LIVIYA, Liviya Arab Sotsialistik Xalq Jamahiriyasi (Al-Jamahiriya al-Arabiya al-Libiya ash-Shaʼbiya alIshtirokiya) — Shim. Afrikadagi davlat. Mayd. 1759,5 ming km2. Aholisi 5,2 mln. kishi (2001). Poytaxti — Tripoli sh. Maʼmuriy jihatdan 13 viloyat (baladiyya)ga boʻlinadi.
Davlat tuzumi. Liviya — jamahiriya (xalq ommasi davlati). Konstitutsiyasi yoʻq. Raxbar organ — Inqilobiy (Tarixiy) rahbariyat. Qonun chiqaruvchi organ — umumiy xalq kongressi. Ijrochi hokimiyat — hukumat vazifasini bajaruvchi Oliy Xalq qoʻmitasi. Davlat boshligʻi — L. inqilobi rahbari, L. Arab Sotsialistik Xalq Jamahiriyasi boshligʻi Muammar Qazzofiy (Kaddafiy).
Tabiati. Liviya hududining 98% subtropik chala choʻl (shim. da) va tropik choʻldan (jan. da) iborat. Qirgʻoq chizigʻi nisbatan tekis. Eng katta va yagona qoʻltigʻi — Sidra. L. yer yuzasining koʻp qismi plato (bal. 200—600 m). Jan. da Tibasti togʻligining tarmoqlari (bal. 2286 m gacha) bor. Mamlakatning sharqiy kismini Liviya nuli egallagan. Geologik jihatdan Liviya hududi Afrika platformasi shim. yon bagʻrining bir qismidan iborat. Tokembriy kristalli jinslar yer yuziga chiqib yotadi. Soyliklar choʻkindi jinslar bilan tulgan. Liviyaning markaziy qismida yosh vulkan jinslari koʻp. Yuqori boʻr — paleogen yotqiziqlari orasida neft konlari bor; gaz, temir rudasi, fosforit va b. qazilma boyliklar ham mavjud.
Iqlimi tropik, choʻlga xos iqlim. T-ralarning mavsumiy va sutkalik farqi katta. Mamlakat shim. da subtropik iqlim, Oʻrta dengizga xos. Yanv. ning oʻrtacha t-rasi shim. da 11 — 12° va jan. da 15—18° gacha, iyulniki shim. da 27—29° va jan. da 32—35°gacha, eng yuqori t-ra (50° dan oshadi) Liviya choʻlining markazida. Yillik yogʻin mamlakat shim. da 250—350 mm dan (Tripolida) 400—625 mm gacha (Kirenaikada). Issiq va kuruq hamsin shamoli esib turadi. Doim oquvchi daryolari yoʻq. Yer osti suvlari yuza joylashgan yerlarda vohalar bor. Kuruqoʻzanli vodiy koʻp.
Sohildagi boʻz va boʻz-jigarrang tuproqli yerlarda akatsiya, tamariks, makvis, kedr, sarv; jan. roqda dagʻal ut va buta usadi. Chul qismida oʻsimlik juda siyrak.
Hayvonot dunyosi, asosan, sudralib yuruvchilar (ilon, kaltakesak)dan iborat; chayon kup. Shim. da sirtlon, kash-qir, tulki, quyon uchraydi. Vodiylarda kushlar bor. Milliy bogi — Kuf.
Aholisining 98% arablar. Barbar, tuareg va tubular, yirik щaxarlarida yevropalik (asosan, italyan)lar ham yaщaydi. Rasmiy til — arab tili. Davlat dini — islom (musulmonlarning aksari sunna mazhabida). 90% aholi mamlakatning shim. qismida, choʻlda siyrak, bir qismi koʻchmanchi. Ahrlining 82% shaharlarda yashaydi (1990). Yirik shaxarlari: Tripoli va Bingʻozi.
