SARTAROSHLIKDAN – GAPTAROSHLIKKA
yoki olimlikka ishqiboz, ashaddiy Gulmatshunos
Burundor Tusmoliyning hali tasdiqlanmagan ilmiy ishi
Hammomda lungisiz yurgan soʻtakni koʻrganmisiz? Kam boʻlmasinlar! Chindanam koʻrgan boʻlsangiz, demak mushkulimiz ancha osonlashibdi, yaʼni odamizod ibtidoiy davrda qoʻshnilar yonidan qay ahvolda oʻtib borganligini izohlab oʻtirishga hojat qolmabdi.
Xoʻsh, odam bolasi oʻshanday behayo shaklu shamoyildan qutulish uchun beldan pastroq joyni barg bilan toʻsmoqlik kifoyaligiga qatʼiy ishongan paytda, dastavval, gaplashishga intilganmi yoki xatlashishga? Bilaman, siz yer yuzidagi manaman degan olimlarning tap-tayyor fikrlariga tayanib, ogʻzaki munosabatlar yozma aloqalardan bir necha yuz yillar oldin paydo boʻlgan demoqlikdan nariga oʻtolmaysiz. Men esam, dunyoda birinchi boʻlib, bu fikrning aksini aytmoqchiman. Talvasaga tushmang, dalil-isbotlarim yetarli.
Masalan, hali soʻzlashish uyoqda tursin, hatto «moʻ» deyishni ham bilmagan ibtidoiy odam tirikchilik taqozosi bilan chakalakzorlarda izgʻishga, shox-shabbalarni sindirib, oʻt-oʻlanlarni tepalab oʻtishga majbur boʻlgani aniq. Payhon qilingan joylar esa oʻz navbatida boshqa bir nafs bandasi uchun: «Toʻxta! Bu yer oʻzga goʻshtxoʻrning tomorqasi!» – degan ogohlantiruvchi shior vazifasini oʻtagan. Bu – gaplashuvmi? Yoʻq, xatlashuv! Ishoraviy, nopoʻchtaviy xatlashuv!
Yoki boshqa bir misolni olaylik: maymunlarcha xudbinlikdan xalos boʻla borib[1], odamiylikka xos kengbagʻirlilik xislatlarini oʻzida ancha mujassamlashtirishga ulgurgan bir ovchi notanish darada kiyiklar toʻdasiga duch kelib qoladi. Maymunsimonlar bu toʻgʻrida boshqalarga gullab oʻtirmay, katta miqdordagi ana shu asrangʻilardan uzoq muddatga moʻljallangan shaxsiy manfaati yoʻlida foydalangan boʻlardi. Ammo, hali oʻziga koʻp jafolar keltirguvchi odamiylik va vijdonlilik jarayonini boshdan kechirayotgan ovchimiz jonivorlardan birini apil-tapil xomtalash qilib boʻlgach, kutilmaganda oʻzgalarning qorni masalasini ham oʻyladi: qimmatli vaqtini ayab oʻtirmay, bahaybat toshlardan biriga kiyikning suratini oʻyib chiza boshladi. Ovchidan bir necha kun keyin bu daraga inqillab-sinqillab kirib kelgan sangʻilar galasi esa, kiyikning toshdagi tasqara suratiga boqib estetik zavq olmadilar, balki: «Och-yalangʻoch qondoshlarim, shu atrofda miriqib kiyikxoʻrlik qiling!» – degan mazmundadagi tilsimlangan maktubni oʻqib, quvonchdan bir-birining tishini sindirishga tushdilar.
Ayni chogʻda, shu damgacha ibtidoiy sanʼat asari sifatida notoʻgʻri talqin etib kelingan oʻsha sirli maktubni:
Shu atrofda kiyik bordur,
Intilganga tole yordur!..
shaklidagi sheʼrga aylantirib idrok etishimiz va uning ahamiyatini oddiy xabardan nafis badiiy ifoda darajasiga koʻtarishimiz ham mumkin.
Koʻrinib turibdiki, «ogʻzaki nutq yozuvdan ilgariroq paydo boʻlgan», deb koʻkrak kerishga hech kimning haqi yoʻq. Buni dunyoda birinchi boʻlib men aytyapman!
Toshga chizilgan kiyik rasmi oddiy yozuvgina emas, balki maʼlum darajada badiiy toʻqima ham ekan, uning qaysi janrga taalluqli ekanini bilsak boʻladimi, deya yovvoyilarcha luqma tashlanishi ehtimoldan holi emas. Marhamat, istasangiz, janriniyam belgilab beraqolamiz.
Esingizda boʻlsa, kiyikning shakli tasqara koʻrinishda chizilganini yuqorida pisanda qilib oʻtgandik. Kiyikdek xushbichim hayvonni tasqaralashtirishga moyillik sezilgan ekan, shak-shubha yoʻqki, bu satiraning oʻzginasidir. Demakkim, bugungi kunda nazarimizga kirmay, chaproqdagi burchakka qisib qoʻyganimiz satira – aslida badiiy adabiyotimizning jabrdiyda bobokaloni ekan…
Mana endi asosiy mavzuda yoʻrgʻalash, yaʼni satira haqidagi suhbatimizni boshlash uchun qulay vaziyat yuzaga keldi.
