʻliq deb hisoblagan, eldoshlari quvonchini oʻz quvonchi, ular gʻamini oʻz gʻami deya his etgan vatanparvar ziyoli edi u. Moziyga bu qadar qiziqqani sababini, nazarimda, shuning bilan izohlash mumkin. Ustoz Ozod Sharafiddinovning mana bu eʼtirofi ham fikrimizni tasdiqlaydi: “Suhbatdoshimga yana bir bor qoyil qoldim – men uning bilimdonligini bilar edim, ammo oʻz qishlogʻini, uning tarixini, qadriyatlarini bu qadar eʼzozlashini bilmas edim. Demak, uning yoshlik yillari shunchaki oʻyinqaroqlik bilan oʻtmagan ekan. Begali bolalik kezlaridanoq sinchkov, har narsaga qiziqadigan, har narsani tag-tugi bilan chuqur bilib olishga intiladigan odam boʻlib oʻsgan ekan”.

Otasi – Abulqosim Muhammadmurod oʻgʻli ham eskichadan, ham yangichadan xabardor, madrasa koʻrgan, oʻqimishli kishi boʻlgan. Olimning xotirlashicha, kasb-hunarga layoqati baland boʻlib, chorvachilik, dehqonchilik, hatto duradgorlik bobida ham ushbu kasb-kor egalaridan qolishmagan. Sheʼriyatni, soʻzni, soʻz maʼnosini chaqishni yaxshi koʻrgan. Sheʼr mashq qilgan. 30-yillarning kasri bilan ikki marotaba qamalgan. Olim otasining qamoqda yozgan sheʼrlarini hozirgi imloga koʻchirib, ukalariga tarqatgani haqida yozgan edi. Maʼlum boʻladiki, adabiyotga, soʻz sanʼatiga mehr Begali akaga qondan oʻtgan.

Onasi – Himmatoy aya, ustozning taʼrificha, bitmas-tuganmas xazina boʻlgan. Ertaklaru qoʻshiqlarni yaxshi bilgan. Haddan tashqari koʻngilchan, farzandlariga behad mehribon boʻlgan. “Koʻngillari titragan simobday qalqib turar edi”, deb eslaydi olim.

Begali Qosimov ana shunday oilaviy muhitda voyaga yetgan. Bu muhitdagi tarbiya uning ilmdagi kamolotida bosh omil boʻlganini tasavvur etish mumkin.

* * *

Kursdoshlari, tengdoshlarining eʼtiroficha, Begali aka talabalik yillarida ham vaqtni qadrlagan. Vaqtni behuda yumushlarga sarflamagan, isrof qilmagan.

Oʻzbekiston Qahramoni, xalq shoiri Abdulla Oripov mana bunday xotirlaydi: “Biz birga oʻqidik. Ilm-ijod bobida baholi qudrat xizmat qildik. Kechagiday yodimda: biz u bilan birga olis Qashqadaryodan Toshkentga dorilfununga oʻqishga keldik. Kirish imtihonlarini topshirib talaba boʻldik. Hech esimdan chiqmaydi, Begali bilan ikkalamiz ham jussamiz kichik, nozik qaddi-qomatli oʻspirinlar edik. Universitetning oʻsha mahaldagi rektori, ulugʻ olim, akademik Obid Sodiqov bizlarga: “Bolalarim, tagʻin bir yil oʻzlaringni jismoniy chiniqtirib kelsalaring yaxshi boʻlardi, hali judayam kichkina ekansizlar”, deganlari hamon yodimda. Biz esa: “Yoʻq, domla, biz oʻqigani keldik, oʻqishga qurbimiz, quvvatimiz yetadi”, deb turib olganmiz. Xullas, mana shu tarzda Toshkentday shahri azimda ijara uylarda turib, issiq-sovuq kunlarni birgalikda boshdan kechirib oʻqidik, taʼlim oldik… Begali kursimizdagi eng peshqadam, eng ziyrak, zehni oʻtkir talabalardan edi”.

