Hozirda dunyoga mashhur yozuvchi Mo Yan 1955 yilda Xitoyning Shandun viloyatida tugʻilgan. Uning “Qip-qizil tentak” (Qizil Gaolyan), “Sandal daraxti oʻlimi”, “Musallas oʻlkasi” singari oʻnlab asarlari jahonning koʻplab tillariga tarjima qilingan.
Yozuvchi 2012 yilda syurrealistik ruhda yozilgan “Musallas oʻlkasi” romani uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.
Quyida mazkur mukofotni topshirish marosimida adib oʻqigan maʼruza eʼtiboringizga havola etilyapti.
Mo YAN
Muhtaram Shvetsiya akademiyasi aʼzolari, xonimlar va janoblar!
Televideniye yoki internet orqali barcha hozir boʻlganlar u yoki bu darajada, ehtimol, Xitoyning shimoli-sharqida joylashgan mening olis vatanim Gaomi haqida tasavvur hosil qilgan boʻlsangiz kerak. Ehtimol, sizlar mening toʻqson yashar otamni, akalarim va opalarimni, xotinim, qizimni va bir yilu toʻrt oyga toʻlgan qiz nabiramni koʻrgandirsizlar. Ammo ayni damda hammadan koʻp oʻylayotganim inson – onajonimni endi koʻrmaysizlar. Menga mana shu mukofot berilgandan beri onamdan boshqa juda koʻp kishilar shuhratimni baham koʻrdilar.
Onam 1922 yilda tugʻilib, 1994 yilda vafot etdi. Biz uni qishlogʻimizning kunchiqar tomonidagi shaftolizorga dafn etdik. Oʻtgan yili qabrni qishloqdan yana ham nariroqqa koʻchirishimizga toʻgʻri keldi, chunki ayni oʻsha joydan temir yoʻl oʻtishi kerak edi. Qabrni kavlab qarasak, tobut chirib bitibdi va onajonimning suyaklari tuproq bilan qorishib ketibdi. Qabr tuprogʻining bir qismini yangi joyga olib, ramziy qabr tiklashdan boshqa ilojimiz qolmadi. Xuddi oʻshanda onajonim tuproq bilan bitta boʻlib ketganini koʻrib, mening momo yerga murojaatim onamga murojaatim ekanini his qildim.
Men onamning “supra qoqdisi” edim.
Bolalik yillarimdan esimda qolgan eng birinchi narsa shu ediki, men yagona termosimizni koʻtarib, qaynoq suv olgani jamoat oshxonasiga borar edim. Ochlikdan zaiflashib ketgandim, bir kuni yoʻlda ketayotib termosni qoʻlimdan tushirib yubordim va u chil-chil boʻldi. Men qattiq qoʻrqib ketdim va kun boʻyi pichan gʻaramiga koʻmilib yotdim. Kechqurun onamning meni chaqirgan ovozi qulogʻimga chalindi va men “nasibam” ni olgani gʻaram ichidan chiqdim. Biroq onajonim urmadi, urishib ham qoʻymadi. U boshimni silab, ogʻir xoʻrsinib qoʻydi, xolos.
Eng ogʻir xotiralarimdan biri bu onajonim bilan jamoa bugʻdoyzoriga boshoq (mashoq) tergani borganimiz edi. Uzoqdan qorovul koʻrinishi bilan hamma tum-turaqay qocha boshladi. Oyoqlari kichkina onajonim tez chopa olmasdi, devqomat qorovul uning ustiga bostirib bordi-da, yuziga shunaqangi musht tushirdiki, shoʻrlik yerga yuztuban yiqildi. Soʻng qorovul tergan boshogʻimizni oldi-da, hushtak chalgancha u yerdan uzoqlashdi. Onajonim yerda choʻnqayib oʻtirar, yorilgan labidan qon sizardi, uning yuzidagi bu iztirobni umrbod esimdan chiqarmayman. Koʻp yillar oʻtib, men oʻsha qorovulni bozorda koʻrib qoldim, u soch-soqoli oppoq chol boʻlib qolgandi, oʻch olgani u tomon intilgan edim, biroq onajonim meni tutib qoldi: “Bolajonim, bu meni urgan chol emas, boshqa odam,” – dedi u xotirjam.
Yana bir voqea xotiramga mahkam oʻrnashib qolgan. Oy bayrami[1] edi va biz har kimga bir likopchadan chuchvara tugdik. Tush vaqti edi, hamma dasturxonga kelib oʻtirdi. Shu payt uyimiz darvozasi oldida bir tilanchi paydo boʻldi. Uni tezroq daf qilish niyatida men unga yarimta quritilgan batat (shirin kartoshka) tutqazdim. “Oʻzlaring chuchvara tushirayapsanlar, – xafa boʻlib dedi tilanchi, – menday bir qariyani esa batat bilan aldab qoʻyayapsizlar, shuyam odamgarchilikdanmi?” Shunda meniki tutib ketdi: “Bizlar ham chuchvarani yilda bir yo ikki marta yeymiz, oʻshanda ham yarim likopchadan, koshki toʻyib yeyolsak! Batatli boʻlganingga shukur qilsang-chi, agar toʻgʻri kelmasa – bor, yoʻlingdan qolma!” Biroq onajonim meni koyib berdi va oʻzining likopchasidagi chuchvaraning teng yarmini tilanchining likopchasiga soldi.
Karam sotishda onajonimga yordam berish chogʻidagi esdan chiqmas voqea uchun hamon oʻzimni koyiyman – ataylab qildimmi yo bilmay qildimmi, bir yoshi oʻtinqiragan xaridorning bir kuay – tiyinini urib qolibman. Tushgan pullarni qaytadan sanab, maktabga joʻnadim. Uyga kelib nimani koʻrdim deng – onajonim yigʻlayverib koʻzlari shishib ketibdi, u kamdan-kam hollarda yigʻlardi. U meni qargʻab oʻtirmadi, faqat eshitilar-eshitilmas qilib: “Sen meni sharmanda qilding, bolam”, – dedi, xolos.