Eramizdan ilgariroq bandalik qilgan yunon qalamkashi Aristofan oʻzining achitqiroq asarlarini «satirik dramalar» deb ataganidan soʻng ushbu atama olam boʻylab tarqalgan boʻlsa-da, ammo bundan oʻzbeklar kulishni yunonlardan oʻrganibdi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunonchi, oʻzbekona askiya gulxan atrofida davra qurib, mamont goʻshtining jizgʻanak boʻlishini kutganlaricha qiy-chuvlashib oʻtiruvchi ibtidoiy odamlar marosimiga juda mos tushadi. Askiyalar latifalarga, latifalar ertaklarga, ertaklar dostonlarga aylana borgani sari ogʻzaki ijodning inqirozi tobora kuchayib, yana ibtidoiy davrning boshlangʻich nuqtasiga qaytish – yozuvga murojaat etish ehtiyoji tugʻila boshladi…
Yozuvdagi sof oʻzbek satirasining ildizi juda chuqur. Biz uni ortiqcha kavlashtirib oʻtirmaylik…
x x x
Gulmat kim oʻzi?
Garchi u ijod gashtidan is olib, nazm boʻstonida oʻralasha boshlaganidan keyin oʻrtamiyona ismining ortiga Shoshiy degan dabdabali taxallusni tirkab qoʻygan boʻlsa-da, ammo uning Fargʻona vodiysidan kelib, Toshkentda turgʻunlashib qolgan kimsa ekanini endilikda biz yaxshi bilamiz. Bu fikrni aytish uchun shoirning raqam 1 va raqam 49 gʻazallaridagi «Oltiariq», «Fargʻona»[2] degan soʻzlariga tayanish bilangina chegaralanib qolsak, daʼvomiz puchroq chiqqan boʻlardi. Javonimizda Gulmatga ancha yil qondoshlik qilgan bir shaxsning esdaliklari saqlanmoqdaki, ana buni dalil deydilar.
«Beparhez Gulmat turup pullamoq ishtiyoqinda vodiydan Toshkanga kelib, poygakdagi hujramizni ijaraga olib erdi, – deb yozadi shoirning sobiq qayinogʻasi mulla Akobir oʻz esdaliklarida. – Bul orada toʻngʻich opam oning koʻziga issiq koʻrinibdurmi, bozorchi ulfatlari vositasinda sovchi qoʻyurgʻa botinibdur. Adamizning adasi asli qishloqroqdin boʻlgʻoni bois shoʻrlik musofirgʻa yon bosub, oni ichkuyov qilib oladurgʻon boʻldilar».
Mulla Akobirning yozuvlariga asoslanib, yana shularni aytish mumkinki, ota kasbiga koʻra Beshyogʻochda sartaroshlik qilib kun kechira boshlagan Gulmat ora-sira yerlik dehqonlarga turup urugʻini pullash bilan ham shugʻullanib turgan (toshkentlik tomorqachilar oʻz turuplarini hanuz oltiariqniki deb sotishlari shundan qolgan boʻlsa kerak). Hamyoni ogʻirlashib, alohida hovli sotib olgandan soʻng, uning eski dardi qaytovlanib, yana qalambozlikka ruju qoʻyadi.
«Gulmat xumboshning dimogʻi qoʻlyozmalar qappayishigʻa monand shishib borurdi, – deb yozadi mulla Akobir. – 1881 yilga kelib manmanligi on qadar gazakladikim, nazm nafosatlarini ilgʻay bilmaslikda ayblab, pokdamon opamizni quqqus taloq qildi».
Ammo, ayolparvar shoirimiz uchun bu bor-yoʻgʻi birinchi «ayriliq» edi xolos. Keyinchalik u yana uch bor nikoh marosimlarida bosh qahramon boʻlishdek azobni tortdi, chidadi.
x x x
Usta Gulmat tirikchilik tashvishlari, xotin-xalajlar ishtirokidagi oilaviy mashmashalardan xoli paytlaridagina ijod qilgani tufayli undan bizga koʻp narsa qolgani yoʻq: mana, panjamizda uning ixchamgina toʻplami turibdi – «Bezgakshamol!»
Garchi shoir bu majmuaning ilk sahifasiga «devon» deya bagʻbaqali nom qoʻygan boʻlsa-da, biz uni baribir «toʻplam» deyaveramiz. Chunki, uning devonligini isbotlash uchun bizda na maʼnaviy asos bor, na mantiqiy dalil. Birinchidan, toʻplamdagi gʻazallar arab imlolarining lugʻatdagi tartibi boʻyicha joylashtirilmagan. Ikkinchidan, mabodo, tartib berishni zimmaga olgan taqdirimizda ham, lugʻatdagi barcha harflar bilan tugallanuvchi gʻazallarning oʻzi yoʻq. Masalan, satrining oxiri «a», «r», «i» harflari bilan yakunlangan gʻazallar bir uyumligiga qaramay, «d», «p», «j» singari shoʻrpeshana harflarga birontayam sheʼr bagʻishlanmagan.
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, usta Gulmat aruzning nozik qonun-qoidalarini yaxshi bilmagan, faqat tashqi koʻr-koʻrona taqlidchilik, ichki yovvoyi sezgi ohanglariga tayanib, maddohlarcha soʻzamollik bilan yozavergan. Hatto, uning oʻzi ham bir gʻazalida aruzda durustgina savodsiz ekanini mardona tan olib, bizning bu masalada janjalli bahslarga shoʻngʻib ketmaganligimizni taʼminlagan:
Bu nechuk shoir demang, asli man nosogʻroq,
Yozgʻonim shaklan gʻazal, lek oʻzi barmogʻroq…
Ha, shildir-shoshqaloq Gulmatning ashʼori shaklan gʻazal xolos. U, hattoki, Bobur, Mashrab, Furqat, Muqimiy singari dongdor ustozlarga bitgan naziralarida ham na «ramal bahri»ga amal qilgan, na «hazaj bahri»ga. Yaʼni «fo-i-lo-toʻn fo-i-lo-toʻn fo-i-lo-toʻn fo-i-lon» yoki «ma-fo-i-loʻn ma-fo-i-loʻn fa-u-loʻn» kabi musiqador vaznlar mavjudligini tasavvur ham qila olmagan holda, xalq ogʻzaki ijodidan meros boʻlib qolgan «alyor-astak-gustak-pistak» qabilidagi chapani aytishuvlar ohangida osongina yozavergan.