Barcha fanlardan namunali oʻqigan Begali Qosimov adabiyot tarixiga, ayniqsa, qiziqishi katta ekanini namoyon etadi. Professor Gʻulom Karimovday talabchan ustozning nazariga tushib, talabalik yillariyoq, uning yaqin shogirdiga aylanadi. Millatimiz tarixidagi yorqin harakatchilik boʻlgan jadidchilikni oʻrganish u kezlari benihoya xatarli boʻlgan. Shunga qaramay, ustoz Gʻulom Karimov yosh shogirdini ana shu murakkab mavzuni oʻrganishga yoʻnaltirdi.

Bu harakat oʻsha davr Turkiston ijtimoiy turmushining barcha jabhalarini qamrab olgan edi. Mazkur davrda yuzaga chiqqan na siyosiy, na madaniy biror hodisa yoʻqki, jadidchilikning taʼsir doirasidan chetda qolgan boʻlsin. Tabiiyki, bunday keng miqyos kasb etgan, Vatan va millatning nurli istiqboli uchun kurashni bosh maqsadi qilib olgan harakatni shoʻrolar zamonida oʻz nomi bilan haqqoniy oʻrganish imkonsiz edi. Shu bois, jadidchilikni oʻrganish murakkab va ziddiyatli jarayonni boshdan kechirdi. Oʻsha zamonda, oʻz davrining eng peshqadam hodisasi deb baholangan jadidchilik, oʻtgan asr 20-yillari ikkinchi yarmidan burjua idealogiyasi sifatida qoralandi, bu harakat va uning namoyandalarini avlodlar qalbidan oʻchirishga zoʻr berildi. Biroq millat fidoyi farzandlarini unutmadi. 1956 yili ijtimoiy hayotda ozgina iliqlik paydo boʻlishi bilanoq, zohirda qoralab boʻlsa-da, jadidchilik oʻrganila boshlandi. 1985–1991 yillari bu harakatni xolis va haqqoniy oʻrganish masalasi kun tartibiga qatʼiy qoʻyilgan boʻlsa, millatning mustaqillikka erishishi uni oʻrganishni yangi bosqichga koʻtardi. Bunda butun intellektual salohiyatini, iqtidorini jadidchilik va jadid adabiyotini tadqiq etishga safarbar qilgan fidoyi olim Begali Qosimovning oʻrni alohida.

* * *

Bugun mamlakatimiz va xorijdagi bu soha mutaxassislari yakdil eʼtirof etadilar: jadidchilik va jadid adabiyotini oʻrganish boʻyicha ilmiy maktab Oʻzbekiston Milliy universitetida yaratildi va uning asoschisi Oʻzbekiston Respublikasi fan arbobi, filologiya fanlari doktori, professor Begali Qosimovdir. Ustoz Ozod Sharafiddinov taʼbiri bilan aytganda: “Butun Oʻzbekistondagi milliy uygʻonish davrini, uning adabiyotini oʻrganishni istagan yoshlar Begali atrofida uyusha boshladi, butun bir ilmiy maktab shakllandi”.

Bu ilmiy maktab jadidchilik va jadid adabiyotini oʻrganish boʻyicha oʻziga xos tadqiqot tamoyillariga, anʼanalariga ega. Jadidchilik va jadid adabiyoti ilmiy maktabi oʻzbek adabiyoti tarixini tadqiq etish boʻyicha professor Gʻulom Karimov asos solgan ilmiy maktab negizida shakllandi. Begali Qosimov ustozi Gʻulom Karimov rahbarligida shoʻrolar zamonidagi cheklovlarga qaramay, jadidchilikning yetuk namoyandasi – Mirmuhsin Shermuhamedov hayoti va ijodi boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Oʻsha kezlari, tabiiyki, jadid adabiyotini oʻz nomi bilan, asl holicha oʻrganish imkoni yoʻq edi. Biroq fidoyilik, maqsad yoʻlida qatʼiyat boʻlsa, imkon topilar ekan. Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti “inqilobiy adabiyot” istilohi bilan tadqiq qilina boshladi. Zero, zamon behad murakkab va ziddiyatli edi. Millatning neki fazilati boʻlsa, uning hayotidagi nimaiki yorugʻ narsa boʻlsa, inqilob sharofatiga yoʻyilar edi. Bu istiloh esa, jadid adabiyotini oʻrganishda yangidan-yangi imkoniyatlar eshigini ochdi.