Onajonimning ogʻir sil kasaliga yoʻliqqani maʼlum boʻlganda, oʻn ikki-oʻn uch yoshda edim. Ochlik, kasalliklar va ogʻir ishlar tufayli oilamiz boshiga zulmatli, nursiz kunlar tushdi, yorugʻ kunlar kelishiga aslo umid yoʻq edi. Koʻnglimga nuqul yomon oʻylar kelardi, har lahzada onajonim oʻzini bir nima qilib qoʻyadigandek his etar edim. Ishdan qaytib kelib, eng avval baland ovozda onajonimni chaqirardim va uning ovozini eshitgach, koʻnglim joyiga tushar edi. Bordi-yu, ovoz eshitilmasa, men yuragim yorilgudek boʻlib, uni avval tashqi, keyin ichki uylardan qidira boshlardim – ichkari hovlida biz don yanchardik. Bir gal hamma yoqni qarab chiqib, onajonimni topolmay, hovliga oʻtirib olib, hoʻng-hoʻng yigʻlagandim. Shu top bir bogʻ oʻtinni orqalab, onajonim kelib qoldi-ku! Mening behuda koʻz yoshi qilganimni koʻrib, qattiq xafa boʻldi. Men nimadan choʻchiyotganimni oshkora tan ololmasdim, albatta, ammo onajonim ichimdan ne oʻtayotganini alayna koʻrib turardi. “Koʻpam kuyinaverma, bolajonim, – dedi u. – Garchi bunaqa yashash jonimizdan toʻydirib yuborgan boʻlsa-da, ammo jahannam egasi oʻzi chaqirib olmaguncha hech qayoqqa ketmayman”.
Aft-andomim koʻrimsizgina boʻlib dunyoga kelganman. Basharamning xunukligidan qishloqdagilar koʻpincha ustimdan kulishardi, maktabda esa gajir sinfdoshlarim kaltaklardi, uyga yigʻlab kelganlarimda onajonim menga tasalli berardi: “Sen hecham xunuk emassan, bolajonim. Burning yoʻqmi yo koʻzlaring yoʻqmi? Qoʻl-oyoqlaring joy-joyida, qayering mayib-mayriq ekan? Kimning yuragi toza boʻlsa, kim yaxshi ishlar qilsa, agar mayib-mayriq boʻlsa ham koʻzga yaxshi, chiroyli boʻlib koʻrinadi”. Keyinchalik, shaharga koʻchib oʻtganimda ham baʼzi oʻqimishli odamlar mening aft-basharamni orqavarotdan, hatto, yuz-koʻzimcha ham mazaxlar edilar. Biroq men onajonimning soʻzlarini eslardim-da, oʻzimni bosib, ularni kechirar edim.
Onajonim savodsiz edi va oʻqishni biladiganlarni juda hurmat qilardi. Biz qashshoq holda yashar edik va koʻpincha ertaga nima yeyishimizni ham bilmas edik, biroq bitta-yarimta kitobmi yo oʻquv qurollaridan biror narsa sotib olaylik desam, sira yoʻq demasdi. Oʻzi mehnatkash boʻlganidan bolalarining dangasalik qilganiga chidayolmasdi, ammo mutolaaga berilib ketib buyurilgan ishni qilish esimdan chiqib qolsa, meni zinhor urishmasdi.
Bir kuni bozorga qissagoʻy – shoshudi kelib qoldi, men zimmamdagi yumushni unutib, uning dostonini eshitgani joʻnavordim, bundan onajonim xafa boʻldi. Oʻsha kuni kechqurun u jinchiroq yorugʻida bizga kiyim tikayotganda sabrim chidamadi va qissagoʻydan eshitganlarimni aytib bera boshladim. Avvaliga u tishini tishiga qoʻyib tingladi, chunki qissagoʻylarni odam oʻrnida koʻrmas va oʻzlariga munosib boʻlmagan ishni qiluvchilar deb bilardi: bunday odamlardan joʻyali gap chiqarmidi? Biroq asta-sekin gaplarim unga maʼqul kela boshladi va shundan keyin u bozor kuni menga hech qanaqa topshiriq bermaydigan boʻldi – sukut alomati rizo deganlaridek, onajonimning sukuti bozorga borib, qissagoʻydan biron yaxshi narsa eshitib kelishga ruxsati edi. Himmatiga javob tariqasida, shuningdek, xotiram kuchliligini koʻrsatib qoʻyish maqsadida kunduzi eshitganlarimni onajonimga jonli, ramzli qilib soʻzlab berar edim.
Sal nariga borib, qissagoʻyning hikoyalarini qanday soʻzlagan boʻlsa shundayicha takrorlash meʼdamga tegdi va men ularni bejab, oʻzimdan oz-moz qoʻshib hikoya qiladigan boʻldim. Onajonimga yoqadigan qilib syujetni qayta tuzar, goho oxirini boshqacha qilib tugatar edim. Bularni bir onajonim emas, balki opalarim, xolalarim, hatto buvim ham jon quloqlari bilan tinglar edilar. Shunday paytlar boʻlardiki, navbatdagi hikoyani tinglab boʻlgach, onajonim menga murojaat qilibmi, yo oʻzichami, ich-ichidan toʻliqib va tashvish ila bunday derdi: “Katta boʻlganingda kim boʻlarkansan-a, bolam? Bunaqa havoyi gaplar bilan qanday qorin toʻygʻazasan?”
