Styopa

Ivan BUNIN

Qosh qoraya boshlaganda Chern yoʻlidan ketayotgan yosh savdogar Krasilshikov jalada qolib ketdi.

U movut chakmoni yoqasini koʻtarib, tomchilar duv-duv tomayotgan kartuzini bostirib kiygan holda qoʻnji uzun etiklarini aravachaning oʻqiga qattiq tirab, toʻsiq orqasidagi oʻrindiqda oʻtirar, uvishib qolgan hoʻl barmoqlari bilan ivib ketgan tizginni siltab tortib, yugurik otni yanada tez chopishga undar, suyuq balchiq sachratib ketayotgan chap tomondagi gildirak yonida yirik kungir ovchi it tilini osiltirib, bir maromda gʻizillab borardi.

Oldiniga Krasilshikov aravachani tosh yoʻl boʻylab choʻzilgan qora tuprok, soʻqmoqdan haydadi, soʻqmok, koʻpiklanib oqayotgan kulrang butana bilan toʻlgandan keyin katta yoʻlga burilib, mayda shagʻalni gʻijirlatib keta boshladi. Yon-atrofdagi daraxtlar osmon ham yangi uzilgan bodring va fosfor hidi ufurib turgan quyuq yomgʻir pardasi ostida koʻrinmay qolgan edi, koʻz oʻngida yorugʻ shuʼla qora bulutlarni teshib, koʻzni olgudek yaraqlab chaqnar va boʻshliqqa tomir ottan yashin bosh ustidan qaldirab oʻtib, bir lahzadan keyin xuddi qiyomat qoyimdan darak berayotgandek, dahshat bilan gumburlab portlar edi. Ot dam-badam choʻchib tushsa-da, shitob bilan yoʻrtab borar, it esa quloqlarini qisib, jon holatda sakrab-sakrab yugurar edi.

Krasilshikov Moskvada oʻsdi, shu yerda oʻqib, universitetni bitirdi, ammo yozda Tuladagi badavlat xonadonlarni eslatadigan chorbogʻiga kelgach, mujiklar orasidan chiqqan pomeshchik-savdogarga oʻxshab yurishni yoqtirib qoldi va tilla qutichaga solingan sigareta chekadigan, yiltillatib moylangan etik, yon yoqa koʻylak, burma kamzulkiyadigan, rus kishisi ekanidan nihoyatda gʻururlanadigan boʻlib qoldi, hozir esa, jala va qaldiroklar ichida, bosh kiyimi va burnidan tomayotgan sovuq tomchilar gʻashini keltirayotganiga qaramay, qishloq hayotiga xos qaynoq lazzat ogʻushida sarmast edi. Yoz boʻyi oʻtgan yilgi saratonda mashhur artist jononga jazmanlik qilib, iyul oyida uni Kislovodskka joʻnatguncha Moskvada daydib yurganini, bekorchilik, jazirama, kesilgan temir bochkalardan burqsib chiqayotgan koʻkimtir qoramoy tutuni va issiq koʻlamsiq hidga toʻla oʻnqir-choʻnqir Moskva koʻchalarini, Kavkazga otlangan Maliy teatr artistlari bilan Troitskiy nishabligida qilingan nonushtalarni, Tramble qahvaxonasidagi rohatijon oʻtirishlarni, soʻng gʻilofi olinmagan mebellar, qandillar, naftalin hidli dokalarga oʻralgan suratlarga toʻla xonasida intizorlikda oʻtkazgan tunlarni tez-tez eslay boshlagandi.…

Yozda Moskva oqshomlarining adogʻi boʻlmaydi, oʻn birlarga borganda qorongʻi tushadi, kutib oʻtiraverasan, oʻtiraverasan, undan esa darak yoʻq. Nihoyat, qoʻngʻiroq, u koʻrkam yozgi libosda, nafasi tiqilib zoʻrgʻa gapiradi: “Meni kechir, jonim, kuni bilan boshim ogʻrib yotib qoldim, sovgʻa qilgan choygulingniyam chaynab tashladim, shoshilganimdan olifta bir izvoshchini yollabman degin, oʻlgudek ochman…”