Tarixi. Liviya hududida odam qadimdan yashab keladi. Ming yillar davomida ibtidoiy jamoa tuzumi xukm surgan. Mil. av. 1-ming yillikning 1-yarmida Liviya gʻarbida Leptis-Magna, Sabrata va Ea degan Finikiya manzilgoxlari vujudga keldi. 7-a. da Liviya sharqida yunonlarning shaharchalari paydo boʻldi. Shulardan muximi Kirena. Keyinchalik Liviya hududining bir qismi Kirenaika deb yuritildi. Mil. av. 5-a. oʻrtalarida Liviyaning gʻarbiy qismi Karfagen qoʻl ostiga oʻtdi. Mil. av. 6-a. oxiri va 5-a. boshlarida Kirenaikaning bir qismini Axomaniylar davlati, keyinchalik makedoniyalik Aleksandr qoʻshinlari bosib oldi. Mil. av. 2-a. da uni Rim egallagan. 6-a. dan Liviya Vizantiya tarkibiga kirdi. 7-a. da L. Arab xalifaligiga qoʻshib olingan. Liviyaga juda koʻp arab qabilalari koʻchirib keltirilishi natijasida mahalliy aholi arablar bilan chatishib ketgan. Islom dini keng tarkalgan.
Liviya 16-a. dan 1912-y. gacha Usmonli turk saltanati tarkibida boʻldi (faqat 1711 — 1835-y. lari L. ni mahalliy Karamanli sulolasi boshqardi). 1911 — 12 y. lardagi Italiya-Turkiya urushidan soʻng Liviyaning sohil boʻyi hududlarini Italiya egalladi. Mahalliy aholi Italiya mustamlakachilariga qattiq qarshilik koʻrsatdi. 1-jahon urushi davrida Italiya oʻz qoʻshinlarining bir qismini Liviyadan olib chiqib ketishga majbur boʻldi. Italiya qoʻl ostida faqat Hims, Tripoli va Bingʻozi sh. lari qoldi. Bu vaqtda Kirenaika hududi Sanusiya tariqati qoʻl ostida edi. 1918-y. Tripolitaniya respublikasi eʼlon qilindi. Italiya hukumati oʻz mustamlakalaridan ajralib qolishdan qoʻrqib, Sanusiya tariqati boshligʻi Idris as-Sanusiyni Kirenaika hukmdori deb tan olishga, Tripolitaniya respublikasiga muxtoriyat huquqi berishga majbur boʻldi. 1922-y. Idris as-Sanusiy Kirenaika va Tripolitaniya amiri deb eʼlon qilindi. Italiyada hokimiyat fashistlar qoʻliga oʻtgach (1922), L. ni butunlay boʻysundirish uchun urush harakatlari yana boshlab yuborildi. Mahalliy aholi koʻplab qatl qilindi. Juda koʻp yerlar italyan kelgindilariga boʻlib berildi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari ustidan Italiya nazorati oʻrnatildi. Bunga qarshi L. da ozodlik harakati yanada avj olib ketdi. Italiya qiyinchilik bilan Tripolitaniya (1928), Fessan (1930)ni bosib oldi. 1939-y. ga kelibgina Kirenaika, Tripolitaniya va Fessan Italiya tarkibiga kiritildi.
2-jahon urushi davrida Italiya mustamlakalarini kengaytirish uchun Liviyadan baza sifatida foydalanishga urindi. Liviyada harbiy bazalar, katta tosh yoʻllar qurildi, portlar qayta tiklandi, mustamlaka qoʻshinlari tuzildi. 2-jahon urushida fashist qoʻshinlari magʻlubiyatga uchray boshlagach, ItaliyaGermaniya qoʻshinlari Liviyadan butunlay olib chiqildi. 1942-y. oxiri — 1943-y. boshida esa fransuz askarlari Fessanni, ingliz askarlari Kirenaika va Tripolitaniyani egalladi. Shu vaqtdan Liviya Buyuk Britaniya va Fransiya harbiy maʼmuriyati qul ostiga oʻtdi.
Liviya takdiri haqidagi masala dastlab 1945—48 y. larda Tashqi ishlar vazirlari kengashi (2-jahon urushidan keyin yarash bitimlarini tayyorlash maqsadida taʼsis etilgan xalqaro organ)da, soʻngra BMTda muhokama qilindi.
1949-y. noyab. da BMT Bosh Assambleyasi Liviyaga 1952-y. 1 yanv. dan mustaqillik berish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. 1950-y. da chaqirilgan Milliy taʼsis majlisi Liviya konstitutsiyasini qabul qildi. 1951-y. 24 dek. da mustaqil L. Qoʻshma Podshohligi (tarkibida Kirenaika, Tripolitaniya, Fessan vilo-yatlari boʻlgan federatsiya) tuzilganli-gi eʼlon qilindi.