Qoʻlyozmaning ahvoliga kelsak, juda tashvishli: soqol sovuni bilan xamir qorishmasidan tayyorlangan yelimlar koʻchib, sahifalar juda chalkashib ketgan. Koʻpgina varaqlarga musallas yoki qimiz toʻkilgan boʻlsa kerakkim, harflar suvashib yotibdi. Ayrim soʻzlarni oʻqib tushunishning butkul imkoni boʻlmadi. Bunday hollarda hozircha sirli koʻp nuqtalardan foydalanmoqni lozim topdik.
x x x
Gulmat Shoshiyning bir qadar savodsizligiga panja orasida qaragan holda toʻplamini shunchaki qiziquvimiz hurmati tuzukroq kuzatib chiqaylik.
Shoirning ishqiy sheʼrlari anchagina. Ular koʻp hollarda bachkana iztirob, soxta firoq, mayda-chuyda koʻngilxushliklarga tashnalik hissi bilan qorishib ketgan. Ayniqsa, tashqi qiyofasidagi badshakllik uning ishqiy rejalariga katta putur yetkazganini shoir aslo hazm qilolmaydi:
Xudo urgʻon esa bizni ki yoshlikdin bujur aylab,
Bu ikkovni yasab silliq egam ham qoʻllagʻon erdi…
deydi u, «ulkan shoir»ga parvo qilmay ketib borayotgan ikki suluv ortidan armonli boqib.
Lekin, devonavash Gulmat, ayni paytda, sal narsaga butkul ruhi tushib ketadigan anoyilardan ham emas. Zero, u hushini yigʻib olgach, «Buyuk ishdir magar charxda mani shoir topilgʻonim» yangligʻ misralar hovuridan qaddi gʻozlanib, endi hayotga umid va ishonch bilan qaray boshlaydi:
Faqat oz-moz choʻtirdirman, shol emasman, bukirmasman,
Saqol oppoq, kangul yoshdir, visoldin yuz oʻgirmasman…
Qiziq, shu topda u qay visolni nazarda tutyapti ekan? Aniqrogʻi, nechanchi xotinga sovchi qoʻyish arafasida turgan ekan?
Yoʻq, biz bu savolga hech qachon javob ololmaymiz. Shoir ham ataylab bu toʻgʻrida bizga maʼlumot bermagan. Agar u ochigʻini aytib qoʻysa, unda ushbu misralar faqat birgina ayolga taalluqli boʻlib, oʻzga sheʼrxon ojizalarga zarracha qizigʻi qolmasdi.
«Nikohxoʻr Gulmat har toʻkisda «oʻldim-kuydim» deb ayyuhannos solsa-da, bul dil izhori oning birlamchi xotinigʻa, yaʼni pokdamon opamizgʻa tegishlimidur yoyinki keyingi uch ojizasidin birovigʻa atalgʻonmi – bul haqda lom-mim demaydir, – deb zardalanadi mulla Akobir. – Chamasi, ul tullak bir oʻq ila toʻrt quyonni baravar urmoqni pilonlaydur».
Gulmat Shoshiyning oʻqi aslida toʻrt ham emas, oʻn ham emas, yuzlab quyonlarga qaratilganini soddadil mulla Akobir qayoqdan bilsin!
Usta Gulmatning falsafada dumbulligi, pand-nasihat bobida galdirligi haqida ortiqcha toʻxtalib oʻtirmaylik, bu uning koʻpgina sheʼrlarida «ahmoqqa toʻqmoq»dek yaqqol koʻrinib turadi. Bu xususda tamoman boshqa narsani aytib oʻtmoqchiman: Gulmatning ovsarligi shu darajada boʻlganki, biz bugun hajv va hazil-mutoyiba deb qabul qilayotgan bu sheʼrlarni aslida u olamshumul dardlariga davo izlab, oʻta jiddiy kayfiyatda, yonib-kuyib yozgan. Agar ularni hozir biz shunchaki ermak sifatida oʻqiyotganimizni koʻrganida edi, bir qaynovi kam muallif bundan yuragi yorilib oʻlgan boʻlardi.
x x x
Usta Gulmat ijodidagi baʼzi muhim yoʻnalishlarga alohida zukkolik bilan nazar tashlashimizga toʻgʻri keladi. Eng zaruri, shoirning pozitsiyasini – uning kimlarga jon tortishib yashaganini uzil-kesil belgilab olishimiz shart. Aks holda, nazmchi sartaroshimizning eski muxoliflari boʻlgan Gʻishmat, Makriddin Mastavo kabilarning gʻayrli shogirdlari pistirmadan pispislab chiqib kelsa, uning ayrim satrlariga bir yoqlama qarash yoʻlidan borib, mendek bik odamning ilmiy ishini chippakka chiqarishi hech gap emas. Chapaqay-chapani Gulmatning oshnolari har bir zamonda bisyor, gʻanimlari ham hamisha tappa tayyordir.