Nihoyat, jala va momaqaldiroq naʼrasi pasayib, atrof sal yorishgandan keyin, oldinda, tosh yoʻlning chap tomonida yaqinda xotini oʻlgan keksa meshchan Proninning tanish karvonsaroyi koʻrindi. Shaharga hali yigirma chaqirimcha bor, nafas rostlamasak boʻlmaydi, oʻyladi Krasilshikov, ot koʻpikka botib ketgan, tagʻin nima boʻlishini kim bilsin, u tomonlar qop-qorayib yotibdi, chaqmoq chaqishini qarang-a… U yoʻlni karvonsaroyga qarab soldi va yogʻoch darvoza qanotigacha otni yoʻrttirib keldi. − Bobo! − Qattiq qichqirdi u. − Mehmonni qabul qil! − Ammo tunukasi zanglagan yogʻoch uyning derazalari qop-qorongʻi, sas-sado yoʻq. Krasilshikov tizginni qoziqqa bogʻlab, pillapoyadan soyabonli yoʻlakka koʻtarildi, orqasidan loyga belangan, jiqqa hoʻl iti sakrab chiqdi, uning koʻrinishi vahimali, koʻzlari chaqnab maʼnosiz yaltirardi, − ter bosgan peshanasidagi kartuzni koʻtarib qoʻydi, yomgʻirda ogʻirlashgan chakmonini yechib, panjaraga tashladi va kumush toʻqali kamar bogʻlangan yon yoqa koʻylakda qolib, qora loy sachrab, ola-chipor boʻlib ketgan yuzini artdi, soʻng qamchisi bilan pochasiga yopishgan loylarni urib-urib tushira boshladi.

Ogʻil eshigi ochiq boʻlsa-da, uy ichida hech kim yoʻqqa oʻxshardi. Mollarga qarashyapti, shekilli, oʻyladi u va engashib, yon-atrofga tikildi: joʻnab ketavergan maʼqulmikin? Kechki havo ogʻir va namchil edi. Yomgʻirda egilib qolgan bugʻdoyzor tomondan behisob bedanalarning xushxon xonishi eshitilib turardi, jala tingan, ammo tun bostirib kelar, yeru osmon xoʻmraygan zulmat qoʻynida, tosh yoʻldan narida, pastak qoramtir oʻrmon orqasida sovuq bulutlar yanada quyuqlashgan, dam-badam qizgʻish shuʼla yoyilib, atrofga yovuz tillarini choʻzardi − Krasilshikov dahlizga oʻtdi, qorongʻida paypaslab mehmonxona eshigini topdi. Mehmonxona ham qop-qorongʻi va kimsasiz edi, faqat qayerdadir osma soatning chiqillashi eshitilardi. U eshikni taraqlatib yopdi, oyogʻini sudrab borib, xonadagi boshqa eshikni ochdi: hech kim yoʻq, faqat issiq qora shiftga yopishgan mudroq pashshalar norozi boʻlgandek guvillashdi.

− Oʻlib qolishganmi? − ovoz chiqardi u va shu zahoti qorongʻida soʻridan sirgʻalib tushayotgan hoʻjaiynning qizi − Styopaning bolalarga xos biyron, yoqimli ovozini eshitdi.

− Sizmisiz, Vasil Likseich? Men bir oʻzimman, oqsochimiz dadam bilan urishib, uyiga ketib qoldi, dadam boʻlsa xizmatkorni olib, ish bilan shaharga ketuvdi, bugun qaytishi gumon… Momaqaldirokdan oʻlgudek qoʻrkdim, bir mahal bu yoqqa kimdir kelganini eshitib, oʻtakam yorilayozdi… Salom, meni kechirasiz, marhamat qiling…

Krasilshikov gugurt chaqib, uning qora koʻzlari va qoramagʻiz yuzii yoritdi:

−Salom, tentakkinam. Men ham shaharga ketyapman, mana, koʻrmaysanmi nimalar boʻlayotganini, kutib turay deb kirdim… Sen boʻlsang, qaroqchilar bosdi deb oʻylapsanda-a?