Onajonimning nimadan tashvishlanayotganini tushunib turardim, chunki qishlogʻimizda mahmadona bolalarni ayab oʻtirishmasdi, ular bir kunmas-bir kun qishloq boshiga ham, oʻz oilalari boshiga ham musibat olib kelishadi, deb bilar edilar. “Hoʻkizlar” hikoyamdagi qishloqdagilar oʻlguday yomon koʻradigan yosh bijildoq bola qisman mening bolaligimga oʻxshab ketadi. Onajonim koʻpincha tilingni bu qadar burro qilaverma deb tanbeh berar edi, u mening kamgap, risoladagidek bola boʻlishimni, mendan kelajakda sipo odam chiqishini xohlardi. Biroq eshitganlarimni bir necha hissa jozibador qilib takrorlash uquvidan tashqari koʻnglimda nimadir aytishga kuchli xohish paydo boʻlgandi, bu endi, tan olish kerakki, xatardan xoli emasdi. Toʻtidek sayrab hikoya qilishlarimdan onajonim bir tomondan terisiga sigʻmay quvonsa, boshqa tomondan yuragining tub-tubida nish ura boshlagan shubhalardan iztirob chekar edi.
Elda shunday bir naql bor: “Odamdagi odatni oʻzgartirishdan togʻni joyidan qoʻzgʻatish yoki daryo oʻzanini buzish osonroq”, yaʼni tarki odat – amri mahol. Ota-onamning shuncha qilgan nasihatlariga qaramay, mening koʻp gapirishga boʻlgan tabiiy maylim oʻzgarmadi, xuddi ustimdan kulganidek ismim Mo Yan[2] boʻlgani ham aslida shundan.
Baribir boshlangʻich maktabni tugatolmadim, ogʻir ishlarga hali kuchim yetmasdi, kichkinalik qilardim, shu bois daryoning seroʻt qirgʻogʻida meni molboqarlikka qoʻyishdi. Maktab darvozasi oldidan sigir va echkilarni haydab oʻtarkanman, hovlida oʻynab yurgan sobiq sinfdoshlarimga koʻzim tushar va har gal yuragim gʻamga toʻlardi. Bu esa odam uchun, hatto bola uchun jamoadan ajrash nechogʻli ogʻir ekanini yanada chuqurroq his etishga majbur qilardi.
Men jonivorlarni oʻtlagani qirgʻoqqa qoʻyib yuborardim, tepada tubsiz va bepoyon moviy osmon, pastda oxir-adogʻi koʻz ilgʻamas oʻtloqzor-yaylov, atrofda zogʻ uchmaydi, inson sasi eshitilmaydi, faqat qushlarning chugʻur-chugʻurigina quloqqa chalinadi. Men yolgʻizlikdan naq yorilib ketay deyman. Goho oʻtloqqa yotib olib, tepada oppoq bulutlar erinibgina suzib oʻtishini tomosha qilardim va miyamda bir-biridan gʻaroyib xayollar paydo boʻlardi. Biz tomonlarda parilarga aylanib qolgan tulkilar haqida koʻplab rivoyatlar yurardi. Oʻzimcha ana shu parilardan biri halizamon kelib qoladi-da, men bilan birga mol boqadi, deb tasavvur qilar edim, biroq u pari sira kelmadi. Ammo bir kuni oʻt-oʻlanlar orasidan naq iyagim tagidan olovdek bir tulki sakrab chiqdi. Shunchalik qoʻrqdimki, ortim bilan yerga oʻtirib qoldim. Tulki-ku allaqachon gʻoyib boʻlgandi, men esa hamon qalt-qalt titragancha joyimdan qoʻzgʻalmas edim. Goho sigirning yonginasida choʻkkalab oʻtirib olardim-da, uning chuqur moviy koʻzlari ichidagi oʻzimning oyogʻi osmondan aksimni tomosha qilardim, osmonda uchib yurgan qushlarning sayrogʻiga taqlidan ular bilan suhbat qurardim, baʼzida esa oʻz ruhiy kechinmalarimni daraxtlarga “doston” qilardim. Ammo na qushlar, na daraxtlar menga eʼtibor berar edilar. Koʻp yillar oʻtib, yozuvchi boʻlib yetishgach, oʻsha yillardagi ozmuncha xayolot mevalarini kitoblarimga jam qilmadim. Koʻplar meni ramziylikda benazirsan deb koʻklarga koʻtaradi, baʼzi adabiyot ixlosmandlari esa bu qobiliyatni oʻzimda qanday tarbiyalaganim sirini ochib solishimni kutadilar. Bunga men zaharxandalik bilan jilmayib qoʻyaman, xolos.
Qadimgi Xitoyning buyuk donishmandi Lao-szi aytganidek, “muvaffaqiyatsizlik zamirida muvaffaqiyat yotadi, baxtsizlik baxtga aylanishi hech gap emas”. Bolaligimda maktabda toʻliq oʻqiyolmadim, ochlik va yolgʻizlik nimaligini esa ortigʻi bilan boshdan oʻtkazdim, kitob taqchilligidan jon chekdim, biroq buning evaziga, bamisoli oldingi avlod yozuvchisi Shen Kongven[3]ga oʻxshab, hayotning buyuk kitobi bilan erta oshnolashdim. Qissagoʻyning rivoyatlarini tinglagani bozorga borishlarim mana shu buyuk kitob sahifalaridan biri boʻlib qoldi.
Maktabda toʻla taʼlim olish menga nasib etmadi. Men kattalar olamiga kirib ketdim va tinglab oʻqish orqali hayotni anglashning uzoq yoʻlini bosib oʻta boshladim. Ikki asr oldin mashhur oʻlkamda buyuk isteʼdod sohibi, qissagoʻy Pu Sunlin[4] yashagan. Qishloqdan chiqqan koʻplarimiz, shu jumladan men ham u asos solib ketgan anʼanalarning davomchilarimiz. Qayerda boʻlmayin, boshqalar qatorida daladami, ogʻildami yoki otxonadami ishlagan, bobom va buvim bilan issiqqina kang[5]da yotgan, hatto hoʻkizlar qoʻshilgan aravada chayqalib maza qilgan damlarda haddan tashqari koʻp ajoyibu gʻaroyib hikoyalar qulogʻim ostida jaranglayverardi: bular ruhlar va alvastilar haqidagi hikoyatlar, eshitganni butunlay rom qilib oladigan bir-biridan qiziq dostonlardir. Oʻlkamiz tabiati, xonadonlar va nasablar tarixi bilan chambarchas bogʻliq bu rivoyatlar menga voqelikning asl mohiyati, qudratini tanitar edi.
