NIZOMIY ARUZIY ibn Samarqandiy (11-a. ning 90-y. lari — Samarqand — 1160) — adib, adabiyotshunos olim. Kotib, shoir, munajjim, tabib sifatida ham tanilgan. Aruzni puxta egallagani uchun Aruziy nomi b-n ham mashhur boʻlgan. 1111-y. da Sharq mamla-katlari boʻylab sayohat qilgan. Balx, Hirot, Tuye, Nishopur sh. larini kezib, Afgʻonistonning Gʻur va Bomiyon viloyatlarida shansabiylar sulolasida 45 y. xizmat qilgan. Bizgacha «Majmaʼ unnavodir» («Nodirlar majmuasi») yoki «Chahor maqola» («Toʻrt maqola», 1156 — 57) deb nomlangan asarigina yetib kelgan. Asar muqaddima va 4 maqoladan iborat. Muqaddimada kitobning yozilish sabablari, maqsadi aytilgan. Asosiy qismidagi maqolalarda dabirlik ilmining mohiyati va yetuk dabir si-fatlari; sheʼr ilmining mohiyati va shoirning salohiyati; ilmi nujumning mohiyati va munajjimning bilimi, tibbiyot ilmining mohiyati, tabiblik, tabibning vazifalari haqida fikr yuritilgan. Har bir maqola muallif tomonidan ilgari surilgan gʻoya va fikrlarni aks ettiruvchi 10—12 hikoyat bilan ziynatlangan. Nizomiy Aruziy har bir kasbga taʼrif berganda, shu kasb egasining maʼnaviy qiyofasi va bilimi qanday boʻlishi lozimligini uqtiradi. Ayniqsa, kitobdagi ikkinchi ma-qola — «Sheʼr ilmining mohiyati, shoir saloqiyati»da ijodkor burchi, masʼuliyati, uning oʻziga talabchan, hamisha izlanishda, oʻrganishda boʻlishi, yosh ijodkorlarga gʻamxoʻrlik qilishi kerakligi aytilgan. Badiiy asarda shakl va mazmun birligi, sheʼriyatning inson tafakkuriga taʼsiri, badiiy-estetik, taʼlim-tarbiyaviy ahamiyati, uning inson kamolotiga, estetik di-diga taʼsiri borasida ham qimmatli fikrlar bor. Asar Oʻrta Osiyo va Xuro-son xalqlari ilm-fani, madaniyati, yozuvchishoirlar hayoti va ijodini oʻrga-nishda muhim manbadir. «Majmaʼ unnavodir»ning dunyo qoʻlyozma xazinalarida 12 ta qoʻlyozma va bir necha toshbosma nusxalari mavjud. Istanbul nusxasi eng moʻtabar nusxa hisoblanadi. Ingliz olimi Eduard Braun xuddi shu nusxani ingliz tiliga tarjima qilgan (1899). Eron olimi M. Muinning tanqidiy matni asosida asarni S. Bayevs-kiy va 3. Vorojeykina rus tiliga (1963), asl forsiy nusxadan M. Hasaniy oʻzbekchaga (1985) qisqartirib tarjima qilganlar.
As: Nodir hikoyalar, T., 1985.
Ad.: Bertels Ye. E., Izbrannыye trudы, t. 1, Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturы, M, 1960 Abdull ayev I., Hikmatullayev H., Samarqandlik olimlar, T., 1969.
Begali Qosimov.