O‘zbekiston me’morchiligidagi minoralar va minorasimon qurilmalarning qiyosiy tahlili

Post Views:
11 227

O‘zbekistonning boy me’moriy an’analari jahon madaniy merosi rivojining barcha bosqichlari, nodir me’moriy asarlarining turli-tuman ko‘rinishilarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, minoralar kabi o‘ziga xos inshootlar me’morchiligida ham ma’lum darajada sezilarli iz qoldirgan. O‘zbekiston hududida shakllangan minoralar va shu turdagi me’moriy inshootlar jahon me’morchiligining minoralar me’moriy yo‘nalishlarining muhim qismini o‘zining nodir yechimlari, badiiy-kompozitsion xususiyatlari bilan belgilab bergan va me’morchilikning rivojlanishida o‘ziga xos o‘rinni egalladi. Ularning paydo bo‘lishiga ushbu hududning har bir mintaqasi va turli davrdagi me’moriy taraqqiyot o‘z ta’sirini ko‘rsatgan.

Tayanch iboralar: minora, minorasimon inshootlar, mayoq, guldasta, burj, qafasa, mezana, qubba, sharafa, fonus.

Buyuk Ipak yo‘li madaniy, savdo yo‘llarida muhim markazlar hisoblangan shahar va qishloq maskanlarida bunyod etilgan minorasimon inshootlarning ilk ko‘rinishlari saqlanib qolmagan bo‘lsada, dastlab ular karvon yo‘llarini belgilovchi mayoq, shaharlar aholisini tashqi xavfdan ogoh etuvchi kuzatuv minoralari vazifalarini o‘tash uchun qurilgani shubhasizdir. IX-X asrlardan boshlab bu turdagi inshootlar diniy maqsadlarda qurilgan. Buxoro, Vobkent, Jarqo‘rg‘on, Ko‘hna Urganchdagi bu davr minoralarining me’moriy-konstruktiv yechimi yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarishga mos qilingani bundan dalolat beradi.

O‘zbekiston hududidagi minoralar g‘arbiy Osiyo o‘lkalaridagi bu turdagi inshootlardan ham me’moriy, ham qurulmasi jihatdan farq qiladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, XI asrdayoq Markaziy Osiyoda minoralarning keyingi rivojlanish bosqichlarini belgilab bergan Minorai Kalonning me’moriy yechimi va badiiy- estetik ko‘rinishlari, uning me’moriy qismlari, nisbatlari, kompozitsiyaviy tugalligi Yaqin Sharq va Mag‘rib minoralaridan farqli ravishda XIX asrgacha Markaziy Osiyo me’morchiligida bunyod etilib kelingan aksariyat minoralar uchun etalon vazifasini o‘tagan.

Minora-mezana tizimidagi bunday minoralarning turli xil ko‘rinishlari asosida Buxorodagi Minorai Kalon yechimlari yotadi. O‘zbekistonda Jarqo‘rg‘on minorasi, Xivaning XIX asr minoralari o‘ziga xos ko‘rinishlari bilan alohida o‘ringa ega bo‘lsa ham minoralarning aksariyatida Kalon minorasining yechimlarining umumiy qonuniyatlari sezilib turadi, ya’ni konussimon shakl- tana, tarhi aylana va ichki o‘zagiga asoslangan zinalar qurilmasi, hamda mezana bilan tugallanishi umumiydir. Samarqand, Toshkent, Farg‘ona vodiysi shaharlari, Shahrisabz kabi qadimiy hududli shahar guzarlari, mahalla masjidlari qoshida qurilgan katta-kichik minoralar yechimi tahlili ham Buxoro minoralari uslublariga mos andozada qilinganini bildiradi.

O‘zbekiston hududidagi me’moriy majmualardagi guldasta, burjlarning minorasimon shakllarida ham betakror yechimlar mavjud. Ularning nodir namunalari Markaziy Osiyo me’morchiligining Temuriylar va undan keyingi davr bosqichida yuksak badiiylik va estetik-dekorativ ko‘rinishga ega ekani chet el mutaxassislari tomonidan ham tan olingan. Shakllanishi YAqin Sharq minoralarida boshlangan, ya’ni yuqoriga kichrayib boradigan bir necha bo‘g‘inli hajmiy yechim Temuriy inshootlarida o‘ziga xos ko‘rinishini olgan edi.