Bir kun kelib bular barchasi asarlarim uchun manba boʻlib qolishi mening yetti uxlab tushimga kirmagandi. Oʻshanda men bunday rivoyatlarni jondan ortiq koʻruvchi yosh bolakay edim, nimani hikoya qilsalar yutoqib tinglardim. Oʻshanda men xudojoʻy edim, bu rost, atrofdagi hamma narsaning joni borligiga ishonardim. Katta daraxtlar menda hurmat uygʻotardi. Qush har lahzada odamga aylanib qoladigandek boʻlar, begona odamga koʻzim tushganda esa bu odamga aylanib qolgan jonivor emasmikan deya shubhalana boshlardim. Kechqurun ish kuni tugab, katta sanoat brigadasidan uyga qaytayotgan chogʻimda vujudimni kuchli bir qoʻrquv qamrab olar va qoʻrquvni yengish uchun yugurganimcha qoʻshiqlar xirgoyi qilardim. U paytlarda qoʻshiqqa ovozim yetmasdi, goh xirillab, goh chiyillab chiqardi, buni eshitgan hamqishloqlarimning toqatlari toq boʻlib ketgan boʻlsa, ajab emas.
Shu tariqa men qishlogʻimda yigirma bir yil yashadim, bu vaqt ichida Chingdao[6]dan tashqari biron-bir joyga bormadim. Chingdaoga ham bir martagina poyezdda borganman va oʻshanda daraxt arralaydigan joydagi ulkan yogʻoch jamlanmalari orasida adashib qolganman. Onam Chindaoda nimalarni koʻrganimni soʻraganida, men taxta boylamlaridan boshqa hech nima koʻrmaganimni gʻamgin aytib berganman. Ammo Chindaoga aynan mana shu sayohat menda kindik qoni toʻkilgan joylarni tashlab chiqib, dunyoni koʻrishga otashin xohish uygʻotgandi.
1976 yil fevralida meni armiyaga chaqirishdi va men ham yaxshi, ham yomon koʻradigan qadrdon goʻsham – Dunbey[7] Gaomisini tark etdim. Ichiga “Xitoyning qisqacha tarixi” toʻrt jildlik kitoblar solingan safarxaltamni yelkamga ortmoqlab oldim. Uni onajonim oʻzining toʻy taqinchoqlarini sotib olib bergandi. Hayotimning muhim davri boshlandi. Tan olishim kerakki, agar xitoy jamiyati oʻttiz yildan koʻproq taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtmaganida, agar islohotlar va oshkoralik siyosati amalga oshirilmaganda, menday yozuvchi boʻlmas, boʻlishi mumkin ham emasdi.
Bir maromdagi armiyacha hayotda yashay turib, men saksoninchi yillarning mafkuraviy hurriyatini va adabiy yuksalishini koʻtarinki ruh bilan kutib oldim, hikoyalar tinglashni va boshqalarga soʻzlashni sevadigan bolakaydan endi ularni qogʻozga tushira oladigan yozuvchiga aylandim. Bu yoʻlning avvali silliq kechmadi. Qishloqdagi hayotimning yigirma yillik tajribasi nechogʻli boy ashyoni jamlaganini oʻshanda anglagandim. Oʻshanda adabiyot bilan shugʻullanish yaxshi ishlar qiladigan yaxshi odamlar haqida, yaʼni namunali ishlariga taqlid qilish kerak boʻlgan qahramonlar haqida yozishni koʻzda tutadi deb bilardim. Shu bois garchi men bir nechta asar chop ettirgan boʻlsam-da, ular adabiy qimmat kasb etmagandi.
1984 yilning kuzida meni Xitoy Xalq-ozodlik armiyasi (XXOA) Sanʼat akademiyasining adabiyot kulliyotiga qabul qilishdi. U yerda oʻzimning hurmatli murabbiyim, taniqli yozuvchi Syuy Xuaychjun rahbarligi ostida bir nechta qissa va hikoyalar yozdim, jumladan: “Kuzgi toshqin”, “Qurib qolgan daryo”, “Sarxil sabzi” va “Qip-qizil tentak”. Aynan “Kuzgi toshqin”da birinchi marta “Dunbey Gaomisi” birikmasi uchraydi va shundan boshlab bir parcha yerga ega boʻlgan sayoq batrak dehqonga oʻxshab, oʻshanday adabiy sayoq men ham, nihoyat, bir joyda qoʻnim topdim. Tan olishim kerakki, mening adabiy dunyom, Dunbey Gaomisini yaratish jarayonida amerikalik Uilyam Folkner va kolumbiyalik Gabriel Garsiya Markesning asarlaridan gʻoyat taʼsirlanganman. Unisini ham, bunisini ham juda koʻp oʻqiganim vajidan emas, dadillik borasida ularning bemislligidan toʻlqinlanib ketdim, yozuvchining oʻziga qarashli burchagi boʻlishi kerakligini angladim. Bu kundalik hayotda kamtar va odobli boʻlish, adabiy ijodda esa oʻzini magʻrur tutmoq va oʻz inon-ixtiyori ila harakat qilmoqdir. Ikki yilcha bu ikki ustoz yoʻlidan bordim, shundan keyin ulardan iloji boricha tezroq qutulish zarurligini angladim. Bir essemda bu haqda bunday gaplarni yozgan edim: ular – ikki langʻillab yonib turgan oʻchoq, men esa – bir parcha muzman, agar ularga yaqinroq borsam, erib ketishim tayin. Mening tushunishimcha, bir yozuvchi boshqasining taʼsirini, agar qalblarining tub-tubida ular nimalari bilandir bir-biriga oʻxshasa, shunda his qilishi mumkin, bu narsa “birgalikda titragan qalblar[8]” deb ataladi. Shu bois, garchi men ularning asarlari bilan chuqurroq tanishmagan boʻlsam-da, bir necha sahifani oʻqib chiqishim bilanoq ular nima qiladilar va qanday qiladilar – shu narsani angladim.
