Zominning koʻrkam soʻzlari

Xaritaga qarasangiz, Samarqand va Fargʻona orasida tizma togʻlar uzalib yotibdi. Shimoli adoqsiz dasht… Xuddiki ulkan ummonda toʻlqinlar shu devor-togʻlarga kelib urilib, yana ortga qaytadigandek taassurot qoldiradi. Zamonlar osha shunday ham boʻlgan: buyuk koʻchishlar asnosi Turkiston togʻi yoqasini koʻplab turkiy ellar makon tutgan, asrlar boʻyi bu yerda eliboy tamadduni gullab-yashnagan. Bugungi Zomin tumani mazkur tabiiy-geografik hudud va tarixiy-madaniy maskanning bir boʻlagi boʻlib, koʻhna duru javohirlarni oʻz bagʻrida asrab kelmoqda. Goʻzal tabiati, shonli oʻtmishini qoʻyaturing, hozir ham zominliklar diliyu tilida yashayotgan soʻz va iboralarni aytmaysizmi. “Zominning til qomusi” (Bosim Toʻychiboyev, Qozoqboy Qashqirli) kitobini varaqlarkansiz, xalqimiz shunchaki gapirganda ham qanchalik obrazli gapirishiga qoyil qolasiz. Elimizning tafakkuri jilolaridan koʻnglingiz yayraydi. Bu imlolarni sizga toʻliq yetkazish uchun transkripsiyadan foydalanilgan.

ABQARA – Janubi-gʻarb tomon. Abqaraniʼң shamaliʼ turdiʼma, hava javadiʼ – Janubi-gʻarb tomondan shamol tursa, yomgʻir yogʻadi.

AZAN ALAGӘVGҰM – ozon olagavgum. Tunning kun bilan almashish oldi, “subhi kozib”.

AYQARA – oyqoro. Choponning bir oʻngirini boshga, ikkinchisini oyoq tomonga qilib yopinib yotish. Irgәsh chapandiʼ ayqara javiʼp jatiʼr – Ergash choponni oyqora yopinib yotibdi.

AYTUVLIʼ – OYTUVLI. Atoqli, taniqli. Hayat Shadman − Zabiʼndiʼң aytuvliʼ shayiʼriʼ – Hayot Shodmon − Zominning taniqli shoiri.

ALAAVUZ – oloovuz. 1. Qarashlar har xilligi, gapning bir joydan chiqmasligi holati ifodasi. Shuytiʼp alaavuz bop jұrәbersәk gөrәm bomaymiʼz – Shunaqa qilib ola ogʻiz boʻlib yuraversak, hech balo qilolmaymiz. 2. Hamisha koʻpchilikka qarshi gap aytadigan odam.

ALAGʻAYIʼM – ologʻoyim. Begʻam, beparvo. Er janiʼvaram taza alagʻayiʼm ekәn – Eriyam juda beparvo ekan.

ALAGʻZIʼSh – ologʻzish. Vahima bosish, bosinqirash. Jaңңiʼz jatma, alagʻziʼysan – Yolgʻiz yotma, bosinqiraysan.

ALAGӘVGҰM – olagavgum. Kunning tun bilan almashish oldi, talosh pallasi.

ATQAMIʼNӘR – otqaminar. Hurmatli, eʼtiborli odam sifati. Tөrәbek bizdiң atqamiʼnәrimiz – Toʻrabek bizning otgaminar (obroʻli) odamimiz.

ASHLAQ – oshloq. Dasturxon. Bavam dastarqandiʼ ashlaq degichiydi – Bobom dasturxonni oshloq degich edi.

ASHIʼCh – oshich. Qozon. Ashiʼchtiʼ juviʼp qoy – Qozonni yuvib qoʻy.

BAYQOZIʼ – boyqoʻzi. Yangi kiyim kiygan bolaga suyunchi berish odati. Tagʻam magʻan bayqoziʼ berdi – Togʻam menga boyqoʻzi (suyunchi) berdi.

BOZALAM – boʻzolom. 1. Koʻkalamzor.

2. Boʻz rangidagi, yaʼni qovjirayotgan maysazor.

BURUM – burum. Muyulish, burilish. Hana burumnan burulasiʼz − Anovi muyulishdan burilasiz.

BETKӘY – betkay. Quyosh nuri tushadigan tomon, janub. Ұydi bәtkәygә saptiʼ − Uyni betkayga quribdi.

GIDIK – gidik. Kuchuk, itning bolasi.

GҰPPI–guppi. Hovliqma, maqtanchoq.

GҰRDӘ – gurda. Vijdon, or-nomus. Gұrdәsi bar adam bu ishti qiʼmaydiʼ – Vijdoni bor odam bu ishni qilmaydi.

DӘTTI–datti. Jajji, yoqimtoy. Dәttigәnә ullariʼң barekәn, jarashiʼңnar – Jajjigina oʻgʻillaring bor ekan, yarashinglar.

DӨKӘY – doʻkay. Boshliq, kattakon.

JALPAQTIL – jolpoqtil. Xalq tili, qora til, soʻzlashuv tili. Jashlar jalpaq tildi bilmәydi – Yoshlar yalpoq tilni bilmaydi.

JAMANTAY – jomontoy. Oʻgʻil bolalarni erkalash uchun ishlatiladigan soʻz. Jamantayiʼmam kәttә bop qaldiʼ – Yomontoyim ham katta boʻlib qoldi.

JANA – jono. Yonbagʻir.

