Toshkent me’moriy yodgorliklari tarixidan

Post Views:
8 791

Haqli ravishda “Sharq darvozasi” nomiga musharraf bo‘lgan Toshkent – nafaqat Markaziy Osiyo, balki jahondagi qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, dunyo sivilizatsiyasi rivojiga o‘z munosib hissasini qo‘shgan. Shahar muhim savdo karvonlari kesishgan, Buyuk ipak yo‘li tarmog‘ida joylashgan edi. Bu o‘z navbatida shahar madaniy hayoti va rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Toshkent XIX asr boshlariga kelib Qo‘qon xonligi hududiga kiritilib, xonlikning asosiy shaharlaridan biri maqomiga ega edi. XIX asrga kelib shaharda 12 ta darvoza mavjud bo‘lib, shahar aholisi 80.000 ga yaqin kishini tashkil etgan. XIX asr o‘rtalariga qadar shahar asosini Ko‘kcha, Sebzor, Beshyog‘och va Shayxontohur dahalari tashkil etgan. Har bir daha ko‘plab mahallalardan tashkil topgan bo‘lib, ularning soni XX asr boshlariga kelib 260 tani tashkil etgan[1]. Shahar hududidagi masjidlar soni 1899 yili 180 ta, 1912 yili – 345 tani tashkil etgan bo‘lsa, madrasalar 1912 yilga kelib – 16 tani tashkil etgan. Xristian cherkovlari 1910 yili – 15 tani, boshqa dinga mansub ibodatxonalar – 6 tani tashkil etgan[2].

Toshkentda mavjud bo‘lgan Abulqosim, Ko‘kaldosh, Baroqxon, Beklarbegi, Eshonguzar madrasalari ma’lum va mashhur bo‘lgan ilm markazlari safidan joy olgan edilar. Toshkent shahri 1865 yili Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilganidan so‘ng, Bo‘zsuv kanali chap sohilida “yangi” shaharga asos solindi. Shaharning bu qismida mustamlaka ma’muriyati joylashgan hamda Rossiyadan ko‘chib kelgan aholi yashaydigan joyga aylangan edi.

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida shaharning “yangi” qismida qurilgan eng mashhur binolardan o‘sha davrdagi Davlat banki, ayollar gimnaziyasi (hozirgi Toshkent davlat yuridik instituti), Toshkent erkaklar gimnaziyasi, Kadetlar korpusi (hozirgi I Toshkent tibbiyot akademiyasi hududi), Knyaz Nikolay Konstantinovich saroyi (hozirgi Tashqi ishlar vazirligining qabulxonasi), Real bilim yurti, Kaplan dorixonasi, Toshkent shimoliy vokzali, Turkiston davlat palatasi va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin[3]. Imperiya ma’muriyati “yangi” qismga rivojlanish uchun mablag‘ ajratgan holda, aksariyat tub aholi yashaydigan “eski” qismga deyarli hech qanday mablag‘ ajratmadi. Shaharning “eski” qismi o‘rta asrlar qiyofasida, pastqam, egri – bugri ko‘cha va hovlilardan iborat holda saqlanib qoldi.

Sovet hukmronligi davriga kelib, shahar qurilishi tizimiga g‘oyaviy – mafkuraviy jihatdan yondashuv ustun bo‘lib qoldi. Aksariyat shahardagi joy nomlari, mavze va ko‘chalar mahalliy xalq tarixiga aloqasi bo‘lmagan, kommunistik partiya va sovet davlati rahbarlari nomi bilan atala boshlandi. Mahalliy xalq an’analari, jug‘rofiy va iqlim hususiyatlari e’tiborga olinmagan holda shaharda strukturaviy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Asosan mahalliy aholi istiqomat qiladigan “eski shahar” qismi imperiya davridan deyarli farq qilmaydigan holda o‘zgarishsiz qolaverdi. Bu qismda yashovchi aholi ichimlik suvi, gaz, isitish tarmog‘i, kanalizatsiya tizimidan bebahra holatda yashashni davom ettirdi.