Gugurt yonib bitdi, ammo qizning xijolatomuz kulimsirayotgan yuzi, boʻynidagi koʻzmunchoqlari, sargʻish satin koʻylak ostidagi kichkina koʻkraklari yaqqol koʻrinib turardi… Boʻyi Krasilshikovdan ikki baravar kichik, xuddi yosh qizaloqqa oʻxshaydi.

− Hozir chiroqni yoqaman, − dedi qiz shosha-pisha va Krasilshikovning oʻtkir nigohidan battar xijolat boʻlib, stol ustidagi chiroqqa qoʻl choʻzdi. − Sizni xudo yetkazdi, yolgʻiz oʻzim vahima qilib yotgandim, − u mayin tovushda gapirar ekan, oyoq uchida turib, ehtiyotkorlik bilan chiroqning kampiragini burab, shishasini chiqardi.

Krasilshikov uning egilib turgan qomatiga tikilgancha boshqa gugurt choʻpini yondirdi.

− Toʻxta, keragi yoʻq, − birdan u gugurtni yerga tashlab, qizning belidan quchoqladi. − Toʻxtab tur, qani, menga bir qaragin-chi.

Qiz xavotirlanib, yelkasi osha qaradi, qoʻllarini pastga tushirib, unga oʻgirildi. Yigit uni bagʻriga tortdi, qiz qarshilik koʻrsatmadi, faqat hayrat va qoʻrquv ichida boshini orqaga tashladi. U gʻira – shirada qizning koʻzlariga yuqoridan nazar solar ekan, kulib qoʻydi:

− Yana qoʻrqyapsanmi?

− Vasil Likseich… – qiz yalinchoq ohangda zoʻrgʻa gapirdi va yigitning quchogʻidan sekin sirgʻalib chiqishga urindi.

− Toʻxta. Nahotki meni yoqtirmasang? Har koʻrganingda sevinib ketishingni bilaman-ku…

− Sizdan yaxshi odam dunyoda yoʻq, – deb pichirladi qiz haroratli tovushda.

− Ana, koʻrdingmi?..

Qizning lablaridan uzoq oʻpdi, soʻng qoʻllari pastga sirgʻaldi.

− Vasil Likseich… Xudo xaqqi, qoʻying… Otingiz darvoza oldida qolib ketdi-ku. Esingizdan chiqarib qoʻydingizmi?.. Otam kelib qoladi… Qoʻying, kerak emas!

Yarim soatdan keyin u uydan chiqdi, otni hovliga kirgizib, bostirmaga bogʻladi, yuganini chiqardi, hovli oʻrtasidagi aravadan yangi oʻrilgan oʻt keltirib soldi va charaqlab ochilib ketgan osmondagi sokin yulduzlarga tikila-tikila ichkariga kirdi. Issiq qorongʻulik ogʻushidagi jimjit xonaga hamon olisdan zaif shuʼlalar tushib turardi. Qiz soʻri ustida boshini koʻksiga solintirib, gʻujanak boʻlib yotar, boyagi ishning gʻalatiligidan ham qoʻrqib, ham rohat qilib, beixtiyor issiq koʻz yoshi toʻkardi. U qizning shoʻrtang koʻz yoshlardan hoʻl boʻlgan yuzidan oʻpdi, oʻng qoʻlida papiros ushlagancha chalqancha yotib, uning boshini yelkasiga qoʻydi. Qiz indamay, tinch yotardi; u chekib, chap qoʻli bilan yuziga tegib turgan parishon sochlarni erkalab siladi…