Mening vazifam aslida uncha murakkab emasdi: oʻzimcha yozishim va oʻzimga tegishli boʻlgan narsa haqida yozishim kerak. Oʻzimcha deganda, bozor qissagoʻylarining menga yaxshi tanish boʻlgan uslubi tushuniladi, xuddi menga bobom bilan buvim hamda qishloq qariyalari hikoya qilib berganlariday. Vijdonan aytganda, men oʻz rivoyatlarimni soʻzlayotganimda tinglovchilarim kimlar boʻlishi mumkinligi haqida hech qachon bosh qotirmaganman: balki onamga oʻxshaganlar boʻlar, balki mening oʻzimga oʻxshaganlar boʻlar. Mening hikoyalarim avval-boshda mening oʻz tajribamga asoslangan boʻlardi. Misol uchun “Qurib qolgan daryo”dagi taʼzirini yegan zumrashani yoki “Sarxil sabzi”dagi churq etib ogʻiz ochmagan mishiqini olaylik. Men oʻzim bir ishkal ishim tufayli otamdan naq koʻradiganimni koʻrganman va aslida koʻprik qurilishidagi temirchining meshini tortib turganman. Albatta, shaxsiy tajribangni haqiqatda qanday boʻlsa, shundayligicha hikoyaga olib oʻta olmaysan, bu yerda voqeaning gʻaroyibligi ham hisobga oʻtmay qoladi. Nasrda toʻqima ishtirok etishi shart, ramziylik boʻlmogʻi kerak. Koʻpgina doʻstlarim “Sarxil sabzi”ni mening eng yaxshi asarim ekanini aytishadi. Men rad etmayman va rozi ham boʻlmayman, ammo “Sarxil sabzi” yozganlarim ichida eng timsoliy va maʼno jihatidan eng teran asar deb bilaman. Azob-uqubatlarga dosh berishda aql bovar qilmas qobiliyat va kuchli hissiyotga ega bu qorachadan kelgan bolakay mening butun adabiy ijodimning joni. Keyin men ozmuncha qahramonlar yaratmadim, ammo hech biri mana bunisi kabi yuragimga yaqin emas. Bordi-yu, boshqacha ifodalamoqchi boʻlsam, yozuvchi yaratgan barcha qahramonlar orasida har doim bitta yetakchisi boʻladi. Men uchun mana shu indamas bola ana shunday yetakchi qahramon. Bir ogʻiz ham gapirmaydigan bola har turli odamlarni ortidan ergashtira oladi va Dunbey Gaomisi sahnasida ehtirosli tomosha namoyish etadi.
Tajribang zaxirasi tagi koʻrinib qolganda, oʻzing haqingda koʻp narsa aytolmaysan, boshqalar haqida hikoya qilishga toʻgʻri keladi. Xotiralarim tag-tagidan xuddi buyruq bilan harakatga kelgan askarlardek, qarindosh-urugʻlarim haqidagi, qishloqdoshlarim haqidagi hikoyalar, shuningdek bir vaqtlar qariyalar ogʻzidan eshitgan ajdodlar haqidagi hikoyalar bosh koʻtarib chiqib kelaveradi. Ular bari men toʻgʻrimda qachon yozasan, degandek menga umid bilan qaraydilar. Bobom, buvim, otam, onam, akalarim va opalarim, ammalarim va togʻalarim, xotinim va qizim – ular barchasi asarlarim sahifalarida paydo boʻladilar. Lavhalarda Dunbey Gaomisidan koʻplab yurtdoshlar ishtirok etadilar. Albatta, adabiy ishlovdan va asarlarning qahramonlariga aylangandan keyin ularning qiyofalari hayotdagi prototiplaridan durustroq aks etadi.
Mening soʻnggi “Qurbaqalar” romanimda ammamning qiyofasi gavdalantiriladi. Menga Nobel mukofoti berilgandan keyin koʻplab jurnalistlar intervyu bering, degan iltimos bilan uni qurshab ola boshladilar. Avvaliga ammam sabr-toqat bilan savollariga javob berib turdi, biroq sal nariga borib bu narsa uning toqatini toq qilib yubordi va oʻgʻlinikiga yashirinish uchun qochib ketdi. Men haqiqatan ham ammam misolida roman yozgan edim, ammo u roman qahramonidan osmon bilan yercha farq qilardi. Romanda u oʻzbilarmon va mustabid, goho sal boʻlmasa katta yoʻldagi qaroqchilardek ish tutadi, hayotdagi ammam esa barchaga baravar, yaxshilik istovchi ayol, vafodor xotin va mehribon ona. Ammamning hayoti yoshi bir joyga yetganda baxtli va toʻkis hayot kechirgan edi; romandagi qahramon esa yil oʻtgan sayin chidab boʻlmas ruhiy azoblardan uyqusini yoʻqotadi va qora libos kiyib, tun boʻyi arvohdek kezinib yuradi. Samimiy, kamtarin munosabati uchun men ammamdan cheksiz minnatdorman, uni butunlay boshqacha qilib tasvirlaganim uchun u meni zarracha koyimadi. Unga mehru hurmatim cheksizligining yana bir sababi shulki, u adabiy qahramon va haqiqiy odam oʻrtasidagi tafovutni toʻgʻri tushunadi.