Shoirning egovlaridan biri uni xotin-xalajni xush koʻrmaslikda, biri mayparastlik yoki bangiroqlikda, boshqasi eʼtiqodi sustroqlikda ayblashga tirishadi. Ochigʻi, kallam nihoyatda zoʻr ishlashiga qaramay, bu borada oʻzimda ham ayrim ikkilanishlar mavjud edi. Ammo, aqlni ahmoqdan oʻrgan, deganlaridek, Gulmatning baʼzi gʻazallarini oʻzicha laparga aylantirib, mayda-chuyda chalpakbazmlarda mushukmiyovlash tarzida xirgoyilab yurguvchi Bagʻamsho gʻijjakchi uchirmalagan bir gapdan soʻng, toʻsatdan koʻzim yarqirab, fikrimga qoziq qoqdim.
– Pichoqni oʻzingga ur, ogʻrimasa – birovga, deb qoʻyibdi oʻzbek,- deganicha gʻijjagini sozlay boshlagandi oʻshanda Bagʻamsho.- Gulmat boʻlsa, oldin oʻzingni ermakla, chiday olsang – birovni, deydigan joʻmardlar toifasidan.
Tuzukroq odam qurib ketgandek, kelib-kelib, shu topda Bagʻamsho gʻijjakchiga hasadim qoʻzidi, qayoqdagi kigizqalpoq yallachi bilgan gap nechun mendek baxmaldoʻppining esiga kelmabdi, deb gʻijindim. Bilamiz, koʻrib yurganmiz – tugʻma bosiqfeʼl kimsalar bor, davrada oʻtirgan biron-bir kishining kamchiligini aytib qoʻyish zarur boʻlsa, menda anamundoq-manamundoq ayblar mavjud, ulardan tezroq qutulay deyman-u, yana chatoq ish qilib qoʻyganimni bilmay qolaveraman, deb qusurlarni oʻziniki qilib gapiradi. Birovning koʻnglini ogʻritmasdan tarbiyalash deydilar buni. Gulmat ham aynan shu usulni tanlab, kimlarnidir shapatilashga qoʻli bormasa, oʻzini doʻpposlayverganmikan? Darvoqe, mundoq qaraganda, “Tunim oʻtgʻay ezib yostiq, toshar ikki koʻzimdin yosh, biri – Anhor, biri – Boʻzsuv, keling, qizlar, choʻmilmakka” deya baboqlangan shoirning ayollarga bepisandligiga Gʻishmatvachchalardan boʻlak kim ishonsin? Yoki “Ich yana, Gulmat, tugal odam safindin oʻchgali” deb bezanglagan banda mayxoʻrlik qilishdan oʻzini hurkitmoqchimi, biznimi? Gulmatning chindan ham shundoq yoʻldan borishga esi yetgan boʻlsa, otangga balli, deb qoʻyishga majburmiz.
Mulla Akobirning esdaliklarida qayd etilishicha, ahli donishmandga mavhum tuyuluvchi bir soʻzni Gulmat koʻp qaytariqlab yurguchi ekan – yaxshi odam yaxshi musulmondir, deb. Bu eʼtiqodni taroziga solmoq vazifasi hozircha zimmangizda tursin. Fikr bahsdan boʻgʻozlanib, haqiqat tugʻiladi.
Yozganlarini oʻqib, Gulmatni toʻpori va dalliroqqa yoʻyishimiz tabiiy. Biroq, insof yuzasidan aytish lozimki, uni gʻirt ahmoq deyishga-da til bormaydi. Atrofda yuz berayotgan voqealar mohiyatini shoir baholi qudrat idrok eta olgan, ularga qoʻldan kelganicha munosabat bildirib, yozarmonlik burchini oqlab kelgan.
Bu oʻrinda, eng avvalo, oddiy turupfurush dehqon va koʻchmanchi sartarosh, keyinchalik mayda savdogar va hardamxayol noskash bir kimsaning ezuvchi kim-u, eziluvchi kimligini ilgʻab olib, ularni sinflarga boʻlishda yanglishmaganiga qoyil qolmoq kerak. Qolaversa, bu badiiy merosni bugungi kunda bizga istarali qilgan omil shuki, usta Gulmat doimo eziluvchi mehnat ahli tarafda turib soʻz aytadi. «Azimboyning uyi, hay-hay, qasri sultonni eslatgʻay», deb boshlanuvchi gʻazalining oxirgi baytini olaylik:
Yigʻib qimmat matohlarni davr surging kelur, Gulmat,
Vale kissangdagi ahvol sanga arzonni eslatgʻay.
Koʻrinib turibdiki, topganini roʻzgʻorga uchma-uch yetkazib, nochorgina kun kechirayotgan oʻn minglab oddiy mehnatchilarga shoirimiz darddosh va fikrdosh. Chunki, uning oʻzi asli shular orasidan kelib chiqqan, endilikda uning haqiqiy sheʼrxonlari ham oʻshalar.
Mulla Akobir bu holni shunday izohlagan edi: «Bizlarga maʼlum va mashhur shoiri kalonlar koʻproq gul ila bulbul haqinda rohatlanib yozar erdilar. Gulmat bachchagʻarni koʻringki, u bedavo har ikki gapning birisida noskashlikni pesh qiladir. Ushbu holat oning past tabaqa orosidin chiqqan andi ekonini tasdiqlamaydurmi?»