Begali Qosimov ana shu nom ostida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi, “Izlay-izlay topganim” monografiyasini yaratdi. Bu monografiya jadidchilikni oʻrganishda yangi bosqichni boshlab berdi deyilsa, aslo, mubolagʻa boʻlmas. Shoʻrolar zamonida XX asr boshlari oʻzbek adabiyoti atigi toʻrt ijodkordan – Hamza, Ayniy, Zavqiy va Avaz Oʻtardangina iborat qilib qoʻyilgani eʼtiborga olinsa, mazkur monografiyada yuzga yaqin ijodkor nomi tiklangani, ular haqidagi ilmiy haqiqatlar yuzaga chiqqani nechogʻliq ahamiyatli ekani ayon boʻladi.

Milliy istiqlol jadidchilik va jadid adabiyotini, nainki, oʻz nomi bilan oʻrganish imkonini berdi, bu sohada ilmiy maktab yaratilishi uchun ham mustahkam zamin hozirladi. Natijada, professor Begali Qosimov rahbarligidagi bu ilmiy maktab quyidagi muhim natijalarni qoʻlga kiritdi:

Birinchidan, “Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti” istilohi ilmiy muomalaga olib kirildi. Bu davr adabiyoti milliy madaniyatimiz taraqqiyotining oʻziga xos davri ekani hujjatlar asosida dalillandi. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari ijtimoiy va adabiy harakatchiligi har bir bosqichining xos xususiyatlaridan kelib chiqib davrlashtirildi.

Ikkinchidan, 1993 yili professor Begali Qosimov tashabbusi bilan Toshkent Davlat universitetida “Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti” kafedrasi tashkil etildi. Kafedra qisqa muddatda, shu davr adabiyotini tadqiq etish boʻyicha, nainki, mamlakatimizda, hatto xorijda ham eʼtirof etilgan ilmiy markazga aylandi. Xorijdagi koʻplab fan va taʼlim muassasalari bilan, jumladan, Germaniyaning Humboldtlar universiteti bilan yaqindan aloqa oʻrnatildi. Professor Begali Qosimov Humboldtlar universitetida, nemis olimasi Ingeborg Baldauf Milliy universitet oʻzbek filologiyasi fakultetida dars oʻtdilar. Turkiya Arashtirma markazi va Otaturk Kultur markazi bilan hamkorlik samarasi oʻlaroq, olimlarimiz tomonidan Turkiyada nashr etilgan 33 jildlik “Turk dunyosi adabiyoti” qomusida oʻzbek adabiyoti haqida 1000 dan ortiq ilmiy maqolalar chop etildi. Mazkur qomusning tahrir hayʼati aʼzosi va oʻzbek adabiyoti boʻyicha mutasaddisi, professor Begali Qosimov Arashtirma markazining muxbir aʼzosi, Otaturk Kultur markazining faxriy aʼzosi etib saylangan.

Olim rahbarligidagi kafedra, bundan tashqari, AQSH, Fransiya, Yaponiya, Rossiya, Qozogʻistondagi jadid adabiyoti bilan shugʻullanuvchi olimlar va ilmiy markazlar bilan hamkorlikda faoliyat olib bordi. Professorlar Begali Qosimov, Sharif Yusupov, Ulugʻbek Dolimov va boshqa kafedra aʼzolarining ilmiy maqolalari mazkur mamlakatlarning nufuzli nashrlarida chop etildi.

Bu ilmiy maktab vakillarining saʼy-harakati bilan milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyotining Mirmuhsin Shermuhamedov, Abdulla Avloniy, Behbudiy, Fitrat, Choʻlpon, Siddiqiy-Ajziy, Sidqiy-Xondayliqiy, Mustafo Choʻqay oʻgʻli, Karimbek Kamiy, Tavallo, Ibrat, Ajziy, Soʻfizoda, Abdulhamid Majidiy, Hoji Muʼin, Vadud Mahmud kabi yigirmaga yaqin yirik namoyandalari asarlarini tadqiq etish, nashr qilish va ommalashtirish boʻyicha katta ishlar amalga oshirildi. Bu ijodkorlar hayoti va ijodiy merosi boʻyicha nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi.