1963-y. da Liviya unitar davlat deb eʼlon qilindi. Ayollarga saylov huquqi berildi. Mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayoti hamon yirik zamindorlar, qabila shayxlari qoʻlida edi. Demokratik harakatlar qattiqqoʻllik bilan bostirilar edi.
1969-y. 1 sent. da yashirin siyosiy tashkilot aʼzolari — yesh armiya ofitserlari guruhi monarxiyani agʻdarib tashlab, L. Arab Respublikasi (LAR) tuzilganligini eʼlon qildilar. Mamlakatni boshqarish Inqilobiy qoʻmondonlik qoʻmitasi qoʻliga oʻtdi. Liviyada «Liviya islom sotsializmi» qurilishi eʼlon qilindi. 1970-y. da barcha chet davlatlarning harbiy bazalari LAR hududidan chiqarib yuborildi. 1972-y. da mamlakatda yagona siyosiy tashkilot — Arab Sotsialistik Ittifoqi tuzildi. 1977-y. da «Xalq hokimiyati» tartiboti eʼlon qilindi, mamlakatning nomi oʻzgartirilib, L. Arab Sotsialistik Xalq Jamahiriyasi deb ataldi. Oliy xalq kongressining 1979-y. 1—2-martdagi favqulodda sessiyasi qarori bilan Muammar Qazzofiy rasmiy ravishda davlat hokimiyat tizimidan tashqari turuvchi, amalda esa rahbar organ boʻlmish Inqilob rahbariyati boshligʻi boʻlib qoldi. Liviya 1955-y. dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 sent. — Inqilob Kuni (1969).
Liviyada Siyosiy partiyalar yoʻq. L. Jamahiriyasi ishlab chiqaruvchilar kasaba kongresslari uyushmasi umumiy kongressi 1972-y. da tuzilgan.
Xoʻjaligi. Liviya rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Iqtisodiyotning asosi — neft qazib chiqarish va uni qayta ishlash sanoati. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,6%, q. x. ning ulushi 5,5% (1989).
Sanoati neft va gaz konlari, neftni qayta ishlash, sement, metallurgiya, oziq-ovqat (zaytun moyi, meva va baliq konservalari, tamaki mahsulotlari), toʻqimachilik (jun gazlama), koʻnchilik korxonalaridan iborat, bir necha elektr st-yalari bor. Yiliga oʻrtacha 9,8 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Sanoat korxonalarining koʻpchiligi Tripoli, Bingʻozi va b. sha-harlarda joylashgan. Misurotada yirik metallurgiya majmuasi, boshqa shaharlarda quvur, elektr simlari ishlab chiqaruvchi korxonalar, traktor va avtomobil yigʻuvchi z-dlar bor. Hunarmandchilik rivojdangan.
Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlar oʻrmonlar bilan birga 4,2 mln. ga (2%). Asosiy ekinlari: arpa va bugʻdoy. Sabzavot, meva (apelsin, mandarin, xurmo, uzum), yer yongʻoq, zaytun, tamaki ham yetishtiriladi. L. Sahroi Kabiridagi aholining asosiy mashgʻuloti — chorvachilik. Qoʻy, echki, qoramol, tuya, yilqi, eshak boqiladi. Sohil yaqinidagi suvda baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi.
Transporti. Liviyada t. y. yoʻq. Avtomobil transportining ahamiyati katta, uning uz. — 28 ming km, neft quvurlarining uz. — 3,4 ming km. Eksport qilinadigan neft va chetdan keltiriladigan yuklar dengiz transpor-tida tashiladi. Dengiz flotida 26 kema, shu jumladan, 12 tanker bor. Yirik portlari: Tripoli va Bingʻozi. Tripoli, Bingʻozi va Sabha sh. larida xalqaro aeroportlar bor.