JATIʼBATAR – jotibotor. 1. Kurash usullaridan biri. Uluq jatiʼbatargʻa usta − Ulugʻ yotibotarga usta. 2. Piching gap, qonquv, kesatiq. Tursunay taza jatiʼbatar ekan, bәrimizdi avziʼgʻa qarattiʼ − Tursunoy juda pichingga usta ekan, barimizni ogʻziga qaratdi.

JULQINDIʼ – julqindi. Har narsaga aralashaveradigan, oldinga chiqishni yaxshi koʻradigan odam, suqmatayoq.

JERMITӘ – jermita.

1. Chumolidan ham mayda jonivor. 2. Har narsadan foyda chiqarishni oʻylaydigan mayda odam. Qochqar өlsin, jermitәgә oqshamay − Qoʻchqor oʻlsin, yermitaga oʻxshamay.

KӘMPIRAVUZ – kampirovuz. Ombir.

KӨRKӘMSӨZ – koʻrkamsoʻz. Badiiy soʻz, taʼsirli soʻz.

KӨRSAVDA – koʻrsovdo. Sotganda arzon, olganda qimmat oladigan bozorbilmas odam sifati. Jaqshiʼbay bariʼp turgʻan kөrsavda – Yaxshiboy borib turgan koʻrsavdo odam.

KӨRTҰYҰN – koʻrtuyun. 1. Yechib boʻlmaydigan tugun. Jiʼptiʼ kөrtұyұn qiʼp bәylәmә – Ipni yechilmaydigan qilib boylama. 2. Bajarib boʻlmaydigan ish. Seniң iʼshiʼң kөrtұyұn-gұ! – Sening ishing bitmaydigan-ku!

KӨSӘMSӨZ – koʻsamsoʻz. Oʻtkir soʻz, publitsistik soʻz.

MUҢNIʼQ – mungniq. Mungli, zominliklar ayol qarindoshlarni shu atama bilan umumlashtirishadi. Qiʼzlargul muңniʼqta, sen jigit adam, qәbәr ap tur – Qizlargul munlugʻda, sen yigit odam xabar olib tur.

MҰRIK – murik. 1. Burishgan, kichik qovun. Mұrik qavundiʼyam sattiʼңma? – Murik qovunni ham sotdingmi? 2. Koʻrimsiz, kichkina odam. Qaynatasiʼ taza mұrigәkәn – Qaynotasi juda kichkina, burishgan ekan.

SAQ – soq. Ogoh, hushyor.

SALUV – soluv. Omad, baxt, mehr, oqibat. Balaniʼң saluviʼ joq – Bolaning soluvi (mehri) yoʻq.

SӨTӘK – soʻtak. 1. Ichi gʻovak poya. Kұңәbaqardiʼң sөtәgini jagʻiʼb jer – Kungaboqarning poyasini yoqib yubor. 2. Boʻychan, lekin qoʻlidan ish kelmaydigan noshud yoshlar sifati. Ұydәgi sөtәklәrәm jangʻa tiydi – Uydagi soʻtaklar ham jonga tegdi. 3. Oliy maktabga nopok yoʻllar bilan oʻqishga joylashgan yigit-qizlar nomi. Quvandiʼgʻam sөtәk-tә, ә? – Quvondiq ham soʻtak-da, a?

TARTQIʼNDIʼ – tortqindi. Haqi boʻlmagan narsani zoʻrlik bilan egallab olgan odam.

TӨRAGʻASIʼ – erkak boshliq, rais.

TӨRAYIʼM – ayol boshliq, raisa.

TURABAR – turobor. Koʻpkarida uloq marraga dangal tashlanganda “halol” maʼnosida aytiladigan xitob. Beqqul sabangʻa tәshtәgәndә bәkәvul: “Turabar!” dedi − Bekqul marraga tashlaganda bakovul: “Turabor!” dedi.

TҰTӘL – tutal. Qiligʻi almoyi-jalmoyi, soʻzi poyintar-soyintar odam.

TҰYRILISh – tuyrilish. Oʻylanish, gumonsirash, ishonmaslik. Tұsi jaqshiʼdan tұyrilmә – Tusi yaxshidan tuyrilma.

TERSKӘY – terskay. 1. Quyosh nuri tushmaydigan tomon. Tavdiʼң terskәyidә hәliyәm qar bar − Togʻning terskayida hali ham qor bor.

2. Shimol.

UCHChIʼM – uchchim. Yongʻoq oʻyinida tikilgan yongʻoqlarni urayotgan bola nidosi.

ҰYҰTMӘK – uyutmak. Qoqi toʻzgʻogʻi.

HӘRJӘYI–harjayi. Hamma bilan til topisha oladigan odam sifati. Өsәr hәrjәyi jigit ekәn – Oʻsar harjoyi yigit ekan.

ChAYIʼR – choyir. 1. Odamning jismoniy sifati. Oңңar chayiʼr jigit − Oʻngʻar chayir yigit. 2. Lishaynik. Tashtiʼ chayiʼr qaplab jatiʼr − Toshni chayir qoplab yotibdi.

ChӘChMӘN – chachman. Qilchi, sartarosh.

EZҰV – ezuv. Lab burchaklari. Qochqardiʼң ezұvi agʻariʼp jұri – Qoʻchqorning labining burchaklari oqarib yuribdi.

ELIʼBAY – eliboy. Chorvador.

EMGӘK – emgak. Mehnat.

ERIKLӘSh – eriklash. Masxaralash, ermaklash. Toychiʼgʻa nimә boldiʼ, әkәsini eriklәb jatiʼr? − Toʻychiga nima boʻldi, akasini masxaralayapti?

Farrux Jabborov tayyorladi.

Yoshlik”, 2017–6