Begali Qosimov rahbarligidagi jadidshunoslik va jadid adabiyoti ilmiy maktabi vakillari oʻzbek milliy uygʻonish adabiyotining yirik namoyandalari asarlarini ommalashtirish bilangina cheklanmadi. Bu adiblar merosi oʻrta va oliy maktab dasturlariga, darsliklariga kiritildi. Professor Begali Qosimov “Milliy uygʻonish” monografiyasini yaratdi. Olim rahbarligida oliy oʻquv yurtlari uchun “Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti” darsligi, bir qancha oʻquv qoʻllanmalar chop qilindi. “Oʻzbek milliy uygʻonish adabiyoti materiallari” seriyasining nashri yoʻlga qoʻyildi.

Har qanday ilmiy maktab anʼanalari davom etgan taqdirdagina chinakam ilmiy maktab maqomini olishi mumkin. Bu ilmiy maktab adabiyotshunoslik va yondosh sohalarda yangi ilmiy yoʻnalishlarga ham zamin vazifasini oʻtadi. Jadid adabiyotshunosligi (H. Boltaboyev, B. Karimov, I. Gʻaniyev, U. Joʻraqulov), jadid dramasi (Sh. Rizayev, U. Saidov), jadid pedagogikasi (U. Dolimov), jadid matbuoti (B. Doʻstqorayev, H. Saidov), yangicha maʼrifatparvarlik va jadidchilik (N. Jabborov), jadid tarixshunosligi (S. Xolboyev) singari ilmiy yoʻnalishlar shular jumlasidandir.

Jadid adabiyoti boʻyicha chet mamlakatlar uchun ham mutaxassislar tayyorlab berilgani olim asos solgan ilmiy maktabning xalqaro eʼtirofiga yana bir dalildir. 2002 yili turkiyalik tadqiqotchi Fatma Achiq, 2008 yili xitoylik Tursun Qurbon mazkur davr adabiyoti muammolari yuzasidan dissertatsiya himoya qildilar.

Mazkur dalillarning oʻziyoq koʻrsatib turibdiki, jadidchilik va jadid adabiyotini oʻrganish boʻyicha professor Begali Qosimov asos solgan ilmiy maktab anʼanalari munosib davom ettirilmoqda.

* * *

Begali Qosimovning yosh olimlar oʻrnak olishi zarur boʻlgan fazilatlari koʻp edi. Ilmiy halollik uning uchun eʼtiqod darajasiga koʻtarilgandi. Asarlarida, hatto oʻzining rahbarligida yoqlangan diplom ishiga ham havolalar berilgani buning isbotidir. Vaholanki, shogirdlarining ishini oʻzlashtirishdan tap tortmaydigan, bu ham yetmagandek, boshqalarning fikrini ham oʻgʻirlaydigan “olim”lar kammi? Ustoz Begali Qosimov bundan parhez qilardi.

Oʻzining ilmiy qarashlariga zid boʻlgan fikrni, asosli boʻlgan taqdirda ham, qabul qila olish – chinakam ulugʻ olimlargagina xos fazilat. Faqat ilm maydonining sheri shogirdning ana shunday xulosalarini eʼtirof etmogʻi mumkin. Begali Qosimov ana shunday olim edi. Birgina misol. 1999 yili kamina universitet oʻzbek filologiyasi fakultetida domla rahbarlik qilayotgan “Milliy uygʻonish davri oʻzbek adabiyoti” kafedrasi dotsenti sifatida ish boshladim. Fakultet olimlarining anʼanaviy yillik ilmiy konferensiyasi oʻtkaziladigan boʻldi. Kaminaning “Zokirjon Furqat ijodida mustamlaka siyosatiga murosasiz munosabat talqini” mavzuida maʼruza qilishim rejalashtirildi. Rostini aytsam, katta hayajon bilan keldim konferensiyaga. Garchi ancha-muncha yangi maʼlumotlar aniqlagan, ular Furqat ijodi haqidagi mavjud qarashlarni oʻzgartirishi mumkinligini his etsam ham, koʻngilda bir andisha bor edi. Bu fikrlarimni ustoz Begali Qosimov qanday qabul qiladi? Vaholanki, oʻsha kezlari chop etilgan 10-sinflar uchun “Oʻzbek adabiyoti” darsligida domla Furqat chor Rossiyasining ilm-fan va texnika rivojida erishgan yutuqlariga mahliyo boʻlib, uning mustamlaka siyosati mohiyatiga yetmaganini afsus bilan taʼkidlab yozgan edi. Endi esa, bir shogirdi bu fikrlarning ziddini isbotlamoqqa chogʻlansa-ya?!. Buni qabul qilib boʻladimi?