Markaziy Osiyo me’morchiligining Temuriylar davri me’moriy bezak san’atidagi qirqma koshin qoplamalar, sirkor koshinli muqarnas va sharafalar bilan butkul bezatilgan minora- guldastalar, burjlarning shakliy-hajmiy yechim usullari Mag‘rib va YAqin Sharq, Xuroson minorasimon inshootlariga qaraganda bir muncha salobatli, mahobatli inshootlarning umumiy me’moriy kompozitsiyasiga uyg‘un ravishda yaratishga qaratilgani bilan farqlanadi. Temuriylar davri me’morchiligidagi Jome’ masjidlar, ulkan madrasalar va saroylarning me’moriy jihatdan tugal ko‘rinish olishida bu minorasimon hajmlar muhim vosita bo‘lib keldi. Hatto, davrlar mobaynida yuqori bo‘g‘inlari tushib ketgan bo‘lsada, Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasidagi burj-minoralar, Go‘ri Amir majmuasi hovlisi burchaklarini belgilovchi minoralar, Bibixonim jome’ masjidida saqlanib qolgan peshtoq yon guldastalari, hozirda ham o‘zlarining muqarnasli qoldiqlari bilan nisbatan tugal me’moriy hajmdek tasavvur uyg‘otadi. Chunki, ularning har bir hajmiy qismi me’moriy ishlov jihatdan mukammaldir.

O‘zbekiston minoralar me’morchiligi tarixida Xorazm minoralari alohida o‘rin tutadi. Shahar ko‘rinishiga chiroy baxsh etgan, ko‘chalarga fayz kiritgan shaklan va hajman turli-tuman bo‘lgan sharqdan – Xazorasp darvozasidan Ichan qal’a orqali g‘arbga qarab har 200 m masofada bir maqomda qator terilgan Polvon qori, Said Sholikorboy, Juma, Kalta minor va Shayx Qalandar bobo minoralari Xivaga takrorlanmas go‘zallik baxsh etgan.

Bu yerda Xorazm me’morlarining yuksak mahorati va an’anaviy shaharsozlik san’ati namoyish etilgan. Ularning aksariyati XVIII-XIX asrlarda qurilgan bo‘lib, umumiy qurulmaviy qonuniyati bir bo‘lsada, me’moriy-kompozitsiyaviy shakllanishi jihatidan Buxoro, Vobkent minoralaridan va ayniqsa Jarqo‘rg‘on minorasidan birmuncha farq qiladi. Silindrik shakldagi Xiva minoralarining umumiy xususiyati, ularning yuqori qismining keskin torayishi va nisbatan tik ko‘rinish olishidadir.

Shuningdek, alohida qafasa yoki mezana ajratilmay, ular minora hajmining davomi sifatida ko‘rinadi. Xorazm minoralari (XIX asr) qadimiy konussimon aylana tarhli minora inshootlari shakllanishining alohida, mustaqil yo‘nalishini belgilab bergan.

O‘zbekiston minoralari me’morchiligida kompozitsiyaviy shakl sifatida muqarnasli sharafalar, karnizlar muhim o‘rin tutadi. Mezanali yoki qafasali minoralarning tashqi ko‘rinishining asosiy me’moriy ko‘rinishini belgilab bergan. Kichik ravoqsimon muqarnaslar texnologik jihatdan bir xil shakllardan, detallardan yig‘ilsada, ulardan turli-tuman me’moriy hajmni yaratishga imkoniyat mavjud bo‘lgan.

Muqarnaslar Markaziy Osiyo me’morchiligida me’moriy-hajmiy bezak sifatida yuksak darajada shakllangan. Mirzo Ulug‘bek davrining mashhur muhandislaridan G‘iyosiddin Jamshid Koshiy me’morlar uchun yozgan me’moriy o‘lchov, hisob-kitoblarga bag‘ishlangan risolasida muqarnaslar tuzish qoidalari uchun alohida bob ajratib, muqarnaslarni tashkil etuvchi elementlar, ularning turlari haqida ma’lumot beradi. Muqarnas yasashda miqyos, modul birligidan foydalanib aylanma karnizni toqi ichkarisi qubbani, to‘g‘ri sharafani yasash yo‘llari haqida yozadi [3].