Onajonim vafot etganda meni shunaqangi katta gʻam chulgʻab oldiki, bir romanimni unga bagʻishlashga qaror qildim. Bu roman “Bagʻri keng, sabri togʻday” deb ataladi. Oʻylaganlarim amalga osha boshlaganida ilhomdan shunaqangi gʻayratim joʻshib ketdiki, bor-yoʻgʻi sakson uch kun ichida yarim million iyeroglif hajmidagi romanning dastlabki variantini yozib tashladim. “Bagʻri keng, sabri togʻday” romanimda onamning oʻz hayoti bilan bogʻliq manbalardan tortinmay foydalandim, biroq kitobdagi ona tuygʻusi va xarakteri yo butunlay toʻqima, yoki Dunbey Gaomisidagi koʻplab onalardan koʻchirib olingan. Garchand “Arshi aʼlodagi onam ruhiga bagʻishlayman” deb yozgan boʻlsam-da, aslida roman arshi aʼlodagi barcha onalarga bagʻishlangan. Bu shunday ahmoqona daʼvoning zuhuri ediki, uni butun Xitoy va hatto butun dunyoni mittigina Dunbey Gaomisida mujassam etishga qilgan harakatimga oʻxshatish mumkin.
Har bir yozuvchining oʻz ijod jarayoni boʻladi, fikr va ilhom manbai ham mening hech bir asarim uchun butunlay bir xil emas. “Sarxil sabzi” singari ayrim asarlarim toʻqimalar dunyosi sharofati ila tugʻilgan, “Sarimsoq balladasi” singari asarlarim esa muayyan voqealarga asoslangan. Biroq toʻqimaning bu olami insonning shaxsiy tajribasi bilan mushtarak boʻlgachgina haqqoniyat, ham pirovard-oqibatda yorqin ifoda etilgan, individuallik, koʻplab maʼnodor tafsilotlarga ega tipik qahramonlar, boy til va oʻziga xos kompozitsiya bilan adabiy asarga aylanadi. Shuni taʼkidlash joizki, aynan “Sarimsoq balladasi”da men bosh qahramonlardan biri sifatida hayotda mavjud qissagoʻy va qoʻshiqchini tanlaganman. Qattiq afsuslanadigan joyim shundaki, men bu qissagoʻyning haqiqiy ismidan foydalanmaganman, holbuki, romanda u qilgan ishlarning barchasi toʻqimadan boshqa narsa emas. Bunday hodisalar menda tez-tez roʻy berib turadi: boshlanishida men qahramonlarga nisbatan bir qadar yaqinlikka ega boʻlish ilinjida haqiqiy ismlardan foydalanaman. Biroq kitob ustidagi ishim oxirida ular ismini oʻzgartirishga kirishganimda buning iloji yoʻqligini anglab qolaman. Shu bois qahramonlarim ismidagi odamlar oʻz noroziliklarini izhor etish uchun otamning huzuriga keladilar. Otam ulardan kechirim soʻraydi va ayni damda buni koʻngillariga olmasliklarini oʻtinadi. Mana masalan, “Qip-qizil tentak”dagi dastlabki jumlani oling: – “Mening otam – bu qaroqchi naslidan” – menga ogʻir botmaydimi? Sizlar xafa boʻlmasangiz ham boʻladi”.
Eng koʻp qiyinchilik tugʻdirgan asar “Sarimsoq balladasi” boʻldi. Bu hozirgi zamonda sodir boʻlib turgan voqealar tasvirlangan asar. Bu menga oson emasdi, gap jamiyatdagi noxush hodisalarni tanqid ostiga ola bilishimda emas, gap shunda ediki, qattiq qahru gʻazab tufayli siyosat adabiyotdan ustun kelishi va shunda roman jamiyatda sodir boʻlayotgan voqea-hodisalar haqidagi reportajga aylanishi mumkin edi. Jamiyat aʼzosi sifatida yozuvchi albatta oʻz oʻrniga va oʻz nuqtai nazariga ega, ammo asar yaratish chogʻida u gumanist sifatida maydonga chiqishi va asardagi qahramonlarga aylanib qolishi kerak. Shundagina adabiyot qandaydir voqeadan chetlashib qola oladigina emas, balki undan oʻtib ham keta oladi, siyosatga qiziqadigina emas, undan ustun ham kela oladi.
Uzoq vaqtgacha hayotim mahrumiyatlar bilan toʻlib-toshdi va, ehtimol, shuning sharofati bilan inson tabiati borasida ancha teran tushuncha ola bildim. Haqiqiy botirlik nima ekanini bilaman, chinakam hamdardlik nima ekanini tushunaman. Bilaman, har bir odamning qalbida qandaydir xira joy bor, bu yerda nima toʻgʻriyu nima notoʻgʻri, nima yaxshiyu nima yomon ekanini aytish qiyin. Xuddi oʻsha yerda yozuvchi isteʼdodi qanot yozadigan oʻrin ham bor. Bordi-yu, asarda ziddiyatlarga toʻla, shu oʻrin aniq va jonli tavsiflab berilsa, u shubhasiz, siyosat doirasidan chiqadi-da, adabiy mahoratning yuqori darajasini shart qilib qoʻyadi.
Ehtimol, faqat oʻzimning asarlarim haqida gapiraverib, sizlarni charchatib qoʻyayotgandirman, ammo mening hayotim shu asarlarim bilan bogʻliq va bordi-yu ular haqida gapirmasam, bilmadim, yana boshqa nima haqida gapirishim mumkin. Shu bois meni maʼzur tutasizlar degan umiddaman.