Konferensiyaga kelar ekanman, xayolim ana shunday oʻylar bilan band edi. Nihoyat, maʼruza uchun kaminaga soʻz berildi. Ming istihola bilan fikrlarimni bayon etishga kirishdim. Furqatning “Munojoti musaddas” asaridagi “kuffor bandi ichra sonsiz tugunda qolgan” yurtga achinib, “Bechoralar na qilsun boʻlsa siyosati Rus”, tarzidagi isyon ruhi bilan sugʻorilgan misralari, “Begim” radifli gʻazalida “Keldi zogʻu qoldi bulbullar navosidan, begim” singari iztiroblari, “Boʻldi” radifli muxammasida “Hamani emdi koʻz tutgoni bir sohibqiron boʻldi” deya millatni ozodlikka, hurriyatga olib chiquvchi yoʻlboshchi zarurligi haqidagi orzulari talqini xususida soʻzladim. Soʻzlar ekanman, ustozning “Boʻldi, toʻxtating endi”, deyishini kutaman. Biroq…

Biroq maʼruza nihoyasiga yetgan sari, ustozning yuzi yorishib borayotganini sezdim. Konferensiya soʻnggida muzokarada Begali Qosimov: “Bugungi maʼruzalar ichida menga eng yoqqani Furqat haqidagisi boʻldi. Mumtoz adabiyotimizdan eng yirik besh ijodkorni ajratish zarurati tugʻilsa, shubhasiz, ulardan biri Furqat boʻladi. Uzoq yillardan buyon mutaxassis sifatida meni bir fikr iztirobga solib kelar edi: “Nahotki, shunday ulkan ijodkor mustamlaka siyosatining mohiyatini anglab yetmagan boʻlsa?” Shu bois yaqin-yaqingacha shoir haqida xuddi shunday mulohazalarni yozib keldik. Bugun mendagi ana shu ishtiboh tarqadi. Bu gaplarni sekin aytib boʻlmaydi. Bu fikrlarni bong urib aytish kerak. Toki, shoir haqidagi asl haqiqat yuzaga chiqsin”.

Toʻgʻrisi, hayratda qoldim. Jussasi unchalik katta boʻlmagan Begali Qosimovning salobati mening koʻz oʻngimda beqiyos darajada kattalashgandek tuyuldi. Uning uchun ilmiy haqiqat hamma narsadan ustun ekanini bilib, ustozga boʻlgan hurmatim avvalgidan ham yuz karra oshdi. Odamning hayotida yulduzli onlar koʻp ham boʻlavermaydi. Men uchun oʻsha kun hayotimning ana shunday nodir sahifalaridan boʻlib qoldi.

* * *

2004 yil 25 sentyabr. Sahar soat uchlar edi chamamda. Kechqurun nima sababdandir oʻchib qolgan telefonimiz birdaniga ishlab qoldi – sovuq jiringladi. Uygʻonib ketdim: ustoz Ulugʻbek Dolimovning ovozi… Nima boʻlganini anglayolmay, dovdirab qoldim… Keyin esa mashinasi bor tanishlarimdan biriga telefon qilib, Begali Qosimov vafot etganini, Qoraqamishga borishimiz zarurligini aytdim. Nozik bir joyga oshga borishini aytib, uzr soʻradi. Hayronlar qoldim. Nahotki, Begali Qosimovday olim vafot etsayu bemalol osh yeyish mumkin boʻlsa-ya?!. Boshqa bir doʻstimga telefon qildim, uning mashinasida yoʻlga tushdik. Shu qadar iztirob ichidamanki, dod solib yigʻlagim keladi…