Bizga maʼlum sabablarga koʻra, andak gʻarazgoʻylik bilan aytilgan boʻlsa-da, mulla Akobirning bu soʻzlariga qoʻshilmasdan ilojimiz yoʻq. Gulmat Shoshiy ona qornidan yoʻqsilparvar boʻlib tugʻilgan. Ushbu omil uni jaydarfeʼl qildi, chapanilar galasiga qoʻshdi, ochiqyuzlarning davradoshiga, adolattalablarning qayroqsoʻz baxshisiga aylantirdi.
x x x
Gulmat Shoshiy ijodining avj pardasi el-yurtda ikki yoqlama zulm tobora kuchayib borayotgan davrlarga toʻgʻri keldi. Vaziyatni bexato baholagan shoir oʻz gʻazallaridan birida deydi:
Qoʻsh yelkada qoʻsh xoqon, mani jonim bittadur,
Qay birigʻa beray non,mani jonim bittadur.
Qarang, ham milliy burjuaziya, ham chorizm xalqni ikki yoqlama talayotganini birgina «qoʻsh xoqon» soʻzini ishlatish orqali qanday qisqa va ravshan taʼriflab bergan. Soʻng, zoʻrlovni sharhlashda davom qilib aytadi:
Serob har xil amaldor: mirshabu shayx, pristav,
Tanobchiyu soliqbon… mani jonim bittadur.
Chamasi, mahalliy amaldorlar, chor hukumati aygʻoqchilari bir hangomachi shoir bilan oʻchakishishni oʻzlariga ep koʻrmay, uning oldi-qochdi xarxashalariga tamoman befarq qaraganlar. Bundan foydalangan Gulmat payt poylab turib, hatto, oqposhshoga ham gap otishga jurʼat etgan. U, ayniqsa, Birinchi jahon urushida front ortini mustahkamlash uchun Turkistondan mardikor olish haqidagi farmondan qattiq norizo edi:
Maqtagʻon oqposhshosi lol qildi mani,
Farmoni ul qaddimni dol qildi mani…
Nega endi norizo boʻlmasin? Axir, mardikorlikka faqat nochor kambagʻallargina safarbar etilib, amaldor boylar va ularning arzanda farzandlari hanuz aysh-ishrat bilan mashgʻul ekani kishiga alam qilmaydimi?
Bunday tengsizlikdan jiddiy ranjigan shoir yana bir gʻazalida oʻz qahru gʻazabini shunday izhor etadi:
Chimildiqdin turib boylar sani haydar yumushlargʻa,
Bu zoʻrlashning tuzuk nomi gahi ishdir, gahi xizmat…
Endi savol tugʻiladi: xoʻsh, Gulmat oʻzi mardikorlikka borganmi? Gapni choʻzib oʻtirmay, yana mulla Akobirning esdaliklariga murojaat etaylik: «Hoʻkiz shoxida amonat turgʻon buxudud zaminning toʻrt nafar buzruk hukmdorlaridan birisi, beshak-beshubha, Nikolay poshshodir. Oningdek hazratning mardikorlik borasindagi farmoni takabburlari uyondin eʼlon qilinibdurki, pixi qayrilgʻon Gulmat buyondin safar hozirligini koʻrib, bir necha qanor turshakni poyuzgʻa bosqoncha musulmoniyadin gʻoyib boʻlibdur. Lokigin, safargʻa ayvondor shapka ostinda joʻnagʻon ul betavfiq Toshkan, Jizzax ham Margʻilon muzofotlarindagʻi qirgʻinbarot janjallar tiyilgʻoch, emdi boshga poʻlatshoyi salla chandib yana Beshyogʻochga kirib keldi».
Bundan shuni sezish mumkinki, oddiy sartaroshni emas, balki «katta zoʻr shoir»ni kelajak avlod uchun asrab qolishga qatʼiy ahd qilgan Gulmat yurtda to mardikorlik gʻalvalari sepsilgunga qadar chetroqda chakana savdo ishlari bilan shugʻullanib turishga majbur boʻlgan.
Garchi shoir bu olatasir davrda «faqir kishi – panada» shioriga koʻproq amal qilgan esa-da, lekin yurtdagi ulkan voqeliklardan butunlay uzilib, befarqlikka gʻarq boʻlgan, deyishga haqqimiz yoʻq. Masalan, taxtapullik Qoravoy podachining Rossiyaga mardikorlikka borgandagi ishqiy hangomasi, bozor qimmatchiligidan ozor chekayotgan avom turmushi ifodalangan muxammas, bir qator gʻazal, ruboiy, fard kabilardagi kesdi-chopdi misralar orasiga yashirilgan gʻalayonchalarni iskab topish uchun kaminaniki darajasidagi esga ega boʻlmoqlik kifoyadir. Bir qarashda, barchasi shunchaki ermak uchun yozilgandek koʻrinadi. Ammo, oʻsha qaltis davrlar ruhidan kelib chiqib, sezgirlik, bilimdonlik, halollik ila yondoshadigan boʻlsak, koʻp hazillar zamirida katta dovyuraklik yotganini zippa payqab qolamiz. Gulmat millatlar chambaragi oʻrtasida zoʻravonsizlikka, gurungdoshlarcha mehrga asoslangan koʻprik qurilishiga aslo qarshi boʻlmagan, biroq doshqozonning boshida turib olganlarning sadaqasini mehr deb bilishni, ularning yoʻrigʻi ila gurungdosh tanlashni oʻz insoniy obroʻsiga yarashiqli koʻrmagan. Bu bilan mugʻambir zoʻravonlar-u, gʻirromchi siyosatdonlar basharasiga nos aralash tupurishga, sal boʻlsa-da, harakat qilgan.