Oʻzimning ilk asarlarimda adabiy uslub niqobi ostidagi zamonaviy qissagoʻy kabi ijod qilar edim, ammo “Sandal daraxtining oʻlimi” romanimdan boshlab nihoyat sahna ortidan sahna oldiga chiqib keldim. Agar mening ilk nasrimni oʻquvchi bilan emas, oʻzim bilan suhbatlar deb aytish mumkin boʻlsa, bu romanda esa oʻzimni maydonda turib olib koʻp sonli tinglovchilar oldida jonli va ramzli hikoya soʻzlayotgandek namoyon boʻldim. Bir muddat gʻarb modern adabiyotini qunt bilan oʻrgangan va bayonning turli-tuman shakllarini tajribadan oʻtkazgan edim, ammo oxir-oqibat anʼanalarga qaytgan edim. Albatta, bu qaytish yangilik kiritilmasdan sodir boʻlmas edi. “Sandal daraxtining oʻlimi” va keyingi romanlar uslubi xitoy mumtoz nasri anʼanalarini davom ettiradi va ayni vaqtda gʻarb adabiy usullari tajribasidan foydalanadi. Adabiyot sohasidagi yangilik asosan ana shunday qorishiqning natijasi hisoblanadi ham. Bu milliy adabiy anʼanalarning boshqa mamlakatlar adabiy usullari bilan qorishuvigina emasdi, balki sanʼatning boshqa turlarini jalb qilish ham edi. “Sandal qatli” romanida, masalan, Pekin operasi[9]ning ommabop mahalliy turi ishtirok etadi, mening ayrim dastlabki asarlarim uchun esa nafis sanʼat, musiqa va hatto akrobatika ozuqa vositasi boʻlgan edi.
Soʻzimning oxirida “Hayot – azob, oʻlim – xaloskor emas” romanim xususida ikki ogʻiz gapirishimga ijozat bersangizlar. Kitobning xitoycha nomi buddaviylarning muqaddas kitoblaridan olingan va, menga maʼlum boʻlishicha, turli mamlakatlarning tarjimonlari uni qanday talqin qilishda boshlari qotmoqda ekan. Men buddaviylik aqidalarini mukammal bilaman deb aytolmayman va mening buddaviylik haqidagi taassurotim nihoyatda yuzaki. Bu nomni tanlaganim boisi shundaki, buddaviylikning talay asosiy gʻoyalari oʻzida chinakamiga samoviy ongni namoyon etadi va buddaviyning nazarida odamlar olamidagi koʻplab nidolar mutlaqo maʼniga ega emas. Mana shu oliy nuqtai nazardan qaraganda odamlar olami gʻam-gʻussalar bilan limmo-limdir. Ammo mening romanim daʼvatgoʻylik emas; unda men inson taqdiri va inson tuygʻulari haqida, insoniy mahdudlik va kamtarlik haqida, shuningdek baxtni qidirish va oʻz iymonini himoya etishda odamlar qanaqangi oʻlib-tirilib harakat qilishlariyu qanaqangi qurbonlar bermasliklari haqida yozaman. Roman qahramonlaridan biri Lan Lyan bir oʻzi davr shamoliga qarshi turadi, mening nuqtai nazarimda – bu haqiqiy qahramon. Bu qahramonimga prototip qilib qoʻshni qishloqdagi bir dehqonni olganman. Kichkinaligimda men koʻpincha uyimiz oldidan yogʻoch gʻildirakli aravasini gʻiytillatib oʻtganini koʻrar edim. Aravaga choʻloq hoʻkiz qoʻshilgan boʻlardi, hoʻkizni esa ingichka oyoqlarini doka bilan oʻrab olgan oʻsha dehqonning xotini yetaklab borardi. Oʻsha davrdagi jamoatchilik jamiyatida bu gʻayrioddiy mehnat shirkati shu qadar gʻalati va qoloq hodisa hisoblanardiki, biz – bolalarga ular zamona zayliga qarshi boruvchi masxarabozlarga oʻxshab ketardi. Bu narsa bizning shunaqangi gʻazabimizni qoʻzitardiki, biz ularni toshboʻron qilardik. Koʻp yillar oʻtib, asarlar yoza boshlaganimda oʻsha dehqon va oʻsha manzara miyamga qalqib chiqdi, bir kun kelib u haqda kitob yozishim kerakligini, ertami-kechmi u haqda olamga jar solishim lozimligini angladim. Ammo 2005 yildagina bu buddaviylik ehromi devorida Sansar[10] charxi tasvirini koʻrganimdagina mana shu kitobni qanday yozishim kerakligi menga kunday ravshan boʻldi.
Menga Nobel mukofoti berilishi biroz bahs keltirib chiqardi. Avvaliga bu bahsning sababchisi men degan qarorga keldim, ammo asta-sekin buning menga hech qanday aloqasi yoʻq ekanini tushunib yetdim. Men xuddi teatrdagi tomoshabin singari atrofimda oʻynalayotgan tomoshani kuzatdim. Mukofot sovrindorini gullarga koʻmishlarini, toshboʻron qilishlarini va ustidan magʻzava agʻdarishlarini koʻrdim. Uni tepkilab, yanchib tashlashlaridan qoʻrqdim, ammo u gul va toshlar ostidan kulimsirab chiqib keldi, engil-boshini qoqdi, xotirjam bir chetga oʻtdi-da, olomonga yuzlandi.
Yozuvchi uchun dilidagini aytishning eng yaxshi usuli – oʻz soʻzlarini qogʻozga tushirish. Men aytmoqchi boʻlgan hamma narsani siz kitoblarimdan topasiz. Aytilgan soʻzni shamol uchirib ketadi, qalam bilan yozilgan soʻzlar esa asrlar osha yashaydi. Umid qilamanki, kitoblarimni oʻqishga sabringiz dosh berajak, holbuki, ularni sizga oʻqiysan deb majbur qilolmayman. Bordi-yu, oʻqib koʻrganingizda ham men haqimda fikringizni oʻzgartirasiz deb oʻylamayman. Asarlari barchaga birdek yoqqan yozuvchi hali dunyoga kelgan emas, boz ustiga bugungidek bir zamonda.
Men ortiq hech narsa demaslikni maʼqul koʻrardim, ammo bugun mana shu voqea munosabati bilan gapirishimga toʻgʻri keladi va yana ikki ogʻizgina soʻzlamoqchiman.
Men – qissagoʻyman va quyidagi voqealarni hikoya qilmoqchiman.