XX asr 20-30-yillarida boshlangan dinga va diniy e’tiqodga qarshi kurash kampaniyasi shahardagi mavjud me’moriy obidalar taqdiriga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Masjid, madrasa, cherkov, ibodatxona, sinagog va boshqa diniy inshootlar yopilib, ular o‘rniga omborxona, do‘kon, yotoqxona, turli sexlar va hokazolar tashkil etildi. Bu holni alohida olingan sobiq dahalar misolida ko‘rsak yanada yorqin tasavvur paydo bo‘ladi. Beshyog‘och dahasida hozirgi Respublika o‘quvchilari saroyi atrofida bo‘lgan Muhammadkarimhoji madrasasi ehtiyoj bo‘lmagan holda 1924 yili buzib tashlangan. Hozirgi Milliy bog‘ darvozasi o‘rnida bo‘lgan Halimtoy madrasasi esa 30-yillar boshida buzib tashlanib, uning g‘ishtlari turli maqsadlarga ishlatilib yuborilgan[4]. Dahadagi mashhur Abulqosim madrasasi 1919 yili yopib qo‘yilib, o‘n yildan so‘ng, 1929 yili Samaradan ko‘chib keltirilgan, ocharchilikdan aziyat chekkan 70 oila bu yerga joylashtirilib, tarixiy yodgorlik yotoqxonaga aylantirilgan. 1974 yili esa binoga Toshkent o‘yinchoq fabrikasining filiali joylashtirilib, bino qiyofasi butkul o‘zgarib ketadi. 1946 yilgi Chotqol zilzilasi bir qator tarixiy inshootlarga salbiy ta’sir ko‘rsatib, jumladan madrasa binosi ham yarim vayrona holatiga kelgan edi. Shunday taqdir XVI asr tarixiy yodgorligi bo‘lgan Ko‘kaldosh madrasasiga ham tegishli bo‘lgan. Xoja Ahror jome masjidi, Xayrobod Eshon kompleksi, CHo‘ponota masjidi va boshqalar ham xaroba holatga kelib qolgan bo‘lib, ulardan turli maqsadlarda foydalanilgan.

Ko‘kcha dahasida ko‘zga ko‘ringan yodgorliklardan biri Shayx Zayniddin bobo maqbarasi bo‘lgan. XII asrda yashagan ushbu mashhur diniy arbob qabri ustida XIV asr oxirlarida Amir Temur muhtasham maqbara barpo etgan edi[5]. Mazkur maqbara atrofida qabriston va masjid bo‘lib, sho‘rolar davrida maqbara butkul qarovsiz ahvolga tushib qolgan edi. Qabristonga tutash tarzda kichik masjid yonida kinoteatr ochilib, ko‘ngilochar muassasa o‘yin-kulgilari bilan qayg‘u-alamga cho‘kkan qabriston yonma-yon turar edi. Dahadagi Hofiz Ko‘hakiy masjidi yog‘och ombori, To‘xtaboy masjidi shisha omborxonasiga, Qo‘shtut masjidi bog‘chaga aylantirilgan. Shuningdek, XIX asr arxitektura yodgorligi bo‘lgan Beklarbegi madrasasi 30-yillar boshida buzib tashlanib, uning o‘rniga sovet davlati rahbarlaridan biri bo‘lmish M. Kalinin haykali o‘rnatilgan maydon tashkil etilgan.

Sebzor dahasidagi mashhur yodgorlik – bu Hazrati Imom (Xastimom) majmuasi hisoblanadi. Majmua sovet davrida mutlaqo qarovsiz qolib, undagi barcha masjidlar yopib qo‘yilib, madrasa faoliyati to‘xtatilgan edi. XVI asr yodgorligi bo‘lmish Qaffoli Shoshiy maqbarasi nurab, ayanchli holatga tushib qolgan. Namozgoh masjidi keyinchalik shofyorlar o‘qitiladigan maktabga, Baroqxon madrasasi esa Ateizm muzeyiga aylantirilgan[6]. Keyinchalik majmua o‘rtasida kinoteatr va maktab qurilib, bu shundoq ham ayachli ko‘rinishiga ega bo‘lgan majmua qiyofasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Hazrati Imom (Xastimom) maydoni faqat mustaqillik davriga kelib, tom ma’noda o‘z obro‘ va mavqyeini qayta tikladi. Respublika Prezidenti I. Karimovning tashabbusi va rahbarligida Xastimom majmuasi 2007 yili qayta qurilib, o‘zining yangi, muhtasham ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Jumladan, maydonda yangi qurilgan Hazrati Imom jomemasjidi noyob arxitektura yodgorligi qatoridan joy oldi.

XX asr boshida Toshkent me’moriy yodgorliklari ichida Shayxontohur ziyoratgohi alohida o‘rin tutgan. Shayxontohur shaharning eng gavjum va fayzli joylaridan biri bo‘lib, bu yerda bir necha me’moriy obidalar, shifobaxsh buloqli Langar hovuzi, savdo rastalari o‘rin olgan edi. Ziyoratgoh Hayit va Navro‘z bayramlarida xalq sayli bo‘ladigan yerga aylanar, keng xalq ommasi to‘planadigan maskan hisoblanar edi. Keyinchalik ushbu ziyoratgoh 1924 yili yopib qo‘yildi.