Ustozning jasadini vasiyatiga koʻra, yaqin doʻsti, mashhur shifokor Jumanazar Beknazarovning mashinasida Qashqadaryoga kuzatdik. Zudlik bilan adabiyot va ijod ahliga imkon darajasida xabar bergan boʻldik. Oʻzimiz ham tilshunos Ziyodulla Hamidovning mashinasida yoʻlga tushdik… Begali Qosimov ulgʻaygan hovliga tuproq yoʻl orqali borilar ekan. Tuproq yoʻl boshlangan joydan to ustozning uyiga qadar bir necha chaqirim yoʻlga serob qilib suv sepilgan. Suv yerga singib, chang koʻtarilmas darajaga kelgan. Bu qishloq ahlining oʻzlaridan yetishib chiqqan olimga boʻlgan ehtiromi edi…

Janozaga tumonat odam yigʻildi. Janoza oʻqilishidan avval olimning ibratli hayot yoʻli eslandi. Ayniqsa, Abdulla Oripovning soʻzlari yuraklarni sel qilib yubordi. Bu odatdagi ayriliqlardan emasligi ayon edi.

Kunlarim tiyradur, oqshomlar purgʻam,

Bir-bir ketayotir joʻralarim ham, – degan misralarini tinglaganda, ichimdan kelgan oʻkirikni arang bosdim… Shu tarzda, ustozni chin dunyoga kuzatdik…

* * *

…Begali Qosimovning tabʼi nazmi ham bor edi. Hech qachon shoirlikni daʼvo qilmagan, biror marta ham sheʼrlarini matbuotda chop ettirmagan boʻlsa-da, sheʼriy iqtidori uncha-muncha shoirdan kam emas edi. Balki, bu xususiyat unga otadan oʻtgandir. Har holda, ustozning yozgan sheʼrlari teran maʼnosi, betakror badiiyati bilan ajralib turadi. Mana, umrlarining oxirlarida yozgan sheʼrlarining ayrim bandlari:

Bilaman, har kimga bu on keladir,

Soʻnggi soʻz ayturga imkon keladir,

Vijdon-la yuzma-yuz iymon keladir,

Quvonchlar chekinib, armon keladir,

Komida yashirin alamli nido,

Ul vido onidir, vido, alvido!

Zangor xayollarga toʻlganda dunyo,

Nozli kelinchakday toʻnganda dunyo,

Jannatdan bir timsol boʻlganda dunyo,

Oʻz-oʻziga maftun qolganda dunyo,

Ohista qalbimga kirdi bir nido,

Ul vido onidir, vido, alvido!

Bogʻimda quladi azamat chinor,

Chinorki, men uchun ham nomus, ham or.

Farzandlar tolbargday, koʻzyosh shashqator,

Bundan alamliroq qandayin dard bor,

Bexosdan tilimga koʻchdi bir nido,

Ul nido – vidodir, vido, alvido!

* * *

Inson umri cheksizlikka nisbatan qiyoslanganda, lahzaning ham necha milliarddan biriga tengdir, ehtimol. Lekin, boshqa yaralmishlardan farqi shundaki, u ana shu behad oz muhlatda olamga tatirli ishlarni bajarishga ulgurishi, oʻz nomini abadiyatga muhrlashi mumkin. Begali Qosimov qisqa umri davomida, katta ilmiy meros qoldirdi.

Olimning qabristondagi xoki ustiga oʻrnatilgan moʻjaz lavhada mana bunday soʻzlar bitilgan: “Uning aziz vujudi Vatan tuprogʻiga, muqaddas ruhi esa millat qalbiga koʻchdi”. Begali Qosimovning eng katta orzusi ham shu edi. Garchi, foniy dunyodan baqo olamiga koʻchgan boʻlsa-da, ustozning asarlari, ularda ilgari surilgan gʻoyalar millat qalbida doimo yashab qoladi.

Nurboy JABBOROV

“Sharq yulduzi”, 2012–6