Qiz tezda uxlab qoldi. U qorongʻilikka tikilib yotar ekan, mamnun kulimsirab qoʻydi: “Dadam shaharga ketdi…” Ketish bunaqa boʻladi! Yaramas chol darrov bilib oladi – qotmadan kelgan, jahli tez, qalin qoshi boʻlsa qop-qora, koʻzlari nihoyatda oʻtkir, oʻlgudek ichganda ham aqlini yoʻqotmaydi deyishadi…

U uy ichi yorishib, shift bilan pol oʻrtasidagi boʻshliq bemalol koʻrinadigan boʻlguncha uxlamay yotdi. Boshini burib, oynaga qarab, ufq yashil tusga kirayotganini koʻrdi, gʻira-shirada stol burchagiga qoʻyilgan Iso Masihning bir qoʻlini koʻtarib, odamlarga oʻtkir nigoh tashlab turgan ulkan suratiga koʻzi tushdi. U qizga qaradi: yonboshlagan koʻyi oyoqlarini yigʻib, sokin uxlab yotibdi. Bechora qizaloq naqadar dilga yaqin…

Osmon batamom yorishib, devor orqasidagi xoʻroz bir-ikki qichqirgandan keyin u turishga shaylandi. Koʻkragi ochiq, sochlari yoyilib ketgan qiz ham sakrab turib, yarim yonboshlab oʻtirdi va hech narsani anglamay unga tikilib qoldi.

− Styopa, − dedi u ehtiyotkorlik bilan. − Vaqt boʻldi.

− Ketib qolasizmi? – shivirladi u garangsib.

Soʻng birdan hushi joyiga keldi, qoʻllarini ustma-ust qoʻyib, koʻkragiga ura boshladi:

− Qayoqqa ketasiz? Endi sizsiz qanday yashayman? Men nima qilaman endi?

− Styopa, men tezda qaytib kelaman…

− Dadam uyda boʻladi-ku, sizni qanday qilib koʻraman?! Yoʻldan nariga oʻtib, jon deb oʻrmonda poylab turardim-u, meni uydan tashkariga kim chiqaradi deysiz?

Yigit tishlarini gʻijirlatib, uni chalqanchasiga agʻdardi. Qiz qoʻllarini keng yoyib, oxirgi nafasini chiqarayotgandek shirin entikib, “Oh” deb nido qildi.

Bir ozdan keyin u koʻylagini, kartuzini kiygan, qoʻlida qamchi, chiqib kelayotgan quyoshga orqa oʻgirgan holda soʻri oldida turar, qiz esa soʻrida tiz choʻkkan koʻyi bolalarcha hoʻngrab yigʻlar, labini xunuk qiyshaytirib, tez-tez gapirar edi:

− Vasil Likseich… Xudo haqqi… aziz avliyolar haqi, meni xotin qilib oling! Oʻlguncha choʻringiz boʻlaman! Ostonangizni yalab yotaman! Oling meni! Jon deb izingizdan ketar edim, meni kim qoʻyib yuboradi deysiz?! Vasil Likseich…

− Bas qil! − dedi Krasilshikov keskin. − Tez kunda kelib otangga uchrashaman. Senga uylanaman deyman. Eshitdingmi?

U choʻkkalab oʻtirdi, darrov yigʻidan toʻxtadi, namlangan koʻzlari yaraqlab ochildi:

− Aldamaysizmi?

− Chin soʻzim.

− Poklanish bayramida oʻn oltiga toʻlaman, − dedi u shosha-pisha.

− Ana, demak, yarim yildan keyin nikohdan oʻtishimiz mumkin ekan…

Uyga kelishi bilan u narsalarini yigʻishtirishga tushdi, kechqurun uch otli aravada temir yoʻlga joʻnadi. Ikki kundan keyin u Kislovodskda edi.

1938 yil 5 oktyabr

Ortiqboy ABDULLAYEV tarjimasi