Liviya chetga neft va neft mahsulotlari, shuningdek, gaz, sitrus mevalar, teri, kimyoviy mahsulotlar va b. chikaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, oziq-ovqat, maʼdanli oʻgʻit, qurilish materiallari va b. keltiradi. Tashqi savdoda Italiya, Germaniya, Ispaniya, Fransiya, Yaponiya, Koreya bilan hamkorlik qiladi. Pul birligi — Liviya dinori.
Tibbiy xizmati. Shifokorlar Bingozidagi un-tning tibbiyot f-tida, oʻrta malakali tibbiyot xodimlari maxsus maktablarda tayyorlanadi. Tibbiy xizmat tizimi asosan davlat qaramogʻida.
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1975-y. dan 6 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar va oʻsmirlar uchun majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati 6 y., oʻrta maktabda 6 y. Barcha bosqichlardagi taʼlim — bepul. Liviyada 10 un-t, 17 oliy oʻquv yurti, 14 i. t. markazi bor. 1975-y. da Afrikadagi eng yirik neft tadqiqotlari lab. tashkil etilgan. Tripolida Davlat kutubxonasi (1917) va un-t kutubxonasi, Bingʻozida Xalq kutubxonasi, Bingʻozi unti kutubxonasi bor. Tripolida arxeologiya, etn., islom, tabiat tarixi muzeylari, Leptis-Magna, Sabrata va b. shaharlarda qad. tarix muzeylari mavjud.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. L . da nashr etiladigan yirik gaz. va jur. lar: «Al-Fajr alJadid» («Yangi tong», arab tilidagi kundalik gaz., 1978-y. dan), «Al-Jamahiriya» (arab tilidagi haftalik gaz., 1980-y. dan), «Az-Zahf al-Axdar» («Yashil hujum», arab tilidagi haftalik gaz., 1980-y. dan), «Al-Muntijun» («Ishlab chiqaruvchi», arab tilidagi haftalik gaz., 1978-y. dan), «Jeysh ash-Shaʼb» («Xalq armiyasi», arab tilidagi oylik jur., 1971-y. dan). Jamahiriya axborot agentligi (JANA) — rasmiy axborot mahkamasi boʻlib, 1965-y. dan faoliyat koʻrsatadi. Radioeshittirish korporatsiyasi 1957-y. da tuzilgan. Telekoʻrsatuv xizmati 1968-y. da tashkil etilgan.
Adabiyoti. Arab istilosidan soʻng 7-a, 8-a. boshlarida Liviyada adabiyot umumarab madaniyati asosida rivojlandi.
Ammo 16-a. dan Liviya adabiyoti tushkunlikka uchradi, 17—18-a. larda Umar al-Farid, Ahmad al-Bahluliy kabi shoirlar kad. arab sheʼriyati anʼanalarini davom ettirdilar. 19-a. oxirida arab mamlakatlarida vujudga kelgan mada-niy uygʻonish harakati 20-a. ning 1-yar-migacha Liviyaga ham taʼsir oʻtkazdi. Bu davrda ozodlik, maʼrifat va ijtimoiy mavzular Liviyaning mumtoz sheʼriyati uchun muhim boʻldi. Ahmad ash-Sharif, Mustafo bin Zikriy, Sulaymon alBaruniy va b. shoirlar qasidalarida mustamlakachilarga qarshi kurash mavzui keng ifoda etildi. Ahmad Rafiq al-Mahdum, Ibrohim al-Usta Umar kabi shoirlarning 30—40-y. lardagi asarlari xalqning Italiya bosqinchilariga qarshi kurashiga bagʻishlandi. Liviya mustaqillikka erishgandan soʻng adabiyot maydoniga Ali Sidqi Abdulqodir, Ahmad Fuod Shinnib, Ali ar-Ruqayn va b. shoirlar kelib qoʻshildi. 40—50-y. larda hikoyanavislik yuzaga keldi. Uning bosh mavzui — chinakam mustaqillik va ijtimoiy tenglik uchun kurashdan iborat boʻldi. Mustafo al-Misuratiy, Abu Harrus, Muhammad Afif, Tolib ar-Roviy kabi yozuvchilar oʻz asarlariga oddiy xalq vakillari — badaviylar, baliqchilar, fallohlar va hunarmandlarni bosh qahramon qilib oldilar. Keyingi yillarda Jumʼa al-Faroniy, Ahmad an-Nuayriy, Abdulhafiz al-Mayar kabi shoir va yozuvchilar adabiyot maydoniga kirib keldilar.