1960 yillarda men uchinchi sinfda oʻqirdim, biz butun maktab bilan eski jamiyatdagi azob-uqubatlarga bagʻishlangan koʻrgazmaga keldik, u yerda oʻqituvchimizning koʻrsatmasi bilan achchiq-achchiq koʻz yosh toʻkdik. Mening sadoqatli oʻquvchi ekanimni oʻqituvchim koʻrsin deb yoshlarimni artmayotgandim. Birdan koʻzim sinfdoshlarimdan biriga tushdi, koʻz yoshi deb oʻylasin deb u qoʻllariga tupurardi-da, tupukni yuz-koʻziga surtardi. Chinakamiga yigʻlayotganlar va yigʻlaganga oʻxshab koʻringanlar orasida yuz-koʻzida yoshdan asar ham yoʻq bir bolani koʻrdim, u “gʻiq” etib tovush chiqarmayotgandi va hatto yuzini qoʻllari bilan yopmagandi ham. U faqat koʻzlarini katta-katta ochganicha bizlarga qarab turardi, uning koʻzlarida na hayrat va na gʻam ifodasi bor edi. Koʻrgazma tamom boʻlgandan keyin men shu oʻquvchining qiligʻi haqida oʻqituvchimizga borib chaqdim va u yaxshigina taʼzirini yedi. Yillar oʻtib, oʻqituvchimga oʻsha chaqimchiligimdan hali-hali pushaymonligimni, bundan uyalayotganimni aytganimda, oʻqituvchim oʻsha kuni shunday chaquvlar bilan oldiga oʻndan ortiq odam kelganini aytdi. Oʻsha sinfdoshim bundan oʻn yil oldin oʻlib ketgandi va har gal uni eslaganimda vijdonim qiynalar edi. Ammo men bu voqeadan bir muhim haqiqatni bilib oldim: atrofdagilarning bari yigʻlayotganda kimgadir yigʻlamaslikka izn berilishi mumkin. Koʻz yoshi qalbaki boʻlsa, inchinun.
Endi soʻnggi hikoyamni aytay, uni koʻp yillar oldin menga bobom soʻzlab bergandi. Bir kuni ishlagani gʻisht teruvchi sakkiz mardikor jaladan qochib, eski ehromga yashirinishibdi. Tashqarida momoqaldiroq gumburlarkan, ehrom darvozasi ortida birin-ketin olov zoʻldirlar dumalay ketibdi, havoda bamisoli ajdarho oʻkirigi yangrayotgandek boʻlaveribdi. Hammaning yuragi yorilib, ranglarida rang qolmabdi. “Hoynahoy, oramizdan birimiz qattiq gunoh qilib, Xudoning gʻazabini keltirdik. Gunoh qilgan odam ehromdan chiqsin-da, jazosini olib begunohlarni qutqarsin”, – debdi ustalardan biri. Tabiiyki, hech kim chiqishni istamabdi. Shunda yana biri debdi: “Modomiki, hech kim chiqishni istamas ekan, kelinglar, hammamiz qalpogʻimizni tashqariga otamiz. Kimning qalpogʻi darvozagacha yetib borsa, gunohga oʻsha odam yoʻl qoʻygan boʻladi, oʻshani tashqariga chiqaraylik, jazosini olsin”. Barchalari qalpoqlarini itqita boshlashibdi. Yettita qalpoq shamol esishidan ehromga qayta kelib tushibdi, faqat bittasi darvozagacha yetib boribdi. Barchalari unga tashlanishibdi, tashqariga chiqib, jazongni ol, deyishibdi, u esa, tabiiyki, rad etibdi, shunda uni tutib, darvozadan haydab chiqarishibdi. Barchangiz, ehtimol, hangoma nima bilan tugaganini bilgandirsiz: haligi kishini haydab chiqarishlari hamon eski ehrom qulab tushibdi.
Men – qissagoʻyman.
Hikoyalarim tufayli men adabiyot boʻyicha Nobel mukofotini oldim.
Menga mukofot berilganidan keyin ozmuncha yorqin voqealar roʻy bermadi va bu mening haqiqat va adolat borligiga boʻlgan ishonch-eʼtiqodimni yanada koʻproq mustahkamladi.
Bundan keyin yana oʻz hikoyalarimni soʻzlashda davom etaman.
Barcha hozir boʻlganlarga tashakkur bildiraman.
2012 yil 7 dekabr
Rus tilidan Amir FAYZULLA tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2013–6
[1]Oy bayrami – toʻlin oydan zavqlanish bayrami boʻlib, Xitoy taqvimi boʻyicha sakkizinchi oyning 15-kuni (toʻlin oy), bu taxminan sentyabrning ikkinchi yarmiga toʻgʻri keladi.
[2] Mo Yan – soʻzma-soʻz oʻgirganda «gapirma» maʼnosini anglatadi.
[3]Shen Kongven (1902-1988) – Xitoy yozuvchisi, lirik nasr muallifi, mumtoz anʼanalarga katta eʼtibor qaratgan, ijodda maʼnaviy mustaqillik tarafdori.
[4] Pu Sunlin – (1640-1715) – Shandun viloyatida yashagan hikoyachi. «Gʻayrioddiy narsalar haqida qaydlar», xalq rivoyatlari va daos afsonalari asosidagi xayoliy hikoyalar toʻplamlari muallifi.
[5]Kang – anʼanaviy xitoy uyidagi isitish katchasi.
[6]Chingdao – Shandun viloyatidagi bandargoh.
[7] Dunbey – Xitoyning shimoliy-sharqiy viloyatlarining yigʻma nomi.
[8] Mashhur ibora tan shoiri Li Shanʼinning (813-858) sheʼridan olingan.
[9] Pekin operasi – Xitoy anʼanaviy teatrida koʻp tarqalgan opera turi.
[10] Sansar – Buddaviylikda qayta tugʻilish jarayoni.
https://saviya.uz/ijod/nasr/qissagoy/