Minoralarda muqarnaslar qatori asosan qafasadan minora tanasiga o‘tish qismida, bo‘g‘inlarning oraliqlarini belgilashda, ya’ni turli hajmiy elementlarni bog‘lovchi vazifasini bajargan. Muqarnaslarning ko‘p qatorli, yirik toqichalik, koshin qoplamali yoki silliqlangan o‘yma g‘isht yoki sopol bo‘lakchalarida yig‘ilgan ko‘rinishi Buxoro va Vobkent minoralaridagi mezanalarda to‘liq namoyon bo‘lgan. Bo‘g‘inlar oralig‘ini belgilovchi muqarnaslar esa Samarqanddagi Ulug‘bek madrasasi va Bibixonim masjidida qo‘llanilgan bo‘lib, ular sirkor koshin bo‘laklardan yig‘ilgan. Muqarnaslarning ayrim turlari keyinchalik Boburiylar me’morchiligidagi minoralarda marmar elementlarda qaytarilgan.

Tahlillarga ko‘ra, O‘zbekiston hududidagi minoralarning balandligi ancha yuqori bo‘lganlarining aksariyati qadimda poytaxt maqomini olgan shaharlarda bunyod etilgani aniqlangan. Xiva va Buxoro minoralari shular jumlasidandir. Vobkentdagi va Jarqo‘rg‘ondagi minoralarni istisno qilganda Toshkent vohasi, Qashqadaryo, Samarqand, Jizzax hamda Farg‘ona vodiysida baland va mahobatli minoralar kuzatilmaydi. Tadqiqotlar natijalari qiyosiy tahlilidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston, shuningdek Markaziy Osiyo me’moriy obidalari tarkibidagi minora va minorasimon qurilmalarining me’moriy turlanishiga oid quyidagi ilmiy xulosalarga kelindi. Albatta, bu turlanish mezonlari ushbu ish ko‘lamida aniqlangani uchun tugal deb hisoblash o‘rinsizdir. Minoralar me’morchiligining xususiyatlari qiyosiy tahlili keng ko‘lamli tadqiqotlar, yangi arxeologik qazilma va izlanishlar asosida yanada to‘ldirib borilishi mumkin.

O‘zbekiston me’moriy merosidagi minora va minorasimon inshootlarning ushbu turlanishi quyidagi mezonlarga ko‘ra belgilandi:

1. Tarixi: alohida joylashgan minoralar karvon yo‘lida, cho‘l-sahro hududlari, kimsasiz tog‘-daralarda kuzatuv, yo‘l ko‘rsatgich, signal, xavfsizlik, qorovul minorasimon qurulmalaridan kelib chiqqan. Shaharlarda esa baland minorasimon qurulmalar qal’a, qo‘rg‘onlar tarkibida, hamda sug‘orish dehqonchilik hududlaridagi yakka qal’a, himoya qo‘rg‘onida qorovulxona, kuzatuv minorasi ko‘rinishida qilingan. Bu vazifani yirik shaharlarda Buxorodagi Kalon minorasi kabi baland inshootlar ham bajargan. Manbalarga ko‘ra minora qafasasi ravoqlariga olov, sham yoqib qo‘yilgan va ular tunda shaharlardan 50-60 chaqirim naridagi karvon uchun mayoq bo‘lib xizmat qilgan.

Burj va guldastalardagi minoralar kelib chiqishiga qadimda, ilk o‘rta asrlardagi ko‘shk, qal’a, qo‘rg‘onlar himoya burjlari, shahar darbozalari yon himoya guldastalari me’moriy asos bo‘lgan.

Mahobatli inshootlardagi minoralar turlarga bo‘linadi:

a) hovli devori, bino chekkalaridagi nisbatan mustaqil ko‘rinadigan bir yoki ikki bo‘g‘inli minoralar.

b) peshtoqqa yondoshgan yoki bino hajmidan bir muncha yuqori joylashtirilgan guldasta-minoralar.

v) XVI asrlarda shakllangan kichik guzar masjidlari hajmidagi minorasimon mezana, fonus qurulmalari. Ularning yana bir turi, ko‘cha yuzasiga qaragan masjid darbozaxonalari yuqorisidagi azon aytishga mo‘ljallangan uncha katta bo‘lmagan mezana-minorachalar.