Toshkentning saqlanib qolgan Shayxontohur darvozasi XX asr 40-yillarida Navoiy ko‘chasining kengaytirilishi munosabati bilan olib tashlangan edi. YUqorida qayd etilganidek, Shayxontohurning ko‘cha bo‘ylab kirish joyida XIX asr 40-yillarida qurilgan Eshonguzar madrasasi bo‘lgan. Sovet davrida bu yerga kinostudiya joylashtirilib bir qator, jumladan, “Alisher Navoiy”, “Tohir va Zuhra”, “Nasriddin Buxoroda” nomli filmlar aynan shu studiyada yaratilgan[7]. Madrasa Navoiy ko‘chasining kengaytirilishi bahonasi bilan 60-yillarda buzib tashlandi. Majmuadagi Xotin masjid o‘zining noyob o‘ymakorligi va naqshlari bilan ajralib turardi, u keyinchalik bolalar kutubxonasiga aylantirilgan. 1967 yili Xotin masjidi va Zanjirlik masjidi, 1975 yili Ovrat masjidi turli bahonalar, chunonchi obodonlashtirish bahonasida buzib tashlangan[8]. Undan avvalroq esa, arxitektura jihatidan katta ahamiyatga ega bo‘lgan G‘aribboy va Saidazimboy masjidlari 30-yillardagi dinga qarshi kurash kampaniyasi vaqtida buzib tashlangan edi. XX asr 80yillariga kelib Shayxontohur majmuasida atigi 3 ta me’moriy inshoot – Yunusxon, Shayx Hovandi Tohur hamda Qaldirg‘ochbiy maqbaralari saqlanib qoldi, xolos.

Undan tashqari shaharda mavjud bo‘lgan o‘nlab mahalla masjidlari, ziyoratxona, honaqoh va boshqalar turli sabab va bahonalar ostida buzib tashlangan edi. Toshkentdagi bir qator xristian va boshqa dinlar ibodatxonalari ham sovet diniy siyosatining salbiy oqibatlarini boshidan kechirganlar. Masalan, 1888 yili qurilgan Spaso-Preobrajenskiy cherkovi 1930 yili buzib tashlanadi[9]. Shahardagi katolik, lyuteran cherkovlari ham nochor ahvolda bo‘lgan. Jumladan, XIX asrda qurilgan yevangel-lyuteran cherkovi 1937 yili yopilib, 1990 yilga qadar omborxona, geologiya boshqarmasi, itboqarlar jamiyati va boshqa muassasalar ixtiyorida bo‘lgan. Bino bir necha marotaba yong‘inga uchrab, 1966 yilgi zilziladan so‘ng buzib tashlash ham rejaga kiritilgan. Ushbu xaroba cherkov faqat mustaqillik sharofati bilan qayta tiklanib, Respublika Prezidenti I.A. Karimovning 1993 yil 3 maydagi farmoni bilan yevangellyuteran cherkovi ixtiyoriga berildi[10]. 1991 yildan boshlab mustaqil O‘zbekiston poytaxti bo‘lmish Toshkent, istiqlol sharofati bilan qadimiylik hamda zamonaviylik uyg‘unlashgan, jahondagi ilg‘or shaharsozlik an’analariga mos ravishda rivojlanayotgan shahar darajasiga erishdi.

A.A. Odilov

К истории архитектурных памятников Ташкента

В данной статье на основе научной литературы рассмотрена и освещена история некоторых архитектурных памятников города Ташкента, а также охарактеризовано их состояние в советский период.

A.A. Odilov

To the history of architectural monuments of Tashkent

In this article on the base of science literature are considered and covered the history of several architectural monuments of Tashkent as well as their condition during sovet period.

[1] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma. Tarixiy toponimik lavhalar. Birinchi kitob. Toshkent: Movarounnahr, 2004. 14-bet

[2] Bo‘riyeva X.A. Tolerantlikning toponimlarda aks etishi (Toshkent shahri misolida) // Yoshlar tarbiyasida – tolerantlik davr talabi. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Toshkent, 2008. 79-80-betlar

[3] Ismoilova J. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Toshkentning “yangi shahar” qismi tarixi: Toshkent: Fan va texnologiya, 2004. 11–be

[4] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma… 15-16–betlar

[5] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma …. 41-42-betlar

[6] O‘zbekiston Respublikasi MDA; R-94 fond, 5-ro‘yxat, 1182-ish,17-varaq

[7] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma …. 76-bet

[8] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma … 78-bet

[9] Muhammadkarimov A. Toshkentnoma … 134-bet

[10] Иноятова Д. Из истории Ташкентской лютеранской общины (ХIХ-ХХ вв.) // Yoshlar tarbiyasida tolerantlik davr talabi. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Toshkent, 2008. 115-bet