Koʻp hollarda goh qandaydir sirli ramzga ega boʻlgan sayoq toʻngʻiz polizdagi qovunlarni pachoqlab, palaklarni payhon qilib ketgani, goh qaysidir kissavur undan yoʻl soʻragan boʻlib, hamyonini oʻmarib qochgani kabi ahamiyatsiz koʻringuchi dardlarni aytishdan nariga oʻta olmagan Gulmat, ayrim vaqtlarda, XIX asr chor ekspluatatorlari hamda ularning tayanchi boʻlgan mahalliy arbob-ulamolarning nayranglarini, el-yurt tashvishidan paqqos begonaligini, soxta xudojoʻyligini, doʻzaxilarcha ikkiyuzlamachiligini fosh etish, ular bilan gap talashish, XX asr boshidagi yangicha moʻltoniliklarni pismiqona mazaxlash darajasiga borib yetganligi kishini hayratga soladi. Bunday paytda kambagʻalbop shoirning yelkasiga doʻstona qoqib, «obbo, Gulmat xumpar-yey», deging keladi. Shoir esa: «Ha, akang qaragʻay Gulmat ana shunaqa ajabtovur kimarsa edi», deya olis-olis yillar qaʼridan poʻmpayib javob qilayotgandek tuyuladi.
[1] Bu bilan men Darvin ukamizning odam maymundan tarqagan degan gapiga qoʻshilmoqchi emasman.
[2] Qaralsin: Gulmat. “Bezgakshamol” devoni.
USTA GULMATNING JUMBOGʻI
Shoirlikdan ilkis koʻnglum sovub, baayni nazm mushuk, man it boʻlibdurman. Mundogʻ keskinlik koʻrsaturgʻa toʻrt sabab topdim.
Sabab raqam bir: belimdan quvvat, turqimdan istara chekingʻoch, hatto nosqovogʻimga alohinda qosh uchirib yurgʻon ahli nozanin dafʼatan yuzsizlikka oʻtib, puch savlatimni bir imoga olmaydurgon boʻldi. Begonalar ordona qolsun, kenja xotuncham ham goh soqolimni paxmoq, goh qornimni doʻmpoq deb qargʻanadur.
Sabab raqam ikki: doʻst-ahbobdin hanuz oqibat kutub, xumboshligʻimcha qolmakni oʻzimga ep koʻrmadim. Zero, man mudom imonga ergashdim, alar ehsonga tirmashdilar. Alarga shakar tutdim, alardin zahar yutdim.
Sabab raqam uch: olloi karimning tabarruk ismini maxfiy shoʻbadin choʻzilgʻon yashirin maoshga pullab, ochiq koʻrlar jamoasini miltiqboz zoʻrlar dumasigʻa chandib bergʻon ayrim savatsallalarni mazanglamoqdin ham toliqdim. Jamoa koʻzini ochmak istadim, koʻr boʻmagʻonim uchun jamoa mandin hamdard topmadi.
Sabab raqam toʻrt: va nihoyat, ulkan bir saltanat ila olishmoqqa barham yetkarub, hokimu arboblarga omonliq berdim. Fahmladimki, bir mansabdorni agʻdarsam, joyini ikkinchi olgʻir foydasigʻa boʻshatgʻonim qolur.
Alqissa, shoirlik ila oroni ochiq qilgʻoch, xayol ummoniga gʻavvos oʻlub, mahovatimga loyiq kasb qidirdim. Ummon tubigʻa yetib bildimki, banda uchun eng qutlugʻ saodat – har narsadin sir-asror axtarib, olamni ravshan anglamoq erkan. Shu asno oʻzimni ilmgʻa urdim.
Allomalikka ilk qadamni Beruniy sumalak toshini chaqib koʻrmakdin, ibn Sino qovurilgʻon boʻyrakni idroklab chaynamakdin, Mirzo Ulugʻbek saroy shiftindagi jinchiroqlarning joylashuv tartibini jadvalga tushurmakdin boshlagʻon boʻlsa, ajab ermas. Buyuk ajdodlarimdin farqim – faqirning ilk nazari qaboqariga tushub, koʻnglumda ul maxluqni bolari ila chogʻishtirmoq havasi uygʻondi. Avomga maʼlum va maqbulkim, bolari bosh suqqon tuynukning xotimasi tekin asal yigʻindisiga borib taqalgay. Vale, man qaboqarilar maskaniga jiddiy hujum uyushtirib, hujramning yon devorini vayronlab koʻrsam-da, guvalalar orosindan loaqal chirik turshak topmadim. Bul zahmatli chogʻishtiruv nihoyasinda dilimda bashorattalab bir soʻrogʻ zohir oʻlub: «Bolariga nisbat aylasak, qaboqarining boshi uch chandon, keti besh chandon katta boʻlgʻoni holda, nechuk bizga yetadurgʻon daromad hechdur?»- dedim. Soʻgʻin koʻnglima vahiy kelib, karomat yogʻdirdim: «Jonzot nechogʻlik besoʻnaqaydur – naf shuncha kamdur», deb. Emdi Yusuf Xos Hojibdek jumboqdin yechim, yechimdin falsafa izlab, qatʼiy xulosa qildim va yoshlargʻa mundogʻ nasihat bitdim: «Tanlagʻon yoring qanchaki xipcha ersa, roʻzigʻorga shuncha baraka kiritgʻay. Xotunning qoʻpoli buning aksidur».