2. Joylashuviga qarab alohida quriladigan minoralar quyidagi turlarga bo‘linadi:

a) yirik shahar va maskanlardagi katta jome’ masjidlari oldidagi baland minoralar: Buxoro, Vobkent, Ko‘hna Urganch, Xiva minoralari. Ularning aksariyati shahar markazida joylashgan.

b) mashhur ziyoratgoh maskanlardagi masjidlar qoshidagi katta, kichik minoralar. Masalan: Bahouddin Naqshband, Chor Bakr, Mahdumi A’zam, Zangiota ziyoratgohlari va boshqalar;

v) mahalla, guzar markazlaridagi masjidlar oldidagi kichik minoralar: Buxoro, Samarqand, Xiva mahallalari shular jumlasidan.

g) yirik Jome’ masjidlari, ziyoratgohlar hovlisi o‘rtasidagi minoralar: Andijon, Qo‘qon jome’ masjidlari minoralari, Zangiota ziyoratgoh majmuasidagi minora shular jumlasidan.

3. Burj-guldasta minoralari turlari:

a) yirik mahobatli inshootlarning hajmining burchaklari va peshtoq yonlaridagi ko‘p bo‘g‘inli minorasimon qurulmalar: Samarqanddagi Bibixonim masjidida, Ulug‘bek, Sherdor madrasasida ularning nodir namunalari mavjud.

b) darvoza, chortoq, madrasa peshtog‘i kabi me’moriy inshootlar yon guldastasining yuqorisidagi mezana, fonussifat minora qurilmalari.

v) darbozaxonalar, maqbaralar, ayrim masjid, madrasalar yonlaridagi qalin guldastalar, aksariyati yuqorisi dandana yoki sharafa bilan tugallangan. Ular O‘zbekistonning barcha hududlarida ommaviy ravishda qurilgan inshootlaridagi me’moriy element sifatida shakllangan.

Yuqoridagi mezonlardan tashqari minoralar shakliga, bezak hashami va yuqorida tugallanadigan me’moriy elementlari bilan ham farqlanadi.

Asosan yuqoriga torayib boradigan konus, silindrsimon hajmlarda minora quruvchisi, qurilgan joyning mavqyeiga qarab arabiy yozuvli belbog‘ qilingan. Minoraning balandligi, uning hashamidagi bu belbog‘lar ma’lum davrga xos bo‘lgan qoidaga qarab aniqlangan. O‘lcham birligi gazning metrik hisobi o‘zgarib borganini hisob olganda, minora balandligi qurdirgan shaxsning mavqyeiga qarab belgilangan kamarlar soniga bog‘liq degan taxminlar ham mavjud.

Adabiyotlar:

1. Воронина В.Л. Сырцовые минареты верховьев Зарафшона. Труды АН Таджикской ССР. т. СХХ. 1960.
2. Всемирная история архитектуры. Том 8. М.1968.
3. Гиясиддин Жамшид Коший. Ключ арифметики трактат об окружности. М.1956.
4. Массон М.Е. Краткая историческая справка о среднеазиатских минаретах Т.1933.
5. Воронин Л.Н. Сооружения башенного типа в архитектуре Востока и их генезис. Труды САИИ. вып 1. Т.1937.
6. Воронина В.Л. Сырцовые минареты верховьев Зарафшона. Труды АН Таджикской ССР. т. СХХ. 1960.

Maqolada, O‘zbekiston me’morchiligi merosida minora va minorasimon inshootlarni qadimdan shakllangan namunalari, xududimizning turli shahar va maskanlari me’moriy tizimida alohida o‘rin tutgan. Sharq me’morchiligida minoralarni turli me’moriy yechimi va funksional sifatiga ega bo‘lgan ko‘plab namunalari bunyod etilgani haqida xikoya qilinadi.

В статье особое место занимают минарет и сооружения ему подобные возникшие исторические образцы, в различных городах и поселениях как наследие в архитектуре Узбекистана. В восточной архитектуре различные виды минаретов и их функциональные качества и архитектурные решения освещены в статье.

In the article there were shown deueloppind examples heritects buildengs minarets and buildings look liking in minarets in diffirent cities, in separate territory of Uzbekistan. In the East architecht it was said diffirent development in property in the shown a lot of examples architect buildings.

Yaxyayev A.A.,
(TAQI)
Arxitektura. Qurilish. Dizayn
Ilmiy-amaliy jurnal