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati qad. Neolit davriga mansub qoyaga ishlangan rasmlar (fil, bizon ovi manzarasi) topilgan. Finikiya sanʼati yodgorliklari (mil. av. 1-ming yillik) orasida loydan ishlangan haykallar, qora lok bilan har xil gul va suratlar so-lingan keramika buyumlari, shisha idishlar uchraydi. Mozaika va haykallar bilan bezatilgan Yunon, Qad. Rim, Vizantiya inshootlarining vayronalari saqlangan. Arab istilosi (7-a. oxiri, 8-a. boshlari)dan keyin tor koʻchali, 1 va 2 qavatli yassi tomli, hovlili uylar qurilgan, 18—19-a. larda koshin va oʻyma naqshlar bilan bezatilgan koʻp gumbazli machitlar paydo boʻldi. Italiya xukmronligi yillarida (1912 — 43) shaharlarda yev-ropacha kvartallar barpo etildi. Liviya mu-staqillikka erishgach, maktab, kasalxona, turar joy va maʼmuriy binolar zamonaviy tipda qurila boshladi. Geometrik shakllardagi naqshlar bilan bezatilgan gilamlar, bosma yoki kashtali charm va oʻymakorlik, zargarlik buyumlari xalq amaliy sanʼati qad. anʼanalarga boyligidan dalolat beradi.
Musiqasi. Liviya va qoʻshni Magʻrib mamlakatlarining musiqasi koʻp asrlar davomida oʻzaro hamohang rivojlanib keldi. Shu sababli mazkur mamlakatning musiqa madaniyati (musiqa asboblari, janrlari, parda oʻlchovlari) mushtarakdir. Liviya musiqasi tarixiga oid maʼlumotlar deyarli yoʻq. Mamlakat tub aholisi — barbarlar musiqasida ohang, sheʼr va raqs oʻzaro qovushib ketgan. Surnay, rubob, ud, qonun, tor kabi cholgʻu asboblari keng yoyilgan. Azon aytish, Qurʼon suralarini oʻqishda aloxida musiqiy ohang beriladi. Maqamlar tizimi ham rivojlangan.
19-a. oxiri va 20-a. boshlarida Yevropa musiqasi taʼsir eta boshladi. Konsert ijrochiligi, estrada musiqasi kabi yangi shakllar paydo boʻldi. Mustaqillikka erishilgach (1951), musikaga eʼtibor kuchaydi. Teatr va musiqa ishlari bosh boshqarmasi tuzildi (1973). Milliy folklor ansambli shuxrat qozondi. Tripolidagi sanʼat va hunarmandchilik maktabi, Bingʻozidagi un-tda musika kadrlari tayyorlanadi.
Teatri. Xalq tomosha anʼanalariga aylanib qolgan «Fonusxayol», qoʻgʻirchoq teatrlari va oʻziga xos ogʻzaki jur. (koniakl axborot) Liviyada zamonaviy te-atrning paydo boʻlishida muhim rol oʻynadi. 1935-y. Darnada Muhammad Abulhodi birinchi teatr truppasini tuzdi va bu truppa Misr, Yevropa teatri sanʼati taʼsirida rivojlandi. Liviya mustaqillik yillarida qator havaskorlik toʻgaraklari va professional uyushmalar: milliy musikali drama truppasi, Abdulhamid al-Mijrob rahbarligida Tripolidagi «Al-Amal», Misurotadagi «At-Toj-al-Fiddi» va b. paydo boʻldi. 1951-y. Mustafo Muhammad Lamir Milliy teatr uyushmasi (aktyor va dramaturglar birlashmasi) — birinchi Liviya teatrini tuzdi. Bu teatr re-pertuaridan Molyer, N. V. Gogol, hoz. zamon Misr va Liviya dramaturglari asarlari mustahkam oʻrin oldi. Keyingi yillarda bir qancha xalq musiqa-raqs guruxlari ishlay boshladi. 1963-y. Tripolida musiqa-drama bilim yurti tashkil etildi. Bingʻozida xalq teatri truppasi, Tripoli va Darna sh. larida milliy teatrlar mavjud.