Shu yoʻsin, bu chalkash dunyoda shoir boʻlmakdin choyxona choynagini oʻgʻirlab kun koʻrmak maqbul deb, oʻzni batamom ilmgʻa kishanladim. Avliyolik xislatimdin yaralgʻon nodir fikrlarni abadiylashtiruv yoʻlinda qirq daftarni nobud etib, risolalar yozmoqdin hanuz tiyilmagʻonimga ne hayrat? Chunonchi, olam jumboqlari bisyor erkan, mutafakkir taajjubi ham benihoyadir.
Uzoq ketmay, kuni kecha yuz bergan gʻalat ishdin kelay. Koʻrsam, bir musofir dala yoʻlini qazib, doʻppi koʻmayotir. Soʻrdim: «Bu ne ahmoqlik?» Ul bezot dedi: «Tugʻma sehrgardurman, bitta doʻppi eksam, bir rakaat namozni tushurgunimga dovur toʻrtta suvsar qalpoq unib chiqadur». Hosilni teng taqsimlash yuzasidan darhol shartnoma tuzilib, beqasam choponlar yetishtirmak umidida man yaktagimni ekdim. Musofir odobini namoyishlab aytdiki: «Yoshingiz ulugʻ erkan, imom boʻling», deb. Qiblani mehrob etib, oldinga oʻtdim. Namozni bitirgʻoch, ortga oʻgrulib «assalomu alaykum», desam, musofir gijonda? Allaqachon hosilni oʻrib, qochib qolibdur. Jumboqdin yechim, yechimdin falsafa izlab, qatʼiy xulosa qildim va yoshlarga mundogʻ nasihat bitdim: «Sherikchilikka hatto kalish ekma – foydani kelgindi koʻradur».
Bu kun peshinda yangi bir chagalning guvohi oʻlib, tagʻin yaqo ushladim. Toʻydan qaytayotib qarasam, guzarda olomon tirband. Aynoq jinni koʻchani toʻsib olib, «buyoqqa faqat jinnilar yursin», deb turibdur. Birov oʻzini telbalikka solib «qumgʻonda arslon qovurib yedim», desa, boshqasi «ayripilongʻa eshak qoʻshib, toʻgʻri Qashgʻarga uchdim», dedi, lek afsus, biron-bir foyda chiqmadi. Bir kimarsa esa unga toʻqnosh borib, choʻntagidin tanga olib koʻrsatdi va nimadir deb shivirlagʻon boʻldi. Shunda Aynoq jinni bexos qah-qah otib, kutilmagʻonda unga yoʻl boʻshatdi. Danakdek qulogʻim supra boʻlgʻuncha yashab, bu yangligʻ ulkan jumboqni koʻrmagan erdimki, ondin na yechim, na falsafa, na xulosa, na ibrat topa bildim.
Balkim aytgandur:
– Kecha eng yaxshi doʻstni mana munaqa temirchalarga almashladim.
Yoki:
– Mana, shu narsa mani jinni qildi.
Yoki:
– Ma, okosi. Bu sabilgʻa xohlasang sabzini sotib olursan, xohlasang qozini.
Agar kimda olimlikka daʼvo bordur, ushbu chigalni oʻrinlatub yechsun, biz tizzalab taʼzim qilayluk.
1988 yil
***
GʻAZAL, RAQAM 2
Ayogʻing tortmogʻon yerga aylanib bormogʻon yaxshi,
Diling tortsa, balodin ham benasib qolmogʻon yaxshi.
Chiqimgʻa duch kelar ersang ertani tez roʻkach qilgʻil,
Bugungi ul tekin oshni keyinga surmogʻon yaxshi.
Ziyofatlar esa xil-xil, ishtahangkim esa karnay,
Oʻzing yalgʻon sipo aylab, tortinib turmogʻon yaxshi.
Koʻp oʻylanma bu neʼmatlar haloldanmu haromdan deb,
Uzumni jimgina kavshab, bogʻini soʻrmogʻon yaxshi.
Vale yak bor berib avqot, sani du bor talar boʻlsa,
Oningdek sullaning aftin umrbod koʻrmogʻon yaxshi.
Fikr birla yashab Gulmat oʻta noyob oʻgit aytmish:
Birovdin olgʻoning maqbul, birovgʻa bermogʻon yaxshi.
1979 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 3
Beshyagʻoch bozorida yurgʻon edim tinglab gʻovur,
Bir musofir soʻrdikim qayda deb Shayxontovur.
Man dedim: shundin yurib, shungʻo borib, shundogʻ buril,
Uchragʻay bir toʻp baqa bulbul boʻlib turgʻon zovur.
Koʻfrigin taslim etib oʻtgʻoch zovurdin nariga,
Toʻgʻri yur hushtakfurush attori bor joyga dovur.
Soʻng buril chaproq yana sertoshu tufrogʻ koʻchadin,
Toʻxtama kelguncha duch lagʻmon choʻzib turgʻon povur.
San oning lagʻmonidin uch-toʻrt quloch yutqon boʻl-u,
Asta yoʻl soʻrsang keyin soʻylaydi rostin, haytovur…
Ketdi ul qulluq ila, boqsamki – choʻntak qup-quruq,
Vaysatib Gulmatni, vah, kartmonni urdi kissavur.
1981 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 5
Faqat oz-moz choʻtirdurman, shol emasman, bukirmasman,
Saqol oppoq, kangul yoshdir, visoldin yuz oʻgirmasman.
Kechib goho sajdalardan, ichib obdastadan mayni,
Sangʻigum yor uyin izlab ki mehrobga yugurmasman.
Azal magʻrur tugʻilgʻonman, mani sherdek sabotim bor,
Jafo koʻrsam ururman oh vale moldek boʻkirmasman.
Falak posangisi – tanda: bu yonda dard, u yonda shavq,
Bul tarafga qoʻshmagʻayman, ul tarafdin oʻpirmasman.
Boʻloyin mard, kelib jono mani oʻldirsa oʻldirsun,
Sevgidan chang yuqibdir, bas, oni dildan supurmasman.
Buyuk ishqingga, e Gulmat, u tannoz tufladi ketdi,
Ogʻizda – pulga kelgʻon nos, shu bois man tupurmasman.
1984 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 7
Qoq peshin chogʻida man sallona keldim Oʻrdaga,
Zabt etib oshxonani, yolchay dedim moshxoʻrdaga.
Nozlanib, avqot ichib oʻltirur bir sarvinoz,
Yonida oʻynoshi ham turgʻondi oʻxshab murdaga.
Bordimu odob ila damagʻa berdim salom,
Turtkilab oʻynoshini, jussamni suqdim oʻrtaga.
Charx urur ikki qoshuq, oʻrtada yogʻluq patir,
Taklifi boʻlmay turib qoʻlni uzotdim burdaga.
Ikkovi boqqon edi hayratni jamlab aftigʻa,
Oʻzni man telba-tezik ahvolgʻa soldim joʻrttaga.
Kulchadin meʼdam qonub, aqchani aylab tejam,
Gulmato ketdim jadal fotiha tortib surpaga.
1981 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 12
Kelur ikki suluv, ah-ah, nozlari moʻllagʻon erdi,
Biri gʻuncha edi paqqos, biri sal gullagʻon erdi.
Xudo urgʻon esa bizni ki yoshlikdin bujur aylab,
Bu ikkovni yasab silliq egam ham qoʻllagʻon erdi.
Hayit ayyomida adras alarni zap ochibdurki,
Koʻzim oʻynab, yonib oʻpkam, tamogʻim choʻllagʻon erdi.
Tabassum qilsa deb zora hayitlik bersam olmaylar,
Alar balki tabassumin tongdayoq pullagʻon erdi.
Ketlarigʻa tikilsam lol dedi aqlim qidir iymon,
Buzuq oʻylarni lek shayton boshimgʻa doʻllagʻon erdi.
Alar yulduz axir, Gulmat, na qoʻl yetgʻay, na pul yetgʻay,
Sani taqdir tamoshshoga shunchaki yoʻllagʻon erdi.
1984 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 13
E sabo, ayt borib arzim oʻsha qozi kalonimgʻa,
Javob qaytarmasa ……………………………………….[1]
Safarbar aylabon bizgʻa yuborsin zoʻr tabiblarni,
Bachchagʻar ishq bosib kelmish chovut solgʻoncha jonimgʻa.
Koʻzim tunlar – ochiq darcha, yurak – yongʻindagi hujra,
Azob mundin edi kamroq puchak chiqqanda sonimgʻa.
Turtinib ot-eshaklarga gahi yoʻlda garang yurdim,
Mani izvosh ezib ketsa uvolim ul juvonimgʻa.
Kelmadi yor kecha kutdim, qolib bir kosa osh foyda,
Bor-e, mardlik qilay, mayli, bu kun kelsun ziyonimgʻa.
Ayol zotin azal, Gulmat, jinim suymas edi, ammo –
Alar gohi qilib surlik kirib olgʻay devonimgʻa.
1983 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 14
Bu nechuk shoir demang, asli man nosogʻroq,
Yozgʻonim shaklan gʻazal, lek oʻzi barmogʻroq.
Harqalay sheʼrimda bor maʼni-yu, oz-moz fikr,
Koʻp axir ahli qalam mandinam maymogʻroq.
Kimsa der: “Qilsang hajv, beknimas pastroqni ur,
Tinchgina avqot yeyur boʻlsa kim qoʻrqogʻroq”.
Asli chin ashʼornavis yozmagʻay oddiy bayon,
Barchani oʻylantirur gap otib ilmogʻroq.
Dard chekib bitsam gʻazal bosmagʻay turkiy gazet,
Oʻltirur unda birov fahmi sal tarqogʻroq.
Ul dedi: “Gulmat, joʻna, paytava qilmam sheʼring”,
Lek oʻzin yozgʻonlari bundinam paypogʻroq.
1979 yilda tiklandi.
GʻAZAL, RAQAM 15
Ayo shoir, yozuvni bas qilmagʻoningga qarsaklar,
Daholardin oʻzingni past bilmagʻoningga qarsaklar.
Birovlar toʻrt qilib koʻzni visol oqshomini kutgʻay,
Ayol zotin nazargʻa koʻp ilmagʻoningga qarsaklar.
Tekin maylar simirding goh oʻqib mayxonada ashʼor,
Koʻp oʻqib, koʻp ichib qoʻygʻoch oʻlmagʻoningga qarsaklar.
Boqib olamga soʻng sarxush bilmading toʻymi bu, aza,
Ofarinkim toʻkmading yosh, kulmagʻoningga qarsaklar.
Eling sandin koʻrmadi naf, ziyon ham yetmagʻay aslo,
Ekmagʻoningga afsus, lek yulmagʻoningga qarsaklar.
Zamonsozligʻ demay, Gulmat, amaldorlarni hajv etding,
Avomdin jirkanib bagʻrin tilmagʻoningga qarsaklar.
1980 yilda tiklandi.
Anvar Obidjon.
https://saviya.uz/ijod/nazm/usta-gulmat